MD hám PQJ / Ó.Ayjanovtıń Aral qushaǵında romanında turaqlı sóz dizbekleriniń qollanılıwı

turaqlı sóz dizbekleriniń ishinde «bet» sózine de baylanıslı dóregen turaqlı sóz dizbeklerin ushırattıq. Mısalı: 1. – «Tártipli bol da» bir maǵana bar sıyaqlı. Aysánemniń betine qanı juwırıp shıqtı. (83 - bet)

2. Ata – ananıń betine qızıl qanı juwırıp shıqtı. (84 - bet)

Mısallardaǵı «betine qanı juwırıp shıqtı», «betine qızıl qanı juwırıp shıqtı» sóz dizbekleri bul kórkem shıǵarmada jazıwshınıń óziniń jeke stili menen, sheberligi menen dóregen turaqlı sóz dizbekleri esaplanadı. Awızeki sóylew tilinde «ashıwı betine shıqtı» dep aytıladı da, biraq joqarıdaǵıday sóz dizbegi qollanılmaydı. Bul dizbek usı shıǵarmanıń tilinde ǵana qollanılǵan. Tirek sózi «bet». «Bet» sózi arqalı feyil frazeologiyalıq sóz dizbegi payda bolǵan.

x) murt sózine baylanıslı;

Kórkem shıǵarmanıń tilinde adamnıń joqarıdaǵıday dene músheleriniń atamalarına baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri menen bir qatarda «murt» sózi arqalı turaqlı sóz dizbegin jasaǵan.

Mısalı: 1. Basqasınıń murtı shaǵılmay kóshirilgen. (146 - bet)

Bul mısaldaǵı murt er adamlarda qoyıladı. Bul dizbekte «murt» tirek sóz bolıp sol sózdiń átirapında «murtı shaǵılmay» degen feyil frazeologiyalıq sóz dizbegi jasalıp, ózgertilmesten kóshirilgen degen mánini bildirip tur.

II BAP Romanda dialektke tán turaqlı sóz dizbekleriniń qollanılıwı.

Tildiń sózlik quramında pútin bir birlik sıpatında eki yamasa onnan da kóp sózler dizbeginen turatuǵın sózler bar. Bunday dizbekler til iliminde turaqlı sóz dizbekleri dep ataladı. Turaqlı sóz dizbekleri

ózleriniń xızmeti, qurılısı jaǵınan erkin sóz dizbeklerinen kóp ǵana parıqqa iye. Erkin sóz dizbeginiń sıńarları (komponentleri) turaqlı qáliplespegen, olardıń sıńarların ózgertiwge boladı. Al turaqlı sóz dizbekleriniń sıńarları (komponentleri) turaqlı túrde qáliplesken,

ózgertiw múmkin emes. Turaqlı sóz dizbekleriniń orın tártibi turaqlı qáliplesken boladı. Olardıń komponentleri eki yamasa onnan da kóp sózlerden ibarat bolıp kele beredi. Sonday – aq, turaqlı sóz dizbekleriniń mánisi erkin sóz dizbeklerine qaraǵanda ótkir boladı. Sonlıqtan da, kórkem sóz sheberleri jazıwshı, shayırlar turaqlı sóz dizbeklerin shıǵarmanıń qunlılıǵın arttırıw maqsetinde qollanadı. Al awızeki sóylewde aytılajaq pikirdi tereń mánili etip tıńlawshıǵa jetkeriw ushın paydalanamız. Olar tilimizde tayar túrinde boladı, biz olardı orınlı jerinde paydalanıwımız kerek. Turaqlı sóz dizbekleri ádebiy tilimizde, kórkem ádebiy shıǵarmalarda, kúndelikli awızeki sóylesiwimizde qollanılatuǵını hámmege málim. Al endi usı turaqlı sóz dizbekleri joqarıda aytılǵan orınlarda qollanıw menen bir katarda

dialektlik ózgeshelikler menen belgili bir aymaqta (territoriyada) jasaytuǵın xalıqtıń tilinde qollanılatuǵınlıǵın da kóriwimiz múmkin.

