MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde almasıqlardıń sepleniw hám tartımlanıw ózgeshelikleri

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ XALÍQ BILIMLENDIRIW

MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIKPEDAGOGIKALÍQ

INSTITUTÍ

QARAQALPAQ TIL BILIMI KAFEDRASÍ

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakulteti

4-v kurs studenti

Elmuratova B.

«Qaraqalpaq tilinde almasıqlardıń sepleniw hám tartımlanıw ózgeshelikleri»

degen temadaǵı

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Nókis – 2011

1

Jaqlawǵa ruqsat berildi:

Tema: Qaraqalpaq tilinde almasıqlardıń sepleniw hám tartımlanıw ózgeshelikleri

Mámleketlik imtixan komissiyasınıń qararı:

Pitkeriwshi Elmuratova B. «Qaraqalpaq tilinde almasıqlardıń sepleniw hám tartımlanıw ózgeshelikleri» degen temadaǵı pitkeriw

qánigelik jumısına « » ball qoyılsın.

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

2

I bap. Qaraqalpaq tilinde almasıqlardıń sepleniw

ózgeshelikleri………………………………………… 9 - 32

1.1.Ataw sepligi………………................................... 9 - 11

1.2.Iyelik sepligi…………………………………… 11 - 16

1.3.Barıs sepligi …………………………………… 16 - 21

1.4.Tabıs sepligi …………………………………… 21 - 25

1.5.Shıǵıs sepligi………......................................... 25 - 27

1.6.Orın sepligi …………………………………….. 27 - 32

2.1.Morfologiyalıq usıl……………………………. 33 - 37

2.2.Morfologiya-sintaksislik usıl……………………37 - 39

2.3.Sintaksislik usıl……………………………….... 39 - 41

2.4.Abstrakt forma…………………………………. 41 - 43

Juwmaq……………………………………………………… 44 - 46

Paydalanılǵan ádebiyatlar………………………………… 47 - 48

3

JUMÍSTÍŃ ULÍWMA SÍPATLAMASÍ

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları

Qaraqalpaq tilindegi almasıqlardıń sepleniw hám tartımlanıw ózgesheliklerin izertlew hám usı arqalı onıń basqa sóz shaqaplarınan ózgesheliklerin hám ulıwmalıqların anıqlaw maqset etip qoyıldı. Bul maqsetke erisiw ushın tómendegidey wazıypalardı sheshiw ortaǵa qoyıldı:

almasıqlarǵa baylanıslı jazılǵan ilimiy ádebiyatlarǵa sholıw

jasaw;

qaraqalpaq ádebiy tilinde qollanılǵan almasıqlardıń quramın

anıqlaw;

qaraqalpaq ádebiy tilinde qollanılǵan almasıqlardıń mánilik ózgesheliklerin úyreniw;

almasıqlardıń sepleniwinde, tartımlanıwında payda bolatuǵın fonetikalıq ózgesheliklerdi anıqlap, olardıń payda bolıw sebeplerin izertlew;

almasıqlardıń basqa sóz shaqaplarınıń jasalıwına tiykar xızmetin atqarıwın anıqlaw;

izertlew juwmaqları boyınsha usınıslar beriw.

Jumıstıń qurılısı.

Jumıs qurılısı jaǵınan jumıstıń ulıwma sıpatlaması, kirisiw,

tiykarǵı eki bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen

ibarat.

4

KIRISIW

Almasıq predmetti yamasa onıń kelbetin, sının, sanın hám t.b. belgilerin tikkeley shaq atamay, olardı siltew arqalı kórsetedi. Onıń anıq mánisi tek kontekste belgili boladı.

Mısalı: Ótegendi izlese, ol da bir kemeni miniwge qolaylasıp atır eken.

Mısaldaǵı ol almasıǵınıń anıq kim ekenligi Ótegendi atlıǵı arqalı anıqlanadı.

Almasıqlar gápte, kóbinese, atlıq, kelbetlik, sanlıq hám ráwishlerdi almastırıp, solardıń ornına qollanıladı. Bull jaǵınan almasıqlar atawısh sózlerdiń ornında statistikalıq xızmetlerdi atqara alatuǵın sózler bolıp esaplanadı.

Almasıq basqa sóz shaqaplarına qarım-qatnasına qaray tómendegi túrlerge bólinedi:

a)almasıq – atlıqlar: men, sen, ol, biz, ózim, óziń, ózi, kim,ne, hár kim, álle kim, hesh kim hám t.b.

b)almasıq – kelbetlikler: óz, bul, ana, mına, usı, sol, qanday,

qaysı, hár bir, gey bir, barlıq, gúllán, hesh bir hám t.b.

v) almasıq – sanlaqlar: neshe, qansha, neshinshi, neshew hám

t.b.

g) almasıq – ráwishler: qashan, qayda hám t.b.

d) almasıq – feyiller: sóytiw, óytiw, búytiw hám t.b. Almasıqlar bir-birinen óziniń ańlatatuǵın mánileri arqalı

ajıratıladı.

