MD hám PQJ / I.Yusupov qosıqlarında frazeologizmlerdiń qollanılıwı

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ XALÍQ BILIMLENDIRIW

MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK

PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

QARAQALPAQ TIL BILIMI KAFEDRASÍ

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakulteti 4-v kurs studenti

Embergenova G.

«I.Yusupov qosıqlarında frazeologizmlerdiń qollanılıwı» degen temadaǵı

PITKERIW QÁNIGELIK JUMISI

Nókis – 2011

1

Jaqlawǵa ruqsat berildi:

I.Yusupov qosıqlarında frazeologizmlerdiń qollanılıwı

Mámleketlik imtixan komissiyasınıń qararı:

Pitkeriwshi Embergenova G. «I.Yusupov qosıqlarında

MAK baslıǵı: MAK aǵzaları:

2

MAZMUNÍ:

Kirisiw……………………………………………………4 - 14

I bap. I.Yusupov qosıqlarında qollanılǵan frazeologizmler hám olardıń semantikalıq toparları………………………. 15 - 24

1.1.Frazeologiyalıq ótlesiwler……………………… 24 - 26

1.2.Frazeologiyalıq birlikler………………………… 27 - 28

1.3.Frazeologiyalıq dizbekler……………………….. 28 - 30

1.4.Frazeologiyalıq sózler………………………….. 30 - 42

II bap. I.Yusupov qosıqlarında frazeologizmlerdiń qollanılıw usılları………………………………………………………… 43 - 53

2.1.Frazeologizmlerdiń sinonim bolıp qollanılıwı…. 43 - 47

2.2.Shayır stiline tán frazeologizmlerdiń ózgertilip qollanılıwı…………………………………………………… 47 53

Juwmaq………………………………………………… 54 - 56

3

KIRISIW

Til biliminde sózlik quramnıń ayrıqsha bir toparın frazeologiyalıq sóz dizbekleri quraydı. Qaysı tildi alıp qarasaq ta onıń sózlik quramında tek jeke sózler emes, al jeke sózlerdey pútin bir mánini ańlatatuǵın bir neshe sózlerden turatuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleri de belgili orındı iyeleydi. Olar sırtqı kórinisi, payda bolıwı hám jasalıwı, dúzilisi, mánisiniń turaqlılıǵı, stillik qollanılıwı jaǵınan da ózine tán ózgesheliklerge hám ayrıqshalıqlarǵa iye. Tilimizde bunday kewilge qonımlı, kórkem obrazlı, ekspressivlik boyawı kúshli bolǵan frazeologiyalıq sóz dizbekleri júdá kóp ushırasadı. Olar semantikalıq jaqtan da, emocionallıq-ekspressivlik ótkirligi jaǵınan da tildiń qaymaǵı, maǵızı sıpatında tanılıwı menen bir qatarda hár qanday milliy tildiń ózgeshe leksikalıq baylıǵı boladı.

Haqıyqatınan da, sózlik quramda sol tildi dóretken xalıqtıń tariyxıy ómir jolı, danalıǵı, pútkil ruwxıy hám mádeniy turmısı, ótmishi hám házirgi kúni, keleshegi kórinetuǵın bolsa, onda ásirler dawamında xalıq tárepinen dóretilgen ideomalar, ushırma sózler, naqıl-maqallar hám taǵı da basqa sózlik baylıqlardıń ornı girewli, olar tildiń milliy kelbetin, sap baylıǵın ańlatıwda belgili derek xızmetin atqaradı.

Sonday-aq, olar til arqalı kúndelikli qatnas jaǵdayında pikirdi tolıq, ózine tán boyawları menen jetkeriwde ayrıqsha

4

xızmet atqaradı. Onda xalıqtıń ásirler boyı payda etken ushqır qıyallarınıń, danalıǵınıń, sóz dóretiwshiliginiń ájayıp úlgileri saqlanǵan.