Ózbek alımları ózbek awızeki sóylew tilinde frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń payda bolıwın tórt túrli jaǵdayǵa;

1.Jámiyette bolatuǵın ózgerisler

2.Klassik hám házirgi kórkem ádebiyat

3.Xalıq awızeki dóretpeleri

4.Tildiń dialekt hám sóylesimlerine baylanıstıradı.(1)

Sebebi, frazeologiyalıq sóz dizbekleri sóylew tiliniń quramında qáliplesken, rawajlanıp, tolıǵıp baradı.

Biz bul pikirimizdiń dáliylli pikir sıpatında ayta alamız. Sebebi, biz pitkeriw qánigelik jumısımızda belgili jazıwshı Ó.Ayjanovtıń «Aral qushaǵında» romanında qollanılǵan dialekt sózlerdi jıynap, olardı tallap qaraǵanımızda dialektlik xarakterge iye basqa da sózler menen birge, dialektlik frazeologizmlerdiń qollanılǵanın kórdik. Romanda dialektke xarakterli tómendegidey frazeologizmler qollanıladı.

Mısalı: 1. Awıl arasında ne gáp bar degendey qulaq tigisedi. (171 -

bet)

2. Ásirese, Saǵıydulla óziniń bul quwanıshın qoynınan tógip alıwǵa qorıqqan adamday otırǵan ornınan júdá ǵana abaylap birturdı, bir otırdı. (18 - bet)

3. Ol tuppa – tuwrı Óteniyazdıń úyine túsip, ǵarrı ananıńtóbesin kókke bir jetkerdi. (340 - bet)

1. Bozorboev K.T. Wzbek swzlashuv nutqi frazeologizmlari. AKD.,

Samarkand, 2001, 7 – bet.

4. Ol túsin ózinshe qalay jaqsılıqqa jorısa da, Gúljannıń balıq zavodına qaray qádem qoyıwı kóz benen qastıń arasınday jaqın bola qoyǵan joq. (295 - bet)

Joqarıda mısalǵa alınǵan bul dialektlik frazeologizmlerdi tallap qarayıq.

Birinshi gápte qollanılǵan «qulaq tigisedi» frazeologizmi tıń tıńlaydı degen mánide qollanılǵan. Bul frazeologizm tilde «qulaq túredi» túrinde qollanıladı. Al shıǵarmada avtor dialektke tán «qulaq tigisedi» frazeologizmin qollanǵan. Bul dialektlik frazeologizm arqa dialektke tiyisli Moynaq rayonında jasaytuǵın xalıqtıń tilinde qollanıladı. Sebebi, bul shıǵarma Moynaq rayonı balıqshılarınıń turmısına baylanıslı jazılǵan. Tilde «kóz tigedi» frazeologizmi bar. Biraq «qulaq tigedi» frazeologizmi qaraqalpaq ádebiy tilinde yaki bolmasa awızeki sóylew tilinde qollanılmaydı. Bul tek sóz etilip atırǵan aymaqtaǵı xalıqtiń sóylew tilinde qollanılatuǵın sheklengen xarakterge iye sóz. Bul dizbek basqa aymaqlardaǵı xalıqtıń tilinde qollanılmaydı. Sonlıqtan da, ol tek sol dialektke tiyisli frazeologizm. Ekinshi mısaldaǵı «quwanıshın qoynınan tógip alıwǵa qorqqan» dizbegi «júdá quwanıw» mánisinde, quwanıshınan ayrılıp qalmaw mánisinde qollanǵan dizbek. Úshinshi gáptegi «tóbesin kókke bir jetkerdi» dizbegi, quwanttı mánisinde jumsalǵan, bul dizbek ádebiy tilde «tóbesi kókke jetiw» túrinde qollanıladı. Sońǵı gáptegi «kóz benen qastıń arasınday jaqın» dizbegi «jaqın» mánisinde qollanılıp, bul dizbek ádebiy tilde «kóz benen qastıń arasında» túrinde qollanıladı. Awızeki sóylew tiliniń múmkinshiligi keń.

