MD hám PQJ / Ó.Ayjanovtıń Aral qushaǵında romanında turaqlı sóz dizbekleriniń qollanılıwı

2. Basqarma májilisi Bekjannıń basına jay tasın túsirgendey boldı.

(242 - bet)

Mısalǵa alınǵan «bas kózinde bolıw» basshılıq etiw degendi,

«basına jay tasın túsirgendey» frazası awızeki sóylew tilinde «aspan eki eli jerge tústi» túrinde qollanılıp qapılıp qaldı degen mánini bildiredi.

«Qan» atlıǵınıń feyiller menen dizbeklesiwi arqalı: Mısalı:

1. Aysánemniń betine qanı juwırıp shıqtı (83 - bet)

Bul fraza «túri endi» mánisinde qollanılǵan. Shıǵarmada bulfrazanıń «betine qızıl qanı juwırıp shıqtı» variantı da qollanıladı.

Mısalı: 1. Ata – ananıń betine qızıl qanı juwırıp shıqtı. (84 - bet)

Shıǵarma tilinde atlıq penen feyildiń dizbeginen qurılǵan tómendegidey turaqlı sóz dizbekleri de ushırasadı.

Mısalı: 1. Usı jerge kelgende Aysánemniń shıdamı tarıldı. (80 -

bet)

- Sonıń menen ne aytpaqshı ediń? – dedi shıdamı tarılǵan birew (99 - bet)

2. Bekjannan bul sózdi kútpegen qız bultıyıp turıp – turıp, bir jeri awırsınǵanday sál ǵana qawsın jıyırdı. (53 - bet)

3.Burın birew bolsa, endi ekewlep shoqparın úyirdi. (119 - bet)

4.Waqıt et pisimge aylandı. (243 - bet)

5.– Sorı qaynaǵan Bekjannıń quwanıshı kókke ushatuǵın boldı –

aw. (131 - bet)

Mısallardaǵı «shıdamı tarıldı» frazası shıdamı tawsıldı mánisin,

«qawsın jıyırdı» frazası jaqtırmaw, «shoqparın úyirdi» frazası qoymadı, «et pisimge aylandı» frazası kóp waqıtqa sozıldı, «quwanıshı kókke

ushıw» frazası quwanıshı kópke sozılmadı mánilerinde jumsalǵan.

Shıǵarmadan bunday mısallardı kóplep keltiriw múmkin.

Mısalı: 1. Ketetuǵın aqshamı bir nárseler tuwralı sóylestińler me?

Yaki tek shashın sıypatıp jata berdi me? – dedi onnan pikir urlaǵısı kelgen oy menen. (205 - bet)

2.Ol Biybijanǵa úmit bayladı. (114 - bet)

3.Bekimbet te iykemge tez keldi: birinshiden jurttıń saqın sındırǵısı kelmedi, ekinshisi, múmkin, balıq sol jaqta da shıǵar dedi. (130 - bet)

4.– Seniń kolxozǵa inkarıń qurıǵanı qalay? (24 - bet)

5.Kim de bolsa, oǵan birew jel bergen. (290 - bet)

Mısalǵa alınǵan «pikir urlaw» frazası bilgisi keliw, «úmit bayladı» frazası úmit etiw, «saqın sındırmaw» frazası kewlin qaytarmaw, «inkarı qurıw» frazası dińkesi qurıw, «jel beriw» frazası gáp beriw mánilerin bildiredi. Sonday – aq, romanda «túsi», «sıqılı»,

«aqılı», «boyı», «úskini» sózleriniń feyil menen dizbeklesiwi arqalı jasalǵan turaqlı sóz dizbekleri qollanǵan.

Mısalı: 1. Ekewi qızıl sheke bolıp uzaq tóbelesti. (325 - bet) Mısalı:

1.Ele aqılı pispese kerek. (257 - bet)

2.– Ketip qayda barayın – dep Gúljan Sapargúldiń túrinen sırın

ańǵarǵan soń boyına juwıtpawǵa urınıp sózin juwmaqlawǵa asıqtı. (136 -

bet)

3.Óteniyaz shıǵıp ketkende Biybijannıń túsi kirip qalıp edi. (158

-bet)

4.Kútpegen jerden Bekimbettiń qasına Ótebaydıń túsi qashıp, úskini ketip keldi. (210 - bet)

5. Sıqılıń nege qashıp otır. (85 - bet)

Dıqqat etilgen «aqılı pispese» aqılı jetpew, «boyına juwıtpaw» frazası jám juwıtpaw, «túsi kirip» ózine keliw, «úskini ketiw» salpawsıw, «sıqılı qashıw» túri ózgeriw mánilerin bildiredi. Dialekttegi

«úskini ketiw» frazasınıń awızeki sóylew tilinde «úskini quyılıw» variantı qollanıladı.

2. Kelbetlik + atlıq + feyil tipindegi turaqlı sóz dizbekleri.

«Qızıl sheke bolıw» qattı urısıw.

