MD hám PQJ / Ó.Ayjanovtıń Aral qushaǵında romanında turaqlı sóz dizbekleriniń qollanılıwı

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı: Aldanova

Bayannıń pitkeriw qánigelik jumısına

« » bahası qoyılsın.

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı: Aldanova

Bayannıń pitkeriw qánigelik jumısına

« » bahası qoyılsın.

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

I Bap Ó. Ayjanovtıń «Aral qushaǵında» romanında qollanılǵan turaqlısóz

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Temanıń aktuallıǵı. Jumısta qaraqalpaq til biliminde burın úyrenilmegen máselelerdiń biri kórkem sóz sheberi Ó.Ayjanovtıń «Aral qushaǵında» romanında turaqlı sóz dizbekleriniń qollanılıwı» birinshi mártebe ilimiy kóz

– qarastan úyrenildi. Tilimizdegi turaqlı sóz dizbekleri, olardıń erkin sóz dizbeklerinen ayırmashılıq belgilerin ayırıp tanıy biliw, sonday – aq, olardıń kórkem shıǵarmalardıń tilinde pikirdi dál, ıqsham, tujırımlı etip beriw ushın kórkemlew quralları xızmetinde jumsalıwın úyreniw júdá áhmiyetli máselelerdiń biri. Jumısta kórkem shıǵarmalardıń tilinde turaqlı sóz dizbekleriniń kórkemlew quralları sıpatında qollanılıwı sóz etildi. Jumıs usı tárepinen áhmiyetli máselege arnalǵan dep oylaymız.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları. Maqseti - kórkem shıǵarmanıń tilindegi sóz dizbeklerin jıynaw, olardı tallap, analizlew, kórkemlew quralları xızmetinde keliwin kórsetiw. Wazıypası – frazeologizmlerdiń kórkemlew quralları xızmetinde ónimli qollanılıwın, shıǵarma tilinen alınǵan mısallar tiykarında dálillewden ibarat.

Izertlew obekti hám predmeti. Obekti - kórkem shıǵarmanıń tili, predmeti Ó.Ayjanovtıń «Aral qushaǵında» romanındaǵı turaqlı sóz dizbekleri.

Izertlew metodları hám usılları. Salıstırmalı – bayanlaw usılı.

Jumıstıń qurılısı hám tártibi. Jumıs kirisiw, eki bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat.

Orınlanǵan jumıstıń tiykarǵı nátiyjeleri. Qaraqalpaq tilinde turaqlı sóz dizbekleri, olardıń erkin sóz dizbeklerinen ayırmashılıq belgileri, atqaratuǵın xızmeti, kórkem shıǵarmalarda kórkemlew quralları sıpatında ónimli qollanılıwı ilimiy kóz – qarastan hár tárepleme úyrenildi.

Juwmaq hám usınıslardı qısqa ulıwmalastırıwdıń nátiyjeleri. Kórkem shıǵarma tili, turaqlı sóz dizbekleri, olardıń kórkemlew quralları xızmetinde keliwin úyreniw úlken áhmiyetke iye.

Kirisiw

Funkcionallıq stiller tarawında turmıstıń barlıq tarawın qamtıytuǵın stil kórkem ádebiyat stili bolıp tabıladı. Kórkem ádebiyat stili leksikalıq

– semantikalıq jaqtan keń múmkinshiliklerge iye. Ol kórkem obrazdı jasawda til baylıqlarınan paydalanadı.

Kórkem sóz sheberi hár qanday kórkem shıǵarmada xalıqtıń til baylıqların paydalanıp, kórkem obrazlardı dóretedi. Kórkem ádebiyat adamzat turmısınıń barlıq tárepin óziniń súwretlew obekti etip aladı. Sonlıqtan onıń til baylıqlarınan paydalanıw sheńberi ádewir keń. Qaysı tildi alıp qarasań da sózdiń frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń komponentleri ajıralmas bir pútinlikke iye bolıp qollanılıwı, onıń sol tildiń sózlik quramında turaqlı túrde jasap kelgenliginen derek beredi.

Qaraqalpaq tilinde tereń mánilik, obrazlılıq penen belgilenetuǵın til baylıqlarınıń bir toparın frazeologiyalıq sóz dizbekleri quraydı. Onda qaraqalpaq xalqınıń jıllar dawamında qádirlegen aqılı, oyı, ármanı,

kún - kórisi qullası turmısı az sózli, tereń mánili sóz dizbekleri birliginde berilgen. Bulardıń ishinde kórkem ádebiyat stiline xarakterli, stillik jaqtan usı tarawda jiyi qollanılatuǵın toparları ayrıqsha kózge túsedi. Bular kórkem shıǵarmada súwretlew qurallarınıń biri sıpatında pútin mániniń obrazlılıǵın dóretip turadı. Álbette, obrazlılıq kópshilik jaǵdaylarda frazeologiyalıq sóz dizbeklerine tán. Máselen, ortaq stilge tán turaqlı sóz dizbekleriniń basım kópshiligi usınday xarakterge iye. Olar tiykarǵı til quralları xızmetin atqaradı. Shıǵarmanıń talabına sáykes bul tarawda til baylıqlarınıń barlıǵı da jumsala beriwi múmkin, ol jazıwshınıń sheberligine baylanıslı. Solay da frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń basqaları menen salıstırǵanda ózine tán

ózgesheligi bar. Kórkem ádebiyat leksikasında turaqlı sóz dizbekleri obrazlı, tereń mánili til baylıqları sıpatında stillik jaqtan jiyi qollanıladı.

a) Qaraqalpaq til biliminde turaqlı sóz dizbekleriniń izertleniwi.

