MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde almasıqlardıń sepleniw hám tartımlanıw ózgeshelikleri
.pdf(Berdaq) Soǵan megzes bolıp tuwıp Ernazar
(Ótesh)
Álle nelerge qıylandıń
(Berdaq)
1.4. Tabıs sepligi
Tabıs sepligi predmettiń obyektin ańlatadı hám házirgi qaraqalpaq tilinde -dı//-di, -tı//-ti, -nı//-ni, -n jalǵawlarına iye.
Házirgi ózbek tilinde tabıs sepliginiń tek -ni variantı ǵana bar. Men, sen betlew almasıqlarına tabıs sepligi sol formasında qosıladı: meni, seni.
Házirgi qaraqalpaq tilinde de betlew almasıqlarında bull ózgesheliklerdi kóriwge boladı.
Mısalı:
- Túrgel! – dep kempir apam meni azanda oyattı
(M.K.).
– Seni Ómirbek dep tanıp tur! (I.Yusupov)
Qaraqalpaq tilinde, sonday-aq basqa da qıpshaq toparına kiretuǵın tillerde tabıs sepliginiń -dı//-di, -tı//-ti jalgawları bolıp, olar túbir sózge singarmonizm nızamına sáykes jalǵanadı. Bull variantlardıń payda bolıwı sońǵı dáwirlerge tuwra keledi hám sepleniwdiń qıpshaq tilin quraydı. Bull variantlardıń payda bolıwı
21
sońǵı dáwirlerge tuwra keledi hám sepleniwdiń qıpshaq tilinekiredi.
Mısalı: |
|
|
|
|
|
|
|
|
Kimdi aytıp otırsań, Orazǵaliy? (G.E.) |
|
|||||||
Tartımlanǵan sózlerge |
jalǵanǵanda |
tabıs |
sepliginiń |
|||||
jalǵawı -n formasına iye boladı. |
|
|
|
|
|
|||
Mısalı: |
|
|
|
|
|
|
|
|
Paqırbay ızadan |
ózin |
zorǵa |
tuttı |
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
(I.Yusupov) |
|
|
Tabıs |
sepligi |
jalǵawınıń |
kelip |
shıǵıwın |
geypara |
|||
tyurkologlar iyelik seplik |
jalǵawı menen |
baylanıstıradı. |
|
|||||
Házirgi |
qaraqalpaq |
tilinde betlew |
almasıqlarına tabıs |
|||||
seplik jalǵawı –nı//-ni, -dı//di variantlarında |
jalǵanǵan. |
|
||||||
Mısalı: |
|
|
|
|
|
|
|
|
Seni «Doslıq |
qalashası» desedi, |
|
|
|
||||
«Hár kimniń óz úyi, óleń tósegi» (Á.Ó.) |
|
|||||||
Klassik |
shayırlar |
tilinde de usı |
jaǵdaydı kóriwimizge |
|||||
boladı. |
|
|
|
|
|
|
|
|
Mısalı:
Anaw kúni aldap meni,
Ne qılıp em zalım seni
(Berdaq)
Jumsadı bizdi xojayın
(Berdaq) Bizlerdi zalımlar zarı-giryan etti
(Ótesh)
22
Ol |
almasıǵına |
tabıs |
seplik |
jalǵawı jalǵanǵanda –l |
|
sonorı tusip |
qaladı, o(l) – nı, annı |
turinde |
qollanıladı. |
||
Mısalı: |
|
|
|
|
|
|
Biz onı óz qollarımız |
benen quramız |
|||
|
|
|
|
|
(A.Bekimbetov) |
|
Onı kórip |
Jiyen |
ótti dúńyadan |
||
|
|
|
|
|
(Ótesh) |
Sútten aqdur bilseń anı
(Berdaq)
Biz, siz almasıqlarına házirgi qaraqalpaq tilinde -di jalǵawı jalǵanatuǵın bolsa, klassik shayırlar tilinde sonordan baslanatuǵın -n variantınıń jalǵanıwı ushırasadı. Bul sepleniwdiń oǵuz tipii ekeni belgili.
Mısalı:
Haq bizni yarattı isan
(Berdaq) Yoqdur bizni bar áylegen qudayım,
Bizlárni beldan saqlaǵay dayım
(Ájiniyaz)
Bul jalǵaw tartımlanǵan almasıq sózlerge de jalǵanǵan.
