MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde almasıqlardıń sepleniw hám tartımlanıw ózgeshelikleri

(Ótesh)

Sonıń bárin kórdi mınaw kózlerim (Berdaq)

2.4. Abstrakt forma

Tartım kategoriyasınıń abstrakt forması házirgi túrkiy tillerinde -nıki//-niki, -dıqi//-diki, -tıkı//-tiki affiksleri járdeminde jasaladı. Bul affikstiń -niki forması iyelik sepliginiń jalǵawına kelbetlik jasawshı – qı//-ki, -ǵı-gi affiksi qosılıp jasalǵan: -niki > - nińki. Házirgi

qaraqalpaq tilinde -niki formasına aylanǵan.

Házirgi qaraqalpaq tilinde abstrakt forma betlew, ózlik

41

Biriniń gúli solsa, biriniki solmas (Berdaq)

Solay etip, házirgi qaraqalpaq tilinde hám qaraqalpaq klassik shayırlarınıń shıǵarmalarında almasıqlardıń tartımlanıwı úsh usıl arqalı ámelge asqan. Birinshiden, morfologiyalıq usıl arqalı. Bunda tartımlıq máni affiksler járdeminde ańlatıladı. Házirgi qaraqalpaq tilinde hám klassik shayırlar shıǵarmalarında almasıqlardıń tartım jalǵaqabıllawı házirgi qaraqalpaq tilinen kóp parıq etpeydi. Ásirese,

ózlik almasıǵınıń birlik sanda tartımlanıp qollanılıwı ónimli ushırasadı. Almasıq sólerdiń tartımlanıwındaǵı úsh bette kórinedi. Eger házirgi qaraqalpaq tilinde 3 bet tartım jalǵawınıń -sı//-si variantı dawıslılırǵa pitken tiykarǵı, al –ı, -i variantı dawıssızlarǵa pitken tiykarǵa jalǵansa, klassik shayırlardıń shıǵarmalarında 3 bette tartımlanıp turǵan almasıq sózlerge jáne de –sı//-si jalǵawınıń qosılıwı kórinedi: bárisi, kimisi, hár birisi hám t.b. Ekinshiden,

42

almasıqlar arqalı tartımlıq máni morfologiya-sintaksislik usıl

arqalı ańlatılǵan. Biraq, ol ónimli emes. Mısalı: meniń ózim, seniń

óziń, óz óziń hám t.b. Úshinshiden, almasıqlar arqalı tartımlıq máni sintaksislik usıl járdeminde bildirilgen. Bunda predmettiń iyesi 1 bet hám 2-bet iyelik sepligindegi betlew almasıǵı, al tartımlanıwshı atawıshlar jalǵawsız qollanıladı: biziń ógiz, siziń el, biziń talap hám t.b. Sonday-aq, eki komponent te almasıqtan bolıwı ushırasadı: usılardıń bári, sonıń bárin hám t.b.

Qaraqalpaq tilinde tartımlıq máni abstrakt formalar arqalı da ańlatıladı. Bul formanıń házirgi qaraqalpaq tilinde hám klassik shayırlar shıǵarmalarında betlew hám ózlik almasıqlarınıń abstrakt formalar arqalı tartımlıq máni ańlatıw qubılısınıń ónimli qollanılǵanın kóremiz: seniki, óziniki, birinikihám t.b.

Ulıwma alǵanda, házirgi qaraqalpaq tilinde hám klassik shayırlar shıǵarmalarında almasıqlardıń qollanılıwında morfologiyalıq ózgeshelikler házirgi qaraqalpaq tilindegi almasıqlardıń morfologiyasınan pútkilley parıq etpeydi. Tek shayırlar ómir súrgen dáwirdegi jazba ádebiy tildiń tásiri nátiyjesinde almasıqlardıń sepleniwinde, tartımlanıwında, betleniwinde ayırım morfologiyalıq ózgeshelikler ushırasadı.

43

JUWMAQ

Alamsıqlar hár bir tildiń sózlik quramında belgili orındı tutadı.

Olar mánili sózlerdiń ornına almasıp keledi hám qaysı sóz shaqabınıń ornına qollanılsa, sonıń grammatikalıq kategoriyaların qabıllaydı, gáptegi xızmetin atqaradı.

Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde almasıqlar leksikagrammatikalıq ózgesheliklerine qaray 8 toparǵa bólinedi.

Almasıqlar atlıqlardıń ornında jiyi qollanıladı. Sonlıqtan da olar seplik jalǵawlı túrinde kóp ushırasadı.