Sonlıqtan da,

hár qanday sóz, hátteki turaqlı sóz dizbeklerine de ayırım komponetlerdiń qosılıp aytılıwı ushırasadı.

Shıǵarma tilinde kórkemlew quralları sıpatında dialektke tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri júdá ónimli qollanılǵan. Biz jumısımızda olardı tómendegishe túrlerge bólip qaradıq.

1. Atawısh sóz shaqaplarına qatnaslı turaqlı sóz dizbekleri. 1) Atlıq + atlıq tipindegi turaqlı sóz dizbekleri.

Atlıq frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde turaqlı dizbektiń komponentleri atlıqtan boladı. Bunday turaqlı sóz dizbekleri shıǵarma tilinde qollanılǵan.

Mısalı: 1. Moynaqqa da qarız isiń sol ǵoy. (23 - bet)

Mısalǵa alınǵan «qarız isiń» dizbegi qarızıń degen mánide qollanılǵan.

2. Atlıq + kelbetlik tipindegi turaqlı sóz dizbekleri.

Mısalı: 1. - Bári de – dep Ernazar kúyip ketti. Janım – aw, báriniń de esi bar jibi dúziw jigitler emes pe edi?

2. Jibiń durıs bala ekenseń. (107 - bet)

Mısallardaǵı «jibi dúziw»»jibi durıs» frazaları aqıl – esi pútin, durıslı, aqıllı degen mánilerdi bildiredi.

2. Feyil frazeologiyalıq sóz dizbekleri.

Shıǵarmada feyil frazeologiyalıq sóz dizbekler júdá kóp qollanılǵan.

Jumısta biz olardı tómendegishe bólip qaradıq.

1. Atlıq + feyil tipindegi turaqlı sóz dizbekleri.

Romanda atlıq + feyil tipindegi turaqlı sóz dizbeklerin analizlep qaraǵanımızda adam múshelerin bildiretuǵın atlıqlar feyiller menen dizbeklesip dialektlik turaqlı sóz dizbegin payda etkenin kóremiz.

«Qabırǵa» atlıǵınıń feyiller menen dizbeklesiwi arqalı payda

bolǵan turaqlı sóz dizbekleri.

Mısalı: 1. Aktivke qatnasıwshılar máseleni qabırǵadan qoydı. (42 -

bet)

Mısaldaǵı «qabırǵadan qoydı» turaqlı dizbegi máseleni tikkeley qoydı degen mánide qollanılǵan.

«Kóz» atlıǵınıń feyiller menen dizbeklesiwi arqalı;

Máselen: 1. Usıdan keyin awıldaǵı kempir – ǵarrılardıń hal – jayın esine alıp edi, nege ekeni belgisiz, bul semyalar kózin alısqa súyredi. (111 - bet)

Mısaldaǵı «kózin alısqa súyredi» turaqlı sóz dizbegi «kózin alısqa tikti» degen mánide qollanǵan.

Mısalı: 1.Waqıttı bosqa ótkermew ushın istiń kózin kún burın tabıw kerek. (86 - bet)

3. Mına jazılıp atırǵan qaǵazdı kóz abay etip,Narımbetti gewkewlemekshi boldı. (102 -bet)

Mısallardaǵı «istiń kózin kún burın tabıw» frazeologizmi máseleni sheshiw degen mánide qollanǵan. Bul dizbek ulıwma awızeki sóylew tilinde, ádebiy tilde de qollanıladı. Biraq ol «istiń kózin biliw» túrinde qollanıladı. Al shıǵarmada bul dizbekte dialektke baylanıslı «istiń kózin kún burın tabıw» dep qollanǵan. Yaǵnıy, burınǵı dizbekke «kún burın» degen komponentler kirip dialektke tán qollanǵan. Sońǵı mısaldaǵı «kóz abay etip» frazeologizmi

«qorqıtıp» mánisinde jumsalǵan.