Mısalı:
Ózimdi bezdirip sabır qarardan
(Ájiniyaz)
Solardıń bárini kórdim
(Ótesh)
23
Ózini mola dep sadaqa alar
(Ájiniyaz)
Pálektiń gárdishi urdı ózimni
|
|
|
|
|
(Kúnxoja) |
|
|
Bul forma |
eski |
|
qaraqalpaq |
tiline |
tán |
bolǵan: |
|
«Dawıssızlardan |
soń |
jazba |
ádebiy til |
dástúrlerine baylanıslı – |
|||
nı//-ni affiksi jalǵanǵan19». |
|
|
|
|
|
||
Mısalı: |
|
|
|
|
|
|
|
Biráwni biráwgá qudayım yazar |
|
|
|||||
|
|
|
|
|
(Ájiniyaz) |
|
|
Betlaw |
almasıqlarınan |
basqa |
da almasıqlarǵa |
tabıs |
|||
sepliginiń jalǵawları singarmonizm nızamına sáykes |
jalǵanǵan. |
||||||
Mısalı:
Berman eliń, mınanı qara, mınaw bir túp alma aǵashı
(N.Dáwqaraev)
Klassik shayırlar tilinde de qaraqalpaq tilindegi betlew almasıqlarına bull seplik penen ózgeriwinen kóp parıq etpeydi.
Mısallar:
Kórdi bir neshsheni tirimde kózim (Berdaq)
Megzes etińler hár birin
(Ótesh)
Bárchánı yaratdı quday
(Berdaq)
19 Ҳамидов Ҳ. 82-бет
24
Ózińdi oylasam aqılıń asqan
(Ótesh)
Jegenlerim boldı jelim,
Onı sorasıp kim biler
(Kúnxoja) Birinshi shunı bilgeysiz
(Berdaq)
Klassik shayırlar shıgarmalarınıń tilinde almasıqlardıń tabıs seplik forması sepleniwdiń oǵuz tipine jaqınlıǵı menen ózgeshelenedi.
1.5. Shıǵıs sepligi
Shıǵıs sepligi predmettiń shıǵıw puktin ańlatadı. Ol házirgi qaraqalpaq tilinde –nan//-nen, -dan//-den, -tan//-ten jalǵawlarına iye. Házirgi túrkiy tilleriniń kópshiliginde bull jalǵawdıń n, d, t dawıssızlarınan baslanatuǵın variantları qollanıladı.
Orxon-Enisey jazba esteliklerinde shıǵıs seplik jalǵawlarınıń siyrek ushırasıwı tyurkologlar bull jalǵawdıń orın seplik jalǵawına -n elementiniń qosılıwı arqalı (da+n) sońınan payda bolǵan degen pikrge keliwine alıp kelgen.
Shıǵıs sepligi jalǵawınıń Orxon-Enisey esteliklerinde – dan//- den, -tan//-ten variantları ushırasadı.
Betlew almasıqlarına shıǵıs sepligi jalǵawı singarmonizm nızamına sáykes jalǵanadı: mennen, sennen, bizden, sizden,
25
bizlerden. Ol almasıqlarına jalǵanǵanda -l |
sonorı -n sonorına |
ózgeredi. |
|
Mısalı:
Onnan soramay-aq qoy, bári bir paydasız.
Sorasań elimdi Qojban bizlerden
(Ájiniyaz)
Sennen qayta ala ǵarǵa jaqsıraq
(Berdaq)
Onnan da beter iyilip
(Kúnxoja)
Almasıq sózlerge -dan//-den (dawıslıdan hám únli dawıssızdan keyin), -nan//-nen (kóbinese, sonorǵa pitken sózlerge) variantları jalǵanǵan.
Mısalı:
Hár kimsádán qılmań giyná
(Ájiniyaz)
Neshshe jıllar bunnan burın
(Ótesh) Oynap sonnan jaslar shalqıp júralmay
(Kúnxoja)
Kim emes hesh kimnen sáni
(Ótesh)
Qashshaqlıq dúńyada hár neden yaman (Ájiniyaz)
Eski ózbek tiliniń tasirinde -nen jalǵawı ornına -den jalǵawı almasıp qollanıladı.
26
Mısalı:
Bárinen de keyin bálent, qushtarı zor, adamı shaqqan,
ǵawırlasıp baratır. (A.Bekimbetov)
Klassik shayırlar shıǵarmaları tilinde (Ájiniyaz hám Berdaq) almasıqlarınıń shıǵıs seplikte qollanılıwındaǵı ózgeshelik –dıń//-diń variantınıń ushırasıwı bolıp tabıladı. Bul eski ózbek tilinde bul eski
ózbek tilinde –dıń//-diń, -tıń//-tiń formalarında kollanılǵan20.
Mısalı:
Ant mendin, jan mendin, gúwa hám mendin,
Úmiydim kóp erur, bay aǵa, sendin
(Ájiniyaz) Ziywar aytar bizdiń dáwran ótgándi
(Ájiniyaz)
Shıńǵıs haslı kimdin boldı
(Berdaq)
1.6. Orın sepligi
Orın sepligi predmettiń ornın bildiredi. Házirgi qaraqalpaq tilinde bul seplik -da//-de, -ta//-te jalǵawlarına iye, al tartım jalǵawınan keyin -nad//-nde túrinde jalǵanadı.