Ataw sepligi klassik shayırlar tilinde nol formaǵa iye. Ataw sepligindegi almasıqlar gápte baslawısh bolıp keledi.

Iyelik seplik jalǵawı túrkiy tillerinde júdá erteden baslap qollanılǵan. Ilimpazlardıń pikirinshe, Orxon-Enisey jazba esetliklerinde iyelik sepligi jalǵawı atlıq sózlerge -nıń túrinde, al almasıqlarǵa -ıń túrinde jalǵanǵan. Demek, bul jalǵawdıń eń eski túri-

ıń bolǵan. Házirgi qaraqalpaq tilinde biz, siz betlew almasıǵınıń 3-bet kóplik túrine –nıń jalǵawı jalǵanǵandakórinedi.

Barıs sepligi jalǵawı almasıqlarǵa jalǵanǵandaǵı ózgeshelikke betlew almasıqlarınıń túbirindegi ayırmashılıqtı kórsetsek boladı: men, sen, ol – maǵan, saǵan, oǵan. Klassik shayırlar tilinde

ózgesheligi sonnan ibarat, eski shaǵatay jazba ádebiy tiliniń hám oǵuz tiliniń tásirinde barıs sepliginiń -a,

-e, -á, -ya jalǵawlarınıń qollanılıwı bolıp tabıladı.

44

Tabıs sepligi jalǵawı da túrkiy tillerinde erteden qollanılıp kiyatır. Tyurkolog-ilimpazlar bul seplik jalǵawdıń kelip shıǵıwın eski

iyelik sepligi menen baylanıstıradı. Házirgi qaraqalpaq tilinde hám

klassik shayırlar tilinde tabıs sepligi jalǵawı almasıqlarǵa singarmonizm nızamına sáykes jalǵanǵan. Ayırım klassikler tilinde eski ózbek jazba ádebiy tiliniń tásirinde dawıssız seslerden keyin -

ni variantı jalǵanǵan. Bul sepleniwdiń oǵuz tipine jaqınlıǵın kórsetedi.

Shıǵıs sepligi jalǵawınıń almasıq sózlerge jalǵanıwındaǵı ózgeshelik -nan//-nen variantı jalǵanantuǵın orınǵa -dan//-den variantı

jalǵanıwında kórinedi: bizden, sizden.

Túrkiy tillerinde shıǵıs sepligi jalǵawınıń payda bolıwına orın sepligi jalǵawı tiykar bolǵan. Geypara ilimpazlar bul jalǵawlardıń kelip shıǵıwınıń «teń» (deń) sózi menen baylanıstıradı. Házirgi qaraqalpaq tilinde sonnan, bunda, bunnan túrinde qollanıladı. Klassik

shayırlar tilinde shunnan, munda, mundın túrinde qollanıwǵa iye.

Orın sepliginiń –dá variantı almasıq sózlerge siyrek jalǵanǵan.

Almasıq sózlerdiń tartımlanıwında klassik shayırlar tilinde morfologiyalıq usıl ónimli. Túrkiy tillerindegi tartım jalǵawları eń dáslep almasıq sózler bolǵan hám olar jalǵawǵa aylanıwında bir

neshe basqıshlardan ótken.

Klassik shayırlar tilinde almasıqlarǵa tartım jalǵawı únleslik

nızamına sáykes jalǵanǵan. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinen

ózgesheligi almasıqlardıń 3 bette tartımlanıwında kórinedi, yaǵnıy –si jalǵawı tartım jalǵawlı sózlerge de

45

jalǵanǵan: bárisi hám t.b. Almasıqlardıń tartımlanıwında morfologiyasintaksislik usıl ónimli, al sintaksislik usıl ónimsiz sıpatqa iye.

Tartım kategoriyasınıń abstrakt forması ayırım betlik hám ózlik

almasıqlarına jalǵanǵan. 3 bette betlew almasıǵınıń «anıń» forması onıki mánisinde qollanılǵan.

Túrkiy tillerindegi betlik jalǵawlarınıń kelip shıǵıwı betlew

almasıqları menen tıǵız baylanıslı. Betlik jalǵawları da eń dáslep

mánili sóz bolǵan, soń abstraktlasıp qosımtaǵa aylanǵan.

Ulıwma alǵanda, qaraqalpaq tilindegi almassıqlardıń sepleniwinde hám tartımlanıwında bir qansha ózgesheliklerdi kóriwge boladı. Ásirese, betlew almasıqlarındaǵı ózgeshelik ayrıqsha kózge tusedi. Bizińshe, almasıqtıń bull túri erte dáwirlerge barıp taqaladı degen pikirdi bildirmekshimiz.

46