5

Almasıqlardıń bildiretuǵın mánileri júdá keń, sonlıqtan da onıń semantikalıq túrleri de hár qıylı. Qaraqalpaq tilindegi almasıqlar ózleriniń ulıwma mánilerine qaray 8 túrge bólinedi:

1)Betlew almasıqları: men, sen, ol, biz, siz, olar.

2)Siltew almasıkları: bull, mine, ol, mınaw, ana, usı, sol, anaw, mınaw.

3)Soraw-qatnas almasıqları: kim, ne, qanday, qaysı.

4)Ózlik almasıqları: óz

5) Jámlew almasıqları: barlıq, gúllán, pútkil, hámme,

bárshe, jámi.

6)Belgilew almasıqları: hár, hárbir, hárkim, hárnárse.

7)Belgisizlik almasıqları: birew, álle kim, álle ne, gey bir.

8)Bolımsızlıq almasıqları: hesh, hesh bir, hesh kim, hesh nárse.

Almasıqlardıń eski sózlerdiń qatarına kiriwi, olardıń tildiń

tariyxıy rawajlanıwı basqıshlarında túrli ózgerislerge ushırawı hám

basqa sóz shaqaplarınıń ornına almasıp jumsalıwı tilshi

ilimpazlardıń dıqqatın erteden baslap-aq ózine tartqan. Sebebi, onı

izertlew arqalı tildińtariyxına, grammatikalıq qurılısına hám

rawajlanıw baǵdarlarına baylanıslı bay maǵlıwmatlar alıwǵa boladı.

1950-jıllardan baslap jeke túrkiy tillerindegi almasıqlar hár tárepleme

1 Дмитриев Н.К. Об указательнıх местоимениях в башкирском язıке. Автореверат дисс. Трудı МИВ, 33,

1947, 70-74-бетлер

6

F.A.Ashnin túrkmen hám túrk tilindegi siltew almasıqların2, A.N.Kononov túrkhám ózbek tillerindegi almasıqlardı3, A.Ibatov qazaq tilindegi almasıqlardı4, A.Borjakov túrkmen tilindegi almasıqlardı5, I.Suyarov ózbek tilindegi almasıqlardı6 izertledi.

Qaraqalpaq tilindegi almasıqlar eń dáslep N.A.Baskakov eń dáslep N.A.Baskakovtıń miynetinde sóz etilip, onda almasıqlar mánisi boyınsha bes toparǵa bólip kórsetilgen. Olardıń sepleniwindegi ayırmashılıqlar, gáptegi atqaratuǵın sintaksislik xızmeti haqqında aytılǵan7.

Qaraqalpaq tilindegi almasıqlar ótken ásirdiń 70-jılları

M.Shalekenova tárepinen arnawlı izertlendi8. Onda qaraqalpaq tilindegi almasıqlardıń leksika-semantikalıq toparları, sintaksislik xızmetleri sóz etilgen. Almasıqlardı mánisi boyınsha 7 toparǵa bólgen, olardıń sepleniwindegi ózgeshelikler izertlengen.

Qaraqalpaq tilindegi almasıqlarǵa bunnan soń 1974-jılı jarıq kórgen morfologiya tarawı boyınsha jámáátlik miynette9, 1981-jılı shıqqan morfologiya boyınsha sabaqlıqta10 hám 1994-jılı jazılǵan ilimiy grammatikada11 morfologiyalıq sıpatlama beriledi. Olarda

2Ашнин Ф.Д. Указательнıе местоимения и их производнıе в азербайжанском, турецком и туркменском язıках. Автореферат дисс. к.ф.н. М., 1958.

3Кононов А.Н. О прономинализации в турецком язıке. – Вопросı грамматики и истории восточнıх

язıков. М.,-Л., 1958, 164-184-бет

4Ибатов А. Қазақ тилиндеги есимдиктердиң тарихıнан. Алмаıт, 1986

5Боржаков А. Местоимения современном туркменском язıке. Автореферат дисс…к.ф.н. Ашхабад, 1964

6Суяров И. Местоимение в совремнном узбекском литературном язıке. Автореферат дисс… к.ф.н. Самарканд, 1965

7Баскаков Н.А. Каракалпакский язıк. II. Фонетика и морфология, часть 1, (части речи и словообразования). М., 1952, 260-305-бет

8Шалекенова М. Местоимения в современном каракалпакском язıке. Автореферат… дисс.к.ф.н., Алмаата, 1970, 30-бет

9Ҳəзирги қарақалпақ тили. Морфология, 1974, 91-96-бетлер

10Ҳəзирги қарақалпақ тили. Морфология, 1981, 100-119-бетлер

11Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тили. Сөз жасалıў ҳəм морфология. 1994, 159-177-бетлер

7

almasıqlardıń quramı, olardıń basqa sóz shaqaplarınan ayırmashılıqları kórsetildi.

