MD hám PQJ / Ó.Ayjanovtıń Aral qushaǵında romanında turaqlı sóz dizbekleriniń qollanılıwı

4. Onıń arjaǵın Aysánem soramasa da jeti – segiz ataǵa kelgen jeg – jat apalarınıń kúyewi bolǵanın tináw bir kúngi qulaq qaǵısta ózi ayttı.

(79 - bet)

5. Ol túni menen uyqılamay, olar ne aytısar eken dep qulaǵın túrip jattı. (80 - bet)

6. Oǵan deyin bir hámeldiń qulaǵına jip taǵıwı zárúr. (242 -

bet)

7.Awıl arasında ne gáp bar degendey qulaq tigisedi. (17 - bet)

8.Jası jetip dizesi qulaǵınan asıp otırǵan joq. (13 – bet)

Bul mısallardaǵı «qulaǵına qurt bolıp túsiw» qayta – kayta tákirarlap ayta beriw mánisinde jumsalsa,al ekinshi mısaldaǵı «qulaǵı shayday ashıldı» dizbegi tilimizde «kózi shayday ashıldı» dep qollanıladı. Al bul mısalda «qulaǵı shayday ashıldı» esitti mánisinde jazıwshınıń ózine tán jeke stiline baylanıslı qollanılǵan. Úshinshi mısaldaǵı «qulaǵı shalıp ketti» dizbegi esitiw, tosattan esitip qalıw mánisinde, tórtinshide «qulaq qaǵıs etiw» aytıw mánisinde, besinshi gápte «qulaǵın túriw» tıńlaw mánisinde, altınshıda «qulaǵına jip taǵıw» ermek etiw mánisinde jumsalsa, jetinshi gápte jazıwshınıń óziniń jeke stillik sheberligine baylanıslı «qulaq tigisedi» frazası tıńlaw, tıńlaydı mánisinde qollanılǵan. Al bul tilimizde «kóz tigedi» túrinde turaqlı sóz dizbegi bolıp qollanıladı. Sońǵı mısaldaǵı

«qulaǵınan asıp» dizbegi dizesi qulaǵınan asıp degen qartayıp otırǵan joq degen mánide qollanılǵan. Bul dizbeklerdi usınday formada tereń mánili etip paydalana alǵan.

g) awız sózine baylanıslı;

Adam múshelerine kóz, bas, qulaq sózleri menen qatar kórkem shıǵarmanıń tilinde «awız» sózi de feyiller menen dizbeklesip, turaqlı sóz dizibegi xızmetinde jumsalıp kúshli obrazlı mánilerdi bildirgen.

Mısalı: 1. – Men seni qoy awzınan shóp almaytuǵın juwas pa dep edim. (28 - bet)

2. Álibek awzına qum quyılǵanın sezip qashshan – aq ketip qaldı.

(81 - bet)

3.Qılshınaq tap sol kúnniń ózinde Esnazardıń da awzın iyiskelep kórdi. (142 - bet)

4.Awzına aytatuǵın sózi túspey qalıp, ernin tislep aldı. (20 - bet)

Bul mısallardaǵı «qoy awzınan shóp almaytuǵın», «awzına qum quyılǵanın», «awzın iyiskelep kóriw», «awzına aytatuǵın sózi túspey» degen turaqlı sóz dizbekleri kórkem obrazlılıq maqsette jumsalǵan. Birinshi gáptegi «qoy awzınan shóp almaw» dizbegi tórt komponentten ibarat bolıp, «juwas» degen mánide, ekinshi gáptegi

«awzına qum quyılıw» dizbegi awızeki sózlew tiline tán bolıp, úsh komponentten ibarat atlıq + atlıq + feyil túrinde kelip úndemew degen mánini bildiredi. Úshinshi gáptegi «awzın iyiskelep kóriw» dizbegi atlıq