«Murın» atlıǵınıń feyiller menen dizbeklesiwi arqalı:

Mısalı: Báribir ol qız saǵan qarap murnın da kótermeydi. (60 -

bet)

Mısalǵa alınǵan «murnın kótermew» turaqlı sóz dizbegi dialektke tán dizbek, ol «mensinbeydi» degen mánide aytılǵan.

«Murın» atlıǵınıń feyiller menen dizbeklesiwi arqalı: Mısalı: Basqasınıń murtı shaǵılmay kóshirilgen. (146 - bet)

Mısaldaǵı «murtı shaǵılmay» dizbegi ózgertilmesten, sol turısında degen mánide qollanılǵan.

«Miy» atlıǵınıń feyiller menen dizbeklesiwi arqalı:

Mısalı: 1. Muzdıń miyi shıǵıp erip atırǵanlıqtan bir joldı taslap ekinshisin izlewine tuwra keldi. (244 - bet)

Mısaldaǵı «miyi shıǵıp» frazeologizmi awızeki sóylew tilindegi bılshırap sóziniń mánisin beredi.

«Qabaq» atlıǵınıń feyiller menen dizbeklesiwi arqalı:

Mısalı: 1. – Kitap bergenim ras – dedi qız qabaǵın ele de túksiytken boyı. (202 - bet)

2.Men tuwralı birew ósek aytqan ǵoy, shaması – degen oyǵa kelip qabaǵın girjiytti. (202 - bet)

3.Sekretar shiysheni shertkenin toqtatıp, qabaǵın túksiytip,

mınanıń sózinde jan bar ǵoy dep oyladı ishinen. (246 - bet)

Mısallardaǵı «qabaǵın ele de túksiytken boyı», «qabaǵın girjiytti» «qabaǵın túksiytip» dizbekleriniń mánisi qabaǵın úyiw, ashıwlanıw. Ádebiy tilde bul frazanıń «qabaǵın úydi» variantı qollanıladı.

«Awız» atlıǵınıń feyiller menen dizbeklesiwi:

Mısalı: 1. Bárekella, shıraqlarım, attı qostan aydańlar, dedi maylıqtıń awzın serlep turıp, jılımnıń durıs keliwine ábden ser salıp onnan kózin almadı. (208 - bet)

Mısalǵa alınǵan «awzın serlep» frazası awızeki sóylew tilindegi ańlıp sóziniń mánisinde jumsalǵan.

«Iyek», «alqım» atlıqlarınıń feyiller menen dizbeklesiwi arqalı: Mısalı: 1. Iyek súyep sóylewge qanday haqıń bar seniń? (147 - bet)

2. Biraq birazdan keyin «usını jegizip bolıp meni alqımǵa almasa bolar edi» dedi ishinen. (46 - bet)

Mısaldaǵı «iyek súyep sóylew», frazası. Ekinshi mısaldaǵı «alqımǵa almasa» frazası awızeki sóylew tilindegi «qısıw» «tergew» sózleriniń mánisin beredi.

«Qulaq» atlıǵınıń feyiller menen dizbeklesiwi arqalı:

Mısalı: 1. «Bel qamıs» taǵı ótip atırǵan jıynalıs qızǵın tartısqa aynaldı, biraq ishi ele dawırıqtan basılmaǵan, ekew – ara bir sózdiń qulaǵına asılıp, óz – ara áńgime – dúkan qurıp otır. (129 - bet)

2.Turǵanlar ań – tań bolıp qulaǵın tuta tústi. (106 - bet)

3.Onıń arjaǵın Aysánem soramasa da jeti – segiz ataǵa kelgen jeg – jat apalarınıń kúyewi bolǵanın tináw bir kúngi qulaq qaǵısta ózi ayttı.