Tildiń bay ǵáziynesi bolǵan frazeologimlerden xalıq orınlı paydalanıp, naqıl-maqallar menen birlikte joqarı bahalaydı. Hár bir tildiń ózine ılayıq milliy qásiyeti onıń frazeologiyasınan da anıq kórinedi.

Túrkiy tiller, sonıń ishinde qaraqalpaq tili de sózlik quramda ayrıqsha topar bolıp tanılatuǵın frazeologiyalıq sóz dizbeklerine oǵada bay. Haqıyqatında da frazeologizmler óziniń obrazlılıǵı, tereń mániligi menen kózge túsetuǵın hár bir millet tiliniń ózgeshe bir kórinisi bolıp tabıladı. Erte dáwirlerden beri xalıq tilinde qollanılıp kiyatırǵan frazeologizmlerdiń ózine tán ekspressivlik boyawları, tereń mániligi hám tásirsheńligi menen aytılayın degen pikirge funkcionallıq jaqtan dállik hám ózgeshe bir tús beredi. Sonlıqtan da frazeologizmler kórkem shıǵarmada súwretlewdiń leksikalıqsemantikalıq, stilistikalıq qurallarınıń biri sıpatında keńnen qollanılıp kiyatır.

Frazeologiyalıq sóz dizbekleri esaplanatuǵın naqılmaqallar, tereń mánili ushırma sózler, idiomalar, sonday-aq tilde tayar túrinde ushırasatuǵın frazeologizmlerdiń basqa túrleri biziń kúndelikli tilimiz arqalı qatnasta oyımızdı, pikirimizdi tolıq ózine tán barlıq mánilik boyawları menen jetkeriwde ayrıqsha xızmet atqaradı.

5

Tildiń bay ǵáziynesi dep esaplanatuǵın frazeologizmlerdi xalıq orınlı paydalanıp, naqıl-maqallar menen birlikte joqarı bahalaydı.

Hárbir tildiń ózine ılayıq milliy qásiyeti, ásirese onıń frazeologiyasınan anıq kórinedi.

Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń barlıq túrleri kwndelikli turmısımızda til arqalı qarım-qatnas jasawda pikirimizdi tolıq jetkeriwde ayrıqsha áhmiyetke iye. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri kópshilik jaǵdaylarda túsinikti bildiriwshi dara sózdiń sıńarı yaki ekspressivlik obrazlılıqqa iye, ekinshi bir ataması sıpatında kórinedi. Mısalı, qorqıw - júregi suwlaw, jan iymanı qalmaw, júregi suw etiw, janı tas tóbesine shıǵıw, janı shıǵıazeologiyalıq sóz dizbekleri túrindegi sıńarlarına iye. Tilimizdegi dara sózlik quramda qanday birlikti iyeleytuǵın bolsa, frazeologizmler de jeke leksikalıq birlikler s sıyaqlı tayar halıńda qollanıladı. Leksikalıq birlikler sıpatında sóz eń tiykarǵı birlik bolatuǵın bolsa, demek, frazeologizmler de ózgeshe leksikasemantikalıq kategoriya sıpatında tildiń baylıǵı bolıp xızmet etedi. Frazeologizmlerdiń dara sózlerden ózgesheligi sonnan ibarat, olar dara sózler sıyaqlı túsiniktiń tuwra ataması emes, al kóbinese awıspalı mánidegi obrazlı ataması bolıp esaplanadı.

Frazeologizmlerdi izertlew ilimiy jobada da, ámeliy jaqtan da oǵada áhmiyetli másele bolıp esaplanadı. Bul másele boyınsha usı kúnge shekem payda bolǵan ilimiy jetiskenliklerge kewil awdarıwımız tiyis. Frazeologizmler barlıq tillerde de elege shekem belgili bir sistemaǵa túsip, tolıq izertlenip bolınǵan másele emes.

6

Biraq, frazeologiyalıq sóz dizbekleri haqqında másele álle qashanaq ilimpazlardıń dıqqatın ózine awdarıp kiyatır.