+ feyil + feyil túrinde dúzilip, ne aytar eken degen mánide baqlap kórdi mánisinde kelse, al sońǵı mısaldaǵı «awzına aytatuǵın sózi túspey» dizbegi atlıq + feyil + atlıq + feyil tipinde kelip aytatuǵın sózin, pikirin ayta almadı degen mánilerdi bildirip kelgen.

d) júrek sózine baylanıslı;

«júrek» sózi kórkem shıǵarmanıń tilinde feyiller menen dizbeklesip, turaqlı sóz dizbegin payda etken. Jazıwshı romanda

óziniń jeke stillik sheberligine baylanıslı da bul sózdi túrlishe ráńbáreń qubıltıp paydalanǵan. Mısalı:

Mısalı: 1. Qara basınıń ármanı menen tilegi júregin alıp ushıra berdi. (119 - bet)

2.– Adam menen islesiw ushın eń áweli júrekti usına biliwkerek. (48 - bet)

3.Biybijan balaǵa degen miyrimli júregin oǵanda usınıp atır. (21

-bet)

4.Sol gezde onıń jas júregi qanasına sıymay gúwlep esken samal menen de sóyleskisi keledi. (197 - bet)

5.– Júregim awzıma tıǵılıp baratır. (155 – bet)

6.Ol kemesinen túsip, awdı sayaǵa aparıp jaydı da, shashılıp atırǵan ne bar eken dep tum - tusın sholıp edi, hesh nárse kórinbedi júregi jayına

túskendey boldı da, kemesine kelip,qayta mindi. (5 - bet) 7. Onıń menen júregi bosasıp turdı. (214 - bet)

Mısalǵa alınǵan «júregin alıp ushıra berdi», «júrekti usına biliw», «júregin usınıw», «júregi bosasıw» frazaları jazıwshınıń jeke óziniń stiline tán turaqlı dizbekler bolıp esaplanadı. Al «júregi qanasına sıymay», «júregi awzına tıǵılıp», «júregi jayına túskendey» frazaları burınnan tilimizde qollanılıp kiyatırǵan turaqlı sóz dizbekleri esaplanadı.

Birinshi gáptegi «júregin alıp ushıra berdi» turaqlı sóz dizbegi atlıq + feyil + qospa feyil túrinde kelip, qorıqtı degen mánini bildiredi. Ekinshi

úshinshi gáptegi «júrekti usına biliw» frazası atlıq + qospa feyil túrinde kelip, haq kókiregińdi ashıw mánisinde, tórtinshi mısalda «júregi qanasına sıymay» frazası atlıq + atlıq + feyil túrinde kelip, qattı quwanıp, júregi háwlirip degen mánide, besinshi mısalda

«júregi awzına tıǵılıp» frazası atlıq + atlıq + feyil túrinde kelip, qorqıw mánisinde jumsalsa, altınshıda «júregi jayına túskendey» frazası atlıq + atlıq + feyil tipinde kelip, kewli jay tabıw mánisinde, al sońǵı mısalda «júregi bosasıw» frazası atlıq + feyil tipinde kelip júregi eljirep degen mánilerde jumsalǵan.

e) qol sózine baylanıslı;

Kórkem shıǵarmanıń tilinde turaqlı sóz dizbeklerindegi komponentler «qol» sózi menen de dizbeklesip, frazeologizm payda etken. Mısalı: 1. Jıynalıs shaqırıp edik, bári qolǵa qona qoydı. (45 - bet)

2.Biraq aqsha qaytıp qolına qonbadı. (123 - bet)

3.Oǵan Periyza «má» dep qolın birden usına qoymadı. (50 - bet)

4.Joldaslarǵa tezirek barıp qol ushımızdı beriwge asıǵayıq. (128 -

bet)

5. Bunıń sebebin Bekjan kóp waqıt izertlep júrip eń aqırında bildi: qızdıń qol bergen jigiti bar eken. (33 - bet)

Mısallardaǵı «qolǵa qona qoydı», «qolına qonbadı», «qolın usınıw», «qol ushın beriw», «qol beriw» frazalarındaǵı tirek, tiykarǵı sóz «qol».

