MD hám PQJ / I.Yusupov qosıqlarında frazeologizmlerdiń qollanılıwı

Házirgiler menen oynama bala, Olar kózi ashıq, shetinen dana, Aytısqanda bir-birine aldırmas,

Pirińdi tańadı arqańa ǵana.

(«Monokultura haqqında qosıq»)

Professor E.Berdimuratov frazeologiyalıq sóz dizbeklerin, tiykarınan, 3 toparǵa bóledi:

1)Sóylew tiline tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri;

2)Jazba stilge tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri;

3)Ortaq stillik frazeologiyalıq sóz dizbekleri.

Awızeki sóylew til ushın da, jazba stildiń barlıq tarmaqları ushın da birdey, biytárep stillik xarakterge iye frazeologizmler ortaq stillik frazeologiyalıq sóz dizbekleri dep tanıladı. Bunday frazeologizmler awızeki sóylew tilinde de, jazba tilinde de keń qollanıla beredi.

Ortaq stillik frazeologiyalıq sóz dizbekleri frazeologiyalıq leksikanıń eń úlken toparın óz ishine aladı.

Mısalı: Isiń iyne menen qudıq qazǵanday, Soǵıp bolǵan zattı qayta buzǵanday, Biraq kesh islep ketse qaytadan, Qaytıp keletuǵın qızıq gázitseń.

(134-bet, «Gázitseń»)

Sóylew tili stiline tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri

Awızeki sóylew tilinde jiyi qollanılatuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleri sóylew tili stiline tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri dep ataladı.

21

Ádebiy tildiń normaları kóz qarasına, bunday leksikalıq elementler ádewir ersi mánilik ayrıqshalıqlarǵa iye.

Kórkem-balletristikalıq stil tarawında awızeki sóylew tili stiline tán frazeologizmler kórkem sóz sheberi tárepinen belgili bir poetikalıq jobada paydalanıwı múmkin.

Jazba til stiline tán frazeologiyalıq leksika frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń belgili bir toparın quraydı. Jazba til stiline tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri jazıwdıń jámiyetlik xızmetiniń ayrıqsha keńeyiwine baylanıslı dóregen qatlamlardıń biri bolıp esaplanadı. Ol jazba ádebiyatlar leksikasına tán sol tarawda stillik jaqtan sheklenip qollanılatuǵın turaqlı sóz dizbekleri jazba stilge tán frazeologizmler toparın quraydı. Jazba stilge tán frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ishinde belgili orında iyeleytuǵın toparı kórkem-bilitristikalıq frazeologiyalıq leksika bolıp tabıladı. Olar kórkem shıǵarmalarda obrazlı til qurallarınıń xızmetin atqaradı. Ol pútin mánini poetikalıq jobada beriwge járdem beredi.

Mısalı: badam qabaq, piste murın, tawıstay taranıw, qıpsha bel, ıshqıts otı hám t.b.

Kórkem sóz sheberleri tildegi kórkemlew qurallarınan durıs jaqsı paydalana biliwi onıń uqıplılıǵına, sheberligine baylanıslı. Shayır I.Yusupov óz qosıqlarında usı kórkem-bilitristikalıq leksikaǵa tán frazeologizmlerdi orınla paydalana alǵan.

Mısalı: Harmań, qáyin enesi súygen kelinler, Tań samalı ne dep sıbırlap ketti?

Bazda mıyıq tartsa qaymaq erinler, Kim ol ullı isler shıńınan qashqan!

Gúllendiriw ushın jańa dúńyanı,

22

shayır xám jazıwshılar tárepinen tańlap qollanıladı.

Frazeologiyalıq sóz dizbekleri sózlik quramdaǵı ózgeshe leksikalıq-semantikalıq topar sıpatında olardıń, yaǵnıy frazeologiyalıq sóz dizbeklerin payda etiwshi pútin bir mánini ańlatıwshı aǵzalarınıń sol pútin mánige mánilik qatnasınıń dárejesine qaray túrlishe bolıp keletuǵınlıǵı belgili. Usıǵan baylanıslı frazeologiyalıq sóz

dárejesine itibar bersek, onda sózlik quramdaǵı frazeologiyalıq sóz dizbeklerin bir neshe semantikalıq toparǵa ajıratıp qaraw zárúrliginiń bar ekenligin ańlawǵa boladı. Házirgi qaraqalpaq til biliminde frazeologiyalıq sóz dizbekleri óziniń quramındaǵı

23

komponentleriniń turaqlı sóz dizbegi ańlatqan pútin mánige qatnas baylanıs dárejesine qaray ulıwma tórt semantikalıq toparǵa ajıratıladı.

hám t.b.