Qaraqalpaq tilinde turaqlı sóz dizbekleri haqqındaǵı másele ele tolıq túrinde hár tárepleme izertlenbegen máselelerdiń biri.

Ol tek qaraqalpaq tilinde ǵana emes, al ulıwma basqa da tuwısqan xalıqlardıń tillerinde de belgili bir izge túsip, tolıq sheshilmegen máselelerdiń biri.

Sonlıqtan da, ilimpazlar til biliminde turaqlı sóz dizbekleri, idiomalıq sózler, leksikalıq sóz dizbekleri, idiomalar, frazemalar usaǵan túrlishe terminlerdiń paydalanılıp kiyatırǵanlıǵı, bul narseniń turaqlı sóz dizbekleriniń mazmunın anıqlawdı qıyınlastırıp kiyatırǵanın aytadı. Sonıń menen birge, turaqlı sóz dizbekleri ózleriniń qurılısı jaǵınan túrlishe semantikalıq jaqtan xarakteri hár qıylı bolıp keledi. Bul nárse turaqlı sóz dizbekleriniń obektin dál belgilewde biraz qıyınshılıqlar tuwdıradı.

Haqıyqatında da, tap usı kúnge shekem turaqlı sóz dizbekleri dep neni tanıw kerek, onıń sózlerden hám basqa sóz dizbeklerinen tiykarǵı ayırmashılıǵı nede, turaqlı sóz dizbekleriniń qanday túrleri bar, olardı qalay klassifikaciyalawǵa boladı degen másele hár túrli qaralıp, túrlishe sheshilip kiyatır. Biz qaraqalpaq tilindegi turaqlı sóz dizbeklerin anıqlaw hám olarǵa sóz qatlamlarınıń biri sıpatında qaraǵanda bul haqqındaǵı miynetlerdi basshılıqqa alamız.

Qaraqalpaq til biliminde turaqlı sóz dizbekleri boyınsha bir qatar izertlew jumısları orınlandı. Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sózler boyınsha sózlikler J.Eshbaev1 hám T.Jumamuratovlar tárepinen dúzildi2. E.Berdimuratov3 óz izertlewlerinde frazeologiyanı leksikologiyanıń bir

1Eshbaev J. Qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligi. Nókis, 1985.

2Jumamuratov T. Russko – karakalpakskiy frazeologicheskiy slovar dlya shkolnikov. Nukus, 1985.

3Berdimuratov E. Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. Nókis, 1972.

tarawı sıpatında kórsetedi. A.Bekbergenov4 frazeologizmlerdiń tilimizde stillik qollanılıw ózgeshelikleri haqqında aytıp ótedi. S.Nawrızbaeva5 qaraqalpaq tilindegi turaqlı hám frazeologiyalıq sóz dizbekleri degen temada kandidatlıq dissertaciya jaqladı. G.Aynazarova6 qaraqalpaq tilindegi simmetriyalı frazeologizmlerdi úyrendi hám monografiya shıǵardı.

G.Aynazarova hám E.Berdimuratovtıń7 avtorlıǵındaǵı maqalada «Qırq qız» dástanı leksikasındaǵı frazeologizmler sóz etilgen. Kórkem shıǵarmalardıń tilindegi turaqlı sóz dizbekleri ele arnawlı túrde ilimiy kóz - qarastan izertlenbedi.

Kórkem shıǵarmalardıń tilindegi turaqlı sóz dizbekleri ele arnawlı túrde ilimiy kóz - qarastan izertlenbedi. Biziń bul pitkeriw qánigelik jumısımızda qaraqalpaq tilindegi turaqlı sóz dizbekleri, anıǵıraq etip aytqanda, kórkem shıǵarmanıń tili, olarda qollanılǵan turaqlı sóz dizbekleri haqqında sóz etildi. Bundaǵı maqsetimiz turaqlı sóz dizbekleriniń erkin sóz dizbegine

qaraǵanda mánilik jaqtan ıqsham, tujırımlı oy – pikirdi bildiretuǵının, sonlıqtan da jazıwshılar olardı kórkem shıǵarmalar tilinde kórkemlew quralları sıpatında paydalanatuǵının kórsetiwdi maqul kórdik.

b) Turaqlı sóz dizbekleri haqqında túsinik.

Frazeologiya – til iliminiń belgili tarawlarınıń biri. Bul terminniń ózi tiykarınan grektiń Phrasis (fraza) hám logos (ilim) degen sózlerinen kelip shıqqan. Tildegi turaqlı sóz dizbekleri frazeologiyanıń úyrenetuǵın, izertleytuǵın obekti bolıp tabıladı.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik kuramında tek jeke sózler ǵana emes, al jeke sózler sıyaqlı pútin bir máni ańlatıwshı bir neshe sózler dizbeginen

4Bekbergenov A. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası. Nókis, 1990.

5Nawrızbaeva S. Frazeologicheskie edinitsı v karakalpaksko – russkom slovare. Tashkent, 1972.

6Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler. Nókis, 2005.

7Aynazarova G., Berdimuratov E. Qırq qız dástanınıń leksikasında frazeologizmler hám olardıń eki komponentli túrleriniń qollanılıwı haqqında. Ámiwdárya, 1989, №1-2, 48-52 betler.