3. Kelbetlik + atlıq + kómekshi sóz tipindegi turaqlı sóz dizbekleri.

Mısalı: 1. Biraq, mayda til menen óziń aytpasań, olar ólse de kónbeydi. (186 - bet)

2. Oǵan áńgimeniń baǵdarı may til menen durıs jetkerildi. (130 -

bet)

Birinshi, ekinshi mısallardaǵı «mayda til menen», «may til menen» frazaları sıpayılap degendi bildiredi. Ekinshi mısaldaǵı «maylı» kelbetliginiń – lı qosımtası jasırın formada kelgen.

1.Feyil + feyil tipindegi turaqlı sóz dizbekleri.

Shıǵarma tilinde feyil frazeologiyalıq sóz dizbekleri feyil + feyil tipinde de qollanıladı. Bunda bolımlı, bolımsız feyiller, betlik emes feyiller feyildiń funkcional formaları kelbetlik feyil menen dizbeklesip turaqlı sóz dizbegi boladı.

Mısalı: 1. Miyim de qatıp – pitti. (5 - bet)

2.– Kim? – dep Áyteniń qumarı qurıy tústi. (29 - bet)

3.Ótebay iynin qıykań etkizdi. (39 - bet)

4.Narımbettiń usı úmitin bir nárse úzip kelip jiberdi. (185 - bet)

Mısallardaǵı «qatıp - pitti» miyim sharshadı mánisinde, «qurıy tústi» frazası dińkesi qurıdı mánisinde, «qıyqań etkizdi» frazası qıymıldattı mánisinde, «úzip kelip jiberdi» frazası úmitsizlendirdi mánisinde qollanıladı.

5. Feyil + kelbetlik feyil tipindegi turaqlı sóz dizbekleri.

Mısalı: 1. Al onıń búgip qalǵan balıǵı qansha? (100 - bet)

2.Óteniyaz tasıp otırǵan qızın kórip: - Jaraysań qızım – dedi. (176 - bet)

3.– Tek eki kilo emes, jurttıń mámleketke bermey búgip qalatuǵın balıǵınıń jámi bir jılda qansha tonna boladı? (101 - bet)

Mısallardaǵı «búgip qalǵan», «búgip qalatuǵın» degen frazalar aytpay, jasırıp qalǵan, «tasıp otırǵan» degen fraza kewli júdá shad bolıw, kewli tolıw degen mánilerde qollanılǵan.

Juwmaq

Kórkem sóz sheberi kórkem shıǵarmanı dóretiwde xalıqtıń bay tilinen paydalanadı. Kórkem shıǵarmalarda xalıqtıń kúndelikli turmısında paydalanıp júrgen ápiwayı sózlerinen baslap tildegi kórkemlew quralları xızmetinde qollanılatuǵın sinonim, antonim, omonim, sózlerdiń awıspalı mánileri, turaqlı sóz dizbekleri hám t.b. ónimli paydalanıladı. Sonıń ishinde kórkem shıǵarmanıń tilinde kórkemlew quralları sıpatında turaqlı sóz dizbekleri ónimli qollanıladı. Sebebi, olar aytılajaq pikirdi tereń mánili, ótkir tujırımlı etip paydalanıwda áhmiyetli. Biz bul pitkeriw qánigelik jumısımızda tilimizdegi turaqlı sóz dizbekleri, olardıń kórkem shıǵarmalardıń tilinde kórkemlik xızmette qollanılıwın hár tárepleme ilimiy kóz – qarastan talladıq.

Kórkem sóz sheberi Ó.Ayjanov óz shıǵarmalarında turaqlı sóz dizbeklerin ónimli qollanǵan. Biz jazıwshınıń «Aral qushaǵında» romanında qollanılǵan turaqlı sóz dizbeklerin tallap, tómendegidey juwmaqqa keldik.

Jumıstıń birinshi babında romanda qollanılǵan turaqlı sóz dizbeklerin tematikalıq toparlarǵa bólip úyrendik. Shıǵarmanıń tilinde adamnıń dene múshelerine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri ónimli qollanılǵan. Sonlıqtan, bunday turaqlı sóz dizbeklerin tómendegidey túrlerge bólipqaradıq:

1) kóz sózine baylanıslı qollanılǵan turaqlı sóz dizbekleri. Máselen, janı kózine kóriniw, istiń kózin kún burın tabıw, qabaǵı kózine túsiw, kózin alısqa súyrew hám t.b. 2) bas sózine baylanıslı; jaydı basına kóteriw, bası eńsege miniw hám t.b. 3) qulaq sózine baylanıslı; qulaǵın tutıw, kulaǵına quyıw, kulaq aspaw hám t.b. 4) awız sózine baylanıslı awzına qum quyılıw, awızın iyiskelep kóriw hám t.b. 5)júrek sózine

baylanıslı; júrekti usınıw, júregi awzına tıǵılıw hám t.b. 6) qol sózine baylanıslı; qolına qonıw, qol beriw hám t.b. 7) murın sózine baylanıslı; murnın kótermew. 8) qabaq sózine baylanıslı; qabaǵın shıtıw, qabaǵın túksiytiw hám t.b. 9) iyek sózine baylanıslı; iyek súyep sóylew, iyegi – iyegine tiymew hám t.b. 10) qoyın sózine baylanıslı; quwanıshı qoynına sıymaw. 11) qabırǵa sózine baylanıslı; qabırǵası qayısıw, qabırǵadan qoyıw hám t.b. 12) ót sózine baylanıslı; óti jarılıw. 13) til sózine baylanıslı; tilin suwırıw, til qatpaw. 14) tóbe sózine baylanıslı; tóbesi kókke jetiw. 15) mańlay sózine baylanıslı; mańlayı túyiliw hám t.b.