Ulıwma qaraqalpaq til bilimindegi almasıqlar sóz etilgen miynetlerde almasıqlardıń ayırım mánilik toparları hár qıylı terminler menen atalǵanı menen olardıń sanı, mánileri hám xızmetleri tiykarınan durıs izertlengen.

Ózbek til biliminde B.Yusupov tárepinen XV-XVI ásirdegi eski

ózbek tilindegi almasıqlar monografiyalıq planda izertlendi12. Onda eski ózbek tilindegi almasıqlar házirgi ózbek ádebiy tilindegi hám eski túrkiy tillerindegi almasıqlarǵa salıstırılıp izertlengen.

Almasıqlar ótken ásirdiń 50-70-jıllarında tyurkologiyada til tariyxına baylanıslı jumıslarda hám arnawlı miynetlerde izertlendi.

Biraq, onnan sońǵı dáwirlerde almasıqlarǵa tek sabaqlıq hám grammatikalarda ǵana morfologiyalıq sıpatlama berildi. Qaraqalpaq til biliminde almasıq arnawlı miynetlerde izertlendi. Biraq, onnan sońǵı dáwirlerde almasıqlarǵa tek sabaqlıq hám grammatikalarda ǵana morfologiyalıq sıpatlama berildi. Qaraqalpaq til biliminde arnawlı izertlengeni menen onıń juwmaqları monografiya yamasa qollanba túrinde járiyalanbadı.

Bul jumısımızda almasıqlardı tiykarǵı eki bapqa bólip izertledik. Birinshi bapta almasıqlardıń sepleniwi, ekinshi bapta olardıń tartımlanıw ózgeshelikleri úyrenildi.

12 Юсупов Б. Местоимения в староузбекском литературном яхıке. Автореферат дисс… к.ф.н. Ташкент,

1988.

8

I BAP.

Qaraqalpaq tilinde almasıqlardıń sepleniw ózgeshelikleri

Seplik kategoriyası – atlıqlar hám atlıqlasqan sózlerdi, sonıń ishinde almasıqlardı gáptegi basqa sózler menen grammatikalıq baylanısqa tusiriw ushın xızmet atqaradı. Házirgi túrkiy tillerindegi sepleniw shártli túrde sepleniwdiń oǵuz, sepleniwdiń qıpshaq tipii, sepleniwdiń uyǵır-qıpshaq tipii, sepleniwdiń qarluq tipi bolıp bólinedi. Qaraqalpaq tili sepleniwdiń qıpshaq tipine kiredi.

Almasıqlar «orınbasar» sóz shaqabı bolıp tabıladı. Olar atlıqlardıń ornına almasıp qollanıladı. Sonlıqtan, seplenedi, tartımlanadı, kóplik jalǵawınan qabıllaydı hám betlenedi. Almasıqlar basqa sóz shaqaplarınan jasalmaydı, biraq jańa dórendi sózlerdiń jasalıwı ushın tiykar xızmetin atqaradı. Bunday jaǵdaylarda almasıqlardıń qurılısında yamasa olarǵa qosılgan grammatikalıq formalarda bir qatar tillik qubılıslar boladı.

1.1. Ataw sepligi

Betlew almasıqları atlıq sózlerdiń ornına almasıp qollanılǵanlıqtan, seplik jalǵawların qabıllaydı. Klassik shayırlar shıǵarmalarınıń tilinde betlew almasıqları birlik hám kóplik sanda seplengen.

Betlew almasıqları ataw sepliginde birlik sanda men, sen, ol turinde qollanıladı hám tiykarınan is-hárekettiń iyesi baslawıshtı ańlatadı. Kóplik sanda biz, bizler, sizler, olar túrinde qollanıladı.

9

Mısallar:

Ol uyqıdan oyanıp atırǵan óziniń tuwılǵan awılına, morılardan, qara úylerdiń túńliklerinen kóterilip shıǵıp atırǵan tútin buwdaqlarına da súysinip qaraydı (A.B.)

Ol jerlerde men de shalqıp júrgenmen,

Qaynap jatqan bulaqların súygenmen

(I.Yusupov)

Lermontov qáleminen tuwılǵan jırdıń,

Hár bir qatarında sen sheshek attıń

(I.Yusupov)

Biz órnek aldıq,

Máńgi shadlandıq,

Mıń-mıń raxmet aytamız sizge

(N.Dáwqaraev). Klassik shayırlar tilinde mán, sán, bizlár, alar túrinde

jumsalǵan.

Mısallar:

Mán oyladım sol waqıtta

(Kúnxoja)

Sán aǵlasań qozım kóńlim buzılur

(Ájiniyaz)

Ol da arbaǵa mingen eken

(Berdaq)

Alar xızmet eter bárhá xalıq ushın

(Berdaq)

10