Mısalı:
Bizikinde júre berseńo |
(N.Dáwqaraev) |
20 Абдураҳманов Ғ., Шукуров Ш. Ўзбек тилининг тарихи грамматикаси. 54-бет
27
Sóytip aqsaqal |
bolǵan |
adam bir jıldıń ózinde |
bayıp, mal-dúńyası kóbeyedi |
(A.Bekimbetov) |
|
Házirgi túrkiy tilleriniń |
kópshiliginde bul jalǵawdıń d, t |
|
seslerinen baslanatuǵın fonetikalıq variantları qollanıladı. |
||
Mısalı:
Ana – jer bar bolsa, men onda barman,
Ol meniń táǵdirim, ol meniń anam
|
(T.Seytjanov) |
|
Mende de bar (M.K.) |
|
|
Túrkiy tillerindegi shıǵıs |
seplik jalǵawınıń |
payda bolıwında – |
dan//-den (tiykar bolǵan). Orxon-Enisey jazba |
esteliklerinde orın |
|
sepligi jalǵawı shıǵıs seplik |
jalǵawınıń ornına da jumsalǵan. Orın |
|
hám shıǵıs seplikleri jalǵawınıń payda bolıwı hám baylanısı haqqında tyurkologlar túrlishe boljawlar aytadı. –dan jalǵawı -da
jalǵawınan payda bolǵan. – da jalǵawı tur (dur) sózinen kelip
shıqqan bolıwı múmkin. Geypara ilimpazlar –da, -dan jalǵawların «teń» (deń) sózi menen baylanıstırıdı.
Házirgi qaraqalpaq tilinde almasıq sózler únli dawıssızlarǵa
yaki sonorlarǵa tamamlanǵanlıǵı ushın |
olarǵa orın sepliginiń -da//- |
|
de variantı ǵana |
jalǵanadı: mende, |
sende, onda, bizde, sizde, |
hámmede, hesh kimde, hár kimde, kimde, álle birewde. |
||
Mısalı: |
|
|
Hátte |
seni álle kimge shıramıtıp turman, balam |
|
|
|
(I.Yusupov) |
28
Klassik shayırlar shıǵarmaları tilinde orın sepligi jalǵawı usınday formalarda qollanılganın kóremiz.
Mısalı:
Bizlerde joq qara tiyin
(Berdaq) Hámme ketti sende turar adam joq
(Ájiniyaz)
Kemis barma begler onda (Berdaq)
«Bul» almasıǵı orın sepliginde «bunda», «shunda» túrinde de ushırasadı hám túrkiy tillerindegi, eski qaraqalpaq tilindegi m>b sáykesligin belgileydi.
Mısalı:
Men munda qalurman mudamı aǵlap (Ájiniyaz)
Sen keterseń, halım ne kesher munda (Ájiniyaz)
Munda otırmaq ábesti
(Berdaq)
Házirgi qaraqalpaq tilinen ózgesheligi klassik shayırlar shıǵarmalarınıń tilinde orın sepliginiń –dá variantı qollanılıwı bolıp tabıladı. Joqarıda aytıp ótkenimizdey, bul eski ózbek tiline hám eski qaraqalpaq tiline tán jalǵaw. Házirgi túrkiy tillerinen orın sepligindegi belew almasıqlarınıń –dá qosımtası azerbayjan, tatar, bashqurt, uyǵır tillerinde ushırasadı: bizdá, mendá t.b.
Mısalı:
29
Aspanǵa usharǵa mendá qanat yoq
(Ájiniyaz)
Sır bermedi hár námárdá
(Ájiniyaz).
Házirgi túrkiy tillerinde atawısh sózlerge jalǵanatuǵın seplik jalǵawlarınıń kelip shıǵıwı bir-birine jaqın hám olar mánili sózler menen baylanısatuǵının kópshilik tyurkologlar tastıyıqlaydı.
N.A.Baskakov iyeik sepliginiń –nıń//-dıń, shıǵıs sepliginiń - dan//-den, tabıs sepliginiń –nı//-di hám orın sepliginiń -da//-de jalǵawlarınıń fonetikalıq hám semantikalıq belgileri boyınsha uqsaslıq házirgi túrkiy tiller sistemasında saqlanǵanın atap kórsetedi.
Orxon-Enisey jazba esteliklerinen baslap orta ásirlerdegi túrkiy jazba esteliklerinde barıs sepliginiń mánisinde shıǵıs sepligi, shıǵıs sepliginiń mánisinde orın sepligi qollanılatuǵını kórinedi. Qaraqalpaq tilinde bul qubılıs dialektlerde kórinedi.
Almasıq sózlerde seplik jalǵawlarınıń mánisiniń ózgerip qollanılıwı siyrek ushırasadı.
Mısalı:
Ol hám meniń kibi yuz mıń ármanlı
(Ájiniyaz)
Meniń ózim erke bolsam (Berdaq)
Iyelik sepligi ataw sepligi mánisin beredi.
30