Sol turaqlı sóz dizbegindegi basqa komponentler tiykarǵı

«qol» sóziniń átirapına jıynalǵan. Birinshi gáptegi «qolǵa qona qoyıw» frazası atlıq + qospa feyil túrinde dizbeklesip, bári, hámmesi túwel keldi mánisinde jumsalǵan. Ekinshi gápte atlıq + bolımsız feyil túrinde kelip orınlanbaǵan, bolmaǵan is - háreketti bildirip, aqshanı qaytıp ala almadı degen mánide, úshinshi gápte «qolın usına qoymadı» frazası atlıq + qospa feyil tipinde kelip, qayılshılıq, kelisim bermedi mánisinde jumsalsa, tórtinshide «qol ushın beriw» frazası

atlıq + atlıq + feyil túrinde dizbeklesip, járdemlesiw, kómeklesiw mánisinde kelse, sońǵı mısalda «qol beriw» frazası atlıq + feyil tipinde dizbeklesip, kewil qoyǵan degen mánini bildirip kelgen.

j) murın sózine baylanıslı;

«Murın» sózi arqalı jasalǵan turaqlı sóz dizbekleri shıǵarmanıń tilinde ushırasadı. Biraq ónimsiz qollanılǵan. Solay bolsa da, biz jumısta bul mısaldı da jazıwshınıń ózi tárepinen jeke stiline tán sheberlik penen qollanılǵan turaqlı dizbek ekenligin aytıp ótiwdi maqul kórdik.

Mısalı: 1. Báribir ol qız saǵan qarap murnın da kótermeydi. (60 -

bet)

Bul mısaldaǵı «murnın kótermew» frazasınıń komponenleri atlıq

+ bolımsız feyil túrinde jasalıp, mensinbeydi, kózine ilmeydi degen mánilerdi bildirgen. Bul fraza ulıwma xalıq tilinde ushıraspaydı.

z) qabaq sózine baylanıslı;

Joqarıdaǵı mısallardaǵıday adamnıń dene múshelerinen «qabaq» sózi de shıǵarmanıń tilinde frazeologizm jasaydı tirek sóz xızmetinde ushırasadı.

Mısalı: 1. Dáslepki bet – ajarın demde ózgertip, qabaǵın sál shıttı. (66 - bet)

2. Begdullamnan xat kelgen joq, sonda da Periyzam qabaǵın shıtpastan jumısına ketti. (85 - bet)

Bul mısallarda jazıwshı ulıwma tanımalılıqqa iye «qabaǵın shıtıw» frazasın qollanǵan. «Qabaǵın shıtıw» bul atlıq + feyil tipinde kelip, jaqtırmaw degen mánini bildiredi. Al ekinshi mısalda «qabaǵın shıtpaw» frazası bunıń qarama – qarsı mánisinde kelip, ashıwlanbay,

qabaǵın úymey, qapa bolmay degen sózlerdiń mánisinde jumsalǵan. Sonday – aq, shıǵarmanıń tilinde «qabaq» sózine baylanıslı jazıwshınıń óz sheberligi menen de tómendegidey turaqlı sóz dizbekleri qollanılǵan.

Mısalı: 1. Aysánem sál irkilip qaldı. «Men tuwralı birew ósek aytqan ǵoy shaması» degen oyǵa kelip qabaǵın girjiytti. (202 - bet)

2. – Kitap bergenim ras – dedi qız qabaǵın ele de túksiytken boyı. Seniń soǵan ashıwlanıp ketkenińdi de bilemen (202 - bet)

Mısallardaǵı bul «qabaǵın girjiytti», «qabaǵın túksiytken» frazaları qabaǵın úydi mánisinde qollanılıp tur.

i) iyek sózine baylanıslı;

«Iyek» sózi de shıǵarmanıń tilinde belgili dárejede turaqlı sóz dizbeklerin jasaǵan.