(79 - bet)

4. Sen opasız boldıń, wádeni buzdıń, - dep urıstı ol – tura – tur, ustazıńa aytıp bir qulaǵıńdı shiyrattıraman… (197 - bet)

Mısalǵa alınǵan «qulaǵına asılıp» frazası bir mazmundaǵı gápti aytıp mánisinde, «qulaǵın tuta tústi» frazası tıńladı mánisinde,

«qulaq qaǵısta» frazası sóyleskende, «qulaǵın shiyrattırıw» frazası baqırtaman degen mánide qollanǵan.

«Júrek» atlıǵınıń feyiller menen dizbeklesiwi arqalı:

Mısalı: 1. – Adam menen islesiw ushın eń áweli júrekti usına biliw kerek. (48 - bet)

2.Qara basınıń ármanı menen tilegi júregin alıp ushıra berdi. (119

-bet)

3.Ol jipti – dedi de júregin qolına uslaǵan boyı basqa sózge kelmesten, usha berdi. (155 - bet)

Mısallardaǵı «júrekti usına biliw» frazası shın júrekten, haq kókiregiń menen degen mánide, «júregin alıp ushıra beriw» qorqıw degendi, «júregin qolına uslaw» háwlirip degendi bildiredi. Awızeki sóylew tilinde bul frazanıń «ókpesin qolına alıp» variantı aytıladı.

«Jan» sóziniń feyiller menen dizbeklesiwi arqalı:

Mısalı: 1. Salqınǵa qoyıp keptiriw kerek, jipektey jelbirese onıń janı kire beredi. (62 - bet)

2.Bul meniń janımdı salıp onı húrmetlegenimniń belgisi bolıp tabıladı. (98 - bet)

3.Aysánem Periyzanı gá ayadı, gá jubatıwǵa janın salıp tırıstı.

(160 - bet)

4. Tolqın teńizge jan pitirip,gúrkirep ses shıǵarıp tuwlap jattı.

(128 - bet)

5. Aysánem be? – dep Azat tutlıǵıp soraw qoyǵanda, onıń janı kúygenin sezgen Áyten de sózinen tayınǵan joq. (61 - bet)

Keltirilgen mısallardaǵı dıqqat etilgen turaqlı sóz dizbekleri birinshi gáptegi «janı kiriw»qáddin alıw, ózine keliw mánisinde,

«janın alıw» shın júreginen, haq niyet penen degendi, «jan pitirip» frazası janlandırıp, jan endirip mánisinde, «janı kúyiw» «qıynalıw» mánisinde jumsalǵan.

«Qol» atlıǵınıń feyil menen dizbeklesiwi arqalı:

Mısalı: 1. Jıynalıs shaqırıp edik, bári qolǵa qona qoydı. (45 - bet)

2.Biraq aqsha qaytıp qolına qonbadı. (123 - bet)

3.Bul dúńyada ne bir qolınan suwı tamǵan sheberler bar – aw! –

dep ol da tańlanadı. (104 - bet)

Birinshi mısaldaǵı «qolǵa qonıw» frazası keldi mánisinde,

«qolına qonbadı» ala almadı, «qolınan suwı tamǵan» frazası sheber degendi bildiredi.

«Ayaq» atlıǵınıń feyiller menen dizbeklesiwi arqalı:

Mısalı: 1. Ótebay bir nárselerdi aytqısı kelip, Narımbettiń ayaq ushına mindi. (187 - bet)

Mısaldaǵı «ayaq ushına mindi» frazası ayaǵınıń ushına shıǵıp otırdı degen mánide aytılǵan.

«Til» atlıǵınıń feyiller menen dizbeklesiwi arqalı:

Mısalı: 1. Usı saparıńdı til alıp qoya qoysań ómiriń uzın bolaredi. (120 - bet)

2.Áyten menen baylanısıń bar dep tiliniń ushına birewi de almadı

–aw … (242 - bet)

Mısalǵa alınǵan «til alıw» aytqandı tıńlaw, «tiliniń ushına almaw» awızlamaw mánisinde qollanǵan.

«Bas» atlıǵınıń feyiller menen dizbeklesiwi arqalı:

Mısalı: 1. Sol jerden shanaǵa tiyetip, bas kózińde ózim bolaman dedi. (238 - bet)