Tyurkologiyada frazeologiyanı izertledıń aqırına keliw menen baslanǵanın kóriwimizge boladı. Túrkiy tilleri iliminde birinshilerden bolıp 1944-jılı birinshilerden bolıp S.K.Keńesbaev

«Қазақ тiлiнiң турақлы сөз тиркестери» degen temada doktorlıq dissertaciyasın jaqladı. Ol óz miynetiniń «Қазақ тiлiнiң

фразеологимлери туралы» degen bóliminde qazaq tilindegi frazeologizmlerdiń teoriyalıq máselelerin jan-jaqlı qarastıradı. turaqlı sóz dizbekleriniń úsh túrli ózine tán ózgesheliklerin belgilep kórsetedi:

1. Idiomalardıń (turaqlı sóz dizbekleriniń) ulıwma mánisi onıń komponentleriniń jeke mánileri menen sáykes kele bermeydi.

2.Komponentleri turaqlı orınǵa iye.

3.Idiomalar sózbe-sóz basqa tilge awdarıwǵa bolmaydı.

Ózbek tiliniń frazeologiyası máseleleri Sh.U.Rahmatullaevtıń miynetlerinde izertlenedi. Ol házirgi ózbek tilindegi turaqlı sóz dizbekleriniń semantikalıq túrleri boyınsha úshke bólip qaraydı1: frazeologiyalıq birlik, frazeologiyalıq ótlesiw, frazeologiyalıq dizbek

hám idiomalıq sózler.

Frazeologizmler haqqındaǵı usınday bir qansha miynetler menen tanısıp shıqkanımızda, haqıyqatında da, frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń bóliniw túrleri kópshilik tillerde bir-birine usas ekenligin

kóremiz. Onıń sebebi sol tiller menen

1 Raxmatullaev Sh.U. Frazeologik birliklarning asosiy máno turlari. Toshkent, 1955, 4-bet

7

shuǵıllanıwshılardıń kópshiligi akademik V.V.Vinogradovtıń

klassifikaciyasına súyene otırıp, óz tilleriniń faktleri tiykarında

frazeologiyalıq dizbeklerge klassifikaciya islegeni málim boladı. Qaraqalpaq tilindegi J.Eshbaevtıń miynetinde de

frazeologizmlerdiń klassifikaciyasın tómendegishe bóledi:

1) frazeologiyalıq ótlesiw; 2) frazeologiyalıq birlik; 3) frazeologiyalıq dizbek2.

Tyurkologiyalıq miynetlerde naqıl-maqallar frazeologiyalıq sóz

dizbekleriniń tórtinshi túrine kirgizilgen. Frazeologizmlerdi

klassifikaciyalawdıń usıǵan usas jolın qaraqalpaq tili boyınsha prof.

E.Berdimuratov ta óziniń miynetinde3 tórtke – frazeologiyalıq

ótlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler, frazeologiyalıq sózler dep bóledi.

Qaraqalpaq tilinde frazeologiyalıq sóz dizbekleri 1968-jılı birinshi ret E.Berdimuratovtıń miynetlerinde sóz boladı4. Avtor frazeologiyalıq sóz dizbeklerin erkin sóz dizbeklerinen qarama-qarsı qoyıp, frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramına naqıl-maqallardı da kirgizedi. Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń tiykarǵı belgilerin

2Ешбаев Ж. Қарақалпақ тилиниң қысқаша фразеологиялық сөзлиги. Нөкис, 1985, 8-bet

3Бердимуратов Е. Ҳəзирги қарақалпақ тилиниң лексикасы. Нөкис, 1994, 295-301-betler

4Sonda, 295-301-betler

8

3) frazeologiyalıq sóz dizbegin quraytuǵın jeke komponentler

ózileriniń qáliplesken turaqlı ornına iye bolıp keledi;

4)frazeologiyalıq sóz dizbeklerin quraytuǵın jeke

komponentler, kóbinese jıynalıp barıp, bir sintaksislik xızmet atqaradı;

5) frazeologiyalıq