Mısalı: 1. Iyek súyep sóylewge kanday haqıń bar seniń? (147 -

bet)

2.Gúljannıń iyegi – iyegine tiymedi. (118 - bet)

3.– Bala – shaǵanı aytqansha, adamgershilik qásiyetimizdiń

joǵalıp baratırǵanın aytpaysań – aw! – dedi Gúljan demi pitip, iyegine janı taqalıp qalǵanday muńayǵan pishim menen. (296 - bet)

Mısallardaǵı «iyek súyep sóylew», «iyegi – iyegine tiymedi», «iyegine janı taqalıp» turaqlı sóz dizbekleri atlıq + feyil túrinde dizbeklesken. Birinshi gápte «iyek súyek sóylew» arqa súyew mánisinde, ekinshidegi «iyegi – iyegine tiymew» frazası «saqıldaw» mánisinde, «iyegine janı taqalıw» janı alqımınan shıǵıp ketetuǵınday degen mánide kelip, geypara jaǵdaylarda bul fraza «janı alqımına taqalıp» túrinde de ushırasadı.

k) qoyın sózine baylanıslı;

Mısalı: Saǵıydullanıń quwanıshı qoynına sıymay, júregi alıp

ushıwda. (161 - bet)

Bul mısaldaǵı «quwanıshı qoynına sıymay» turaqlı dizbegi atlıq + atlıq + feyil túrinde kelip, qattı quwanıw, shadlanıw mánisin bildirgen. Sonday – aq, kórkem shıǵarmanıń tilinde jazıwshınıń óziniń jeke sheberligi menen tómendegidey «qoyın» sózine baylanıslı tómendegidey

turaqlı sóz dizbegi de jumsalǵan.

Mısalı: 1. Ásirese, Saǵıydulla óziniń bul quwanıshın qoynınan tógip alıwǵa qorıqqan adamday otırǵan ornınan júdá ǵana abaylap bir turdı,

qayǵılandı mánisinde kelse, al jazıwshınıń óziniń jeke stiline tán

«qabırǵadan qoydı» frazası anıq qoydı degen mánide kelgen. m) ót sózine baylanıslı;

Kórkem shıǵarmanıń tilin tallap, analizlep awızeki sóylew tilinetán turaqlı dizbeklerdiń de qollanılǵanın kórdik.

Mısalı: 1. – Nege ayırasań? – dedi ol aǵasınıń bul isin ersirek kórip – birge tursa óti jarıla ma?

Bul fraza awızeki sóylew tilinde ónimli qollanılıp, óle me degen mánide jumsalǵan.

n) kóz sózine baylanıslı;

Kórkem shıǵarmanıń tilinde adam múshelerinen «kóz» sózi arqalı belgili dárejede turaqlı sóz dizbekleri jasalǵan. Mısalı:

Mısalı: 1. Bul xabardı házir ǵana esitken Bekimbet jaqsı xabar ekenligine kózi jańa jetip, Narımbetke motobottıń ne ushın kerekligin soradı. (72 - bet)

2. Ol tek usı tuwralı oylap, jaqında ǵana súyip alǵan hayalınıń mezgilsiz bir jola kózin jumǵanı tuwralı jurt qatarlı óz qolı menen frontqa atlandırǵan inisi tuwralı da oylamawǵa tırıstı (86 - bet)

3. Waqıttı bosqa ótkermew ushın istiń kózin kún burın tabıw kerek. (86 - bet)

Mısallarda «kóz» sóziniń qatnasında turaqlı sóz dizbekleri jasalǵan. Birinshi mısalda «kózi jetiw» turaqlı dizbegi anıq isenim payda etiw mánisinde, ekinshide «kózin jumıw» evfemizm yaǵnıy sıpayılap aytıw arqalı oylamay degen mánini bildirse, sońǵı gápte

«istiń kózin tabıw» yaǵnıy istiń kózin biliw, túsinik, jumıstıń jónin bilip islew degen mánilerdi bildirip kelgen.

p) til sózine baylanıslı;

Shıǵarmanıń tilinde «til» sózi arqalı awızeki sóylew tiline tán turaqlı sóz dizbekleri jasalǵan. Mısalı:

Mısalı: 1. – Qorıqpa, Gúljan. Men hámmeniń tilin suwıra bermeymen - dedi Saǵıydulla. (28 - bet)

2. Bekimbet til qatpadı. (324 – bet)

r) tóbe sózine baylanıslı;

«Tóbe» sózi arqalı shıǵarmanıń tilinde júdá bir ótkir mánili, tujırımlı turaqlı sóz dizbekleri jasalǵan.