Sonday-aq, frazeologiyalıq ótlesiwlerdiń sıpatlı belgisi – olar ózlireniń rawajlanıwı boyınsha bir neshe dáwirlerdiń jemisi. Sonlıqtan da bunıń quramında arxaizm, istorizm sózlerdiń keliwi múmkin.

Mısalı: Házirgiler menen oynama bala, Olar kózi ashıq shetinen dana

24

aspaytuǵın, bolıwı, bolmawı belgisiz degen mánini ańlatadı. Baspasóz basqarması bolmay tabı,

Otırdı buyrıq jazıp avtorlarǵa, Sırtta qaldı óz kitabı,

Júzikke qastay qondı basqalarǵa.

25

Júzikke qastay qondırǵanday bolıw - bir nárseniń yamasa bir istiń kewildegidey bolıwı talapqa muwapıq bolıw degen mánide qollanılǵan.

Basqanıń kóp bay tóbeti, Bir bayǵusqa minip keter, Sóz iynesin sabaqlasa, Qamırdan qıl suwırǵanday.

Qamırdan qıl suwırǵanday – azarsız, páp-pákize, hesh kimge zıyanı joq.

Jigit boldı Ótep deytuǵın, Allayardıń jorası edi,

Qoy awzınan shóp almaytuǵın,

Bir diyqannıń balası edi

(«Awıl jolında», 179-bet)

Qoy awzınan shóp almaytuǵın – músápir.

Ulıwma alǵanda, frazeologiyalıq ótlesiwler mánilik jaqtan ótkirlikke, obrazlılıqqa iye boladı. Sonlıqtan, kórkem sóz sheberleri, obrazlı kórkem súwretlewde olardan jiyi paydalanadı.

1.2. Frazeologiyalıq birlikler

Frazeologiyalıq birlikler frazeologiyalıq ótlesiwlerge qaraǵanda biraz jumsarǵan sóz dizbekleri bolıp esaplanadı. Olarda dizbektiń mánisi jeke sózlerdiń leksikalıq mánilerinen kelip shıqpastan ulıwma dizbekler jıynalıp bir mánis ańlatadı. Frazeologiyalıq sóz birlikler quramındaǵı sózlerdiń mánilerinen pútkilley qashıqlaspastan onıń mánisi sol dizbekke kirgen sózlerdiń aldındaǵı yamasa keyingi sóziniń mánisine jaqın bolıp keledi.

26

Qaraqalpaq tilinde frazeologiyalıq birlikler jiyi ushırasadı. Olarǵa mınalardı jatqarıwǵa boladı: ókshe kóteriw, qanı shıǵıw, qulaq túriw, kózdi ashıp jumǵansha, ayaǵın jerge tiymew, janın kelige qamaw, qızıl qanat bolıw, názer salıw, awzınıń suwı qurıw, kópti kórgen, kirpik qaqpaw, kózi jetiw, kóz jumıw, qısqa jip gúrmewge kelmew, kúlin kókke ushırıw hám t.b.

Frazeologiyalıq birlikler obrazlılıq, ekspressivlik xarakterge iye bolıp keledi. Bull nárse onıń jeke komponentleriniń astarlı mánide qollanılıwında hám sonnan payda bolǵan mániniń ótkirliginde kórinedi. Mısalı: Murın kóteriw menen menmensiw sózleriniń mánileri birdey. Bunda murın kóteriw frazeologiyalıq birligi ótkir hám kúshli mánige iye.

Kópshilik til ilimpazları frazeologiyalıq birliklerge tán tórt belgini atap kórsetedi:

1)astarlı, obrazlı máni;

2)ekspressivlik;

3)jeke komponentleriniń turaqlılıǵı;

4)sinonimler sáykesligi.

Házirgi zaman qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq birlikler de usı birlikler menen xarakterlenedi. Frazeologiyalıq birlikler ádebiy shıǵarmada jiyi qollanıladı, óytkeni sóz obrazlılıǵı – bul kórkem súwretlewdiń tiykarǵı elementleriniń biri.

Buǵan I.Yusupovtıń qosıqlarınan mısallar keltiremiz: Kóz jumıw, qazalanıw,

Esitkendey apası joq sorlınıń,

Qızın hám de emiziwli bir ulın, Qaldırıp kóz jumǵan ármanlı anna, Bilse edi ógey sheshe xorlıǵın

27

(«Ómir zaya juldızı», 94-bet)

Qulaq salıptı otırıp túnde,

«Úyimdi ash aǵa tasıp-tolayın», Shóllegen gezińde sıwsın bolayın

(«Bulaq haqqında ballada»). Bul mısallardaǵı «kóz jumdı», «qulaq salıw» degen sóz dizbekleri frazeologiyalıq birliklerden ibarat. Olardıń quramındaǵı sıńarlarınıń jeke mánileri awısıp qollanǵanlıqtan kúshli obrazlılıqtı payda etip atır. Frazeologiyalıq birlikler ańlatıp otırǵan astarlı mánidurıs qollanılıp pikirdiń ótkir túrde kórkemlik

penen súwretleniwin támiyin etiwge sebepshi bolıp tur.

Solay etip, frazeologiyalıq birlikler obrazlılıqqa,ekspressivlikke iye boladı. Olar házirgi dóretiwde belgili áhmiyetke iye.

1.3. Frazeologiyalıq dizbekler

Frazeologiyalıq dizbeklerdiń quramındaǵı mánisleri júdá anıq, yaǵnıy ulıwma mánige tikkeley baylanıslı boladı. Biraq, turaqlı xarakterge iye bolıp keledi. Frazeologiyalıq dizbekler dara turıp-aq mánis ańlatadı, biraq bir-birinen ajıratıwǵa bolmaydı.

Sonday-aq, frazeologiyalıq dizbeklerdiń formalıq jaqtan jay sóz dizbeklerinen ayrımashılıǵı joqtay bolıp túyiledi. Onıń sebebi bular jay sóz dizbeklerinen endi-endi qáliplesip kiyatırǵan obrazlı xarakterde qospa mánige óte baslaǵan dizbekler bolıp esaplanadı. Olardıń mánsis kontekste ashıladı. Sonıń ushın olardı kópshilik jaǵdayda bólek alıp qarawǵa bolmaydı. Sonday-aq frazeologiyalıq

28

mánilerin saqlaǵanday bolıp kóringen menen dizbektegi sózlerdiń jeke mánileriniń birigiwinen payda bolıp ulıwmalıq frazeologiyalıq mániniń basımlıǵı belgili bolıp turadı.

Solay etip, frazeologiyalıq dizbeklerde tómendegidey ózine tán xarakterli belgilerine iye dep qaraw múmkin:

1)frazeologiyalıq dzbekler mánisi hám forması jaǵınan frazeologiyalıq birliklerge jaqın;

2)kóbinese, bulardıń frazeologiyalıq mánisi kontekste ashıladı

hám obrazlı bolıp keledi;

3) frazeologiyalıq dizbeklerdiń quramındaǵı sózler ózleriniń dáslepki jeke turǵandaǵı mánislerin pútkilley joǵaltpaydı;

4)frazeologiyalıq dizbektiń quramındaǵı sózlerdi kópshilik jaǵdayda sinonimler menen ózgertiwge boladı;

5)frazeologiyalıq dizbekler ótlesiwlerge hám birliklerge qaraǵanda turmısta jiyirek qollanıladı.

Haqıyqatında da, frazeologizmlerdiń qaysı túrin alıp qarasaq ta olardan máni ótkirlilikti, obrazlılıqtı, hár qıylı stilistikalıq boyawlardı tabıwımızǵa boladı.

Frazeologiyalıq dizbeklerdiń jeke komponentleriniń leksikalıq mánileri saqlanǵanına qaramastan olar da óziniń turaqlılıǵı menen xarakterlenedi.

Frazeologiyalıq dizbekler de, kóbinese obrazlılıqka hám mánilik

ótkirlikke iye bolıp keledi. Frazeologiyalıq dizbekler tilimizde jiyirek ushırasadı hám kúndelikli turmısımızda keń túrde qollanıla beredi.

29

1.4. Frazeologiyalıq sózler

Naqıl-maqallar bir dáwirde dóremegen. Ol uzaq dáwirlerdiń jemisi. Naqıl-maqallar da frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ishinde qaraladı. Naqıl-maqallar menen frazeologiyalıq sóz dizbekleri teńdey bahalanadı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri de, naqılmaqallar da xalıqtıń ushqır sezimlerinen, danalıǵınan dóregen.

Xalqımız naqıl-maqallardı kútá jaqsı qádirlep, kóziniń qarashıǵınday qásterlep, áwladtan-áwladqa jetkerip otırǵan. Usı xalıq dóretpesiniń eń kóp taralǵan bir túri naqıl-maqallar I.Yusupov qosıqlarında keń qollanılǵan.

Shayır I.Yusupovtıń shıǵarmalarında naqıl-maqallar, kóbinese, degen, degendey kómekshi feyil hám kelbetlik feyil formaları menen kelip qosıqta shıyır tárepinen aytılajaq pikirge ayrıqsha stillik máni jukleydi.

Mısalı: «Bólingendi bóri jer» degen sózdiń,

Mánisi jurt yadında mázi qalǵan.

(«Keshki jol oyları»)

«Qıymıldaǵan qır asar» deydi biraq,

Bas ayaqtı, jiyrenim, shıyraǵıraq.

(«Keshki jol oyları»)

«Sın duzelmey, min duzelmes» degen bar,

Barlıq waqta ádil, sınshı, sın kerek.

30