Bul turaqlı dizbeklerde adamnıń dene músheleriniń atamaları tirek sóz bolǵan.

Jumıstıń ekinshi babı romandaǵı dialektke tán turaqlı sóz dizbekleriniń qollanılıwına arnalıp, sheklengen xarakterdegi dialektlik frazeologizmlerdi kórkem shıǵarmanıń tilinen alınǵan mısallar menen dálilledik.

1.Atawısh sóz shaqaplarına qatnaslı bolǵan dialektlik frazeologizmler. a) atlıq + atlıq tipindegi turaqlı sóz dizbekleri. Máselen, karız isiń.

b) atlıq + kelbetlik tipindegi turaqlı sóz dizbekleri: jibi dúziw.

2.Feyil frazeologiyalıq sóz dizbekleri.

a) atlıq + feyil tipindegi turaqlı sóz dizbekleri: qabırǵadan qoyıw,awzın serlew, iyek súyep sóylew, qulaǵın tutıw.

b) kelbetlik + atlıq + feyil tipindegi turaqlı sóz dizbekleri: qızıl sheke bolıp.

v) kelbetlik + atlıq + kómekshi sóz tipindegi turaqlı sóz dizbekleri: mayda til menen.

g) feyil + feyil tipindegi turaqlı sóz dizbekleri: qatıp – pitti.

d) feyil + kelbetlik feyil tipindegi turaqlı sóz dizbekleri: búgip qalǵan, tasıp otırǵan hám t.b.

Ulıwma juwmaqlap aytqanda kórkem shıǵarmanıń tili oǵada bay.

Ásirese, kórkemlew qurallarınan frazeologizmler ónimli qollanılǵan.

Shıǵarmanıń tilinde ulıwma xalıq tilinde qollanılıp júrgen frazeologizmler menen bir qatarda, tek belgili bir aymaqtaǵı xalıqtıń tilinde ǵana qollanatuǵın sheklengen xarakterdegi turaqlı sóz dizbekleri de bar. Olar kórkem shıǵarmanıń tilin sinonim frazeologizmler sıpatında bayıtqan.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler. Nókis, 2005.

2. Aynazarova G., Berdimuratov E. «Qırq qız» dástanınıń leksikasında frazeologizmler hám olardıń eki komponentli túrleriniń qollanılıwı haqqında.

–«Ámiwdárya» jurnalı, 1988, №1-2.

3.Berdimuratov E. Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. Nókis, 1994.

4.Berdimuratov E, Dáwletov A. Házirgi qaraqalpaq tili. Nókis, 1979.

5.Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funkcionallıq stilleriniń rawajlanıwı

menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı. Nókis, 1973.

6.Berdimuratov E., Dáwletov A. Til bilimine kirispe. Nókis, 1988.

7.Berdimuratov E. Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. Nókis, 1994.

8.Bolǵanbaev Á. Qazaq tiliniń leksikologiyası. Almatı, 1988.

9.Bekbergenov A. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası. Nókis, 1990.

10.Jamolxonov H. Hozirgi wzbek adabiy tili. Toshkent, 2005.

11.Jumamuratov G. Russko – karakalpakskiy frazeologicheskiy slovar dlya shkolnikov. Nukus, 1985.

12.Eshbaev J. Qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligi. Nókis, 1985.

13.Eshbaev J. Frazeologiyalıq variantlar - kórkem shıǵarmanıń tiykarǵı

súwretlew qurallarınıń biri. – «Sovet Qaraqalpakstanı», 1978, 9 avgust.

14.Qaraev M.Á. Qazaq tili. (fonetika, leksikologiya, morfologiya, sintaksis) Almatı, 1983.

15.Mirtojiev M. Hozirgi wzbek tili. Toshkent, 1992.

16. Nawrızbaeva S. Frazeologicheskie edinitsı v karakalpaksko –

russkom slovare. Tashkent, 1972.

17.Pirniyazov Q., Pirniyazova A. Qaraqalpaq tiliniń leksikası. Nókis,

2000.

18.Sayfullaeva R., Mengliev B., Boqieva G., Qurbonova M., Yunusova Z., Abuzalova M. Hozirgi wzbek adabiy tili. Toshkent, 2009.

Mısal alınǵan kitap.

1. Ó.Ayjanov «Aral qushaǵında» (roman). Nókis, 1975.