Mısalı: 1. Aysánemniń tóbesi kókke jetkendey boldı. (240 - bet)

2. Áwelgi sóz Bekjannıń «baxıt qusın» ushırıp jibergendey bolǵanı menen, sekretardıń mına keyingi sózi tóbesin kókke jetkizdi. (134 - bet)

3. Ol tuppa – tuwra Óteniyazdıń úyine túsip, ǵarrı ata – ananıń tóbesin kókke bir jetkerdi. (340 - bet)

Mısallarda kórgenimizdey «tóbe» sózi arqalı turaqlı sóz dizbekleri jasalǵan. Jazıwshınıń sheberligi menen «tóbe» sózi arqalı jasalǵan bul turaqlı dizbekler júdá hár qıylı túrlendirip qollanılǵan. Birinshi mısalda «tóbesi kókke jetiw» turaqlı sóz dizbegi ármanına oylaǵan oyına, óz aldına qoyǵan maqsetine erisiw degen mánini bildirgen. Ekinshi mısalda kewlin tınıshlandırdı degen mánide qollanılsa, sońǵı mısalda «tóbesin kókke jetkizdi» turaqlı dizbeginiń komponentleri arasına «bir» sanlıǵı qosılıp, jazıwshınıń sózlerdi sheber paydalanıwına baylanıslı turaqlı sóz dizbegi jasalǵan hám ol dáslepki qollanılǵan eki turaqlı dizbekke qaraǵanda mánisi júdá ótkir. Dım, júdá quwanttı degen mánilerde jumsalǵan.

s) mańlay sózine baylanıslı;

Kórkem shıǵarmanıń tilinde «mańlay» sózine de baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri qollanılǵan. Mısalı:

Mısalı: 1. Biybijannıń ashıwı mańlayına túyildi. (122 - bet)

2. Bekjannan bul sózdi kútpegen qız bultıyıp turıp – turıp, bir jeri awırsınǵanday sál ǵana qawsın jıyırdı. (53 – bet)

Mısallarda «mańlay» sózine qatnaslı turaqlı sóz dizbegi qollanılıp, qattı ashıwı keldi, ekinshi gápte mańlayın jıyırdı degen mánilerdi bildirgen.

t) sheke sózine baylanıslı;

shıǵarmanıń tilinde «sheke» sózine de baylanıslı awızeki sóylew tiline tán bolǵan turaqlı dizbekler qollanılǵan. Mısalı:

Mısalı: 1. Ekewi qızıl sheke bolıp uzaq tóbelesti. (325 - bet)

Mısalda awızeki sóylew tiline tán bolǵan «qızıl sheke bolıw» turaqlı dizbegi qollanılıp, mushlasıp, jaǵa jırtısıp qattı urıstı degen mánilerde jumsalǵan.

u) bet sózine baylanıslı;

Kórkem shıǵarmanıń tilinde adamnıń dene múshelerine baylanıslı júdá kóp ǵana turaqlı sóz dizbekleri qollanılǵan. Shıǵarmanıń tili óz aldına bir dúńya. Sebebi, tilimizde júdá ónimli qollanılmaytuǵın turaqlı sóz dizbekleri de shıǵarma tilinde kórkem obrazlılıq maqsette paydalanılǵan. Adamnıń dene múshelerine baylanıslı qollanılǵan, bul aǵzalardıń atamaları tirek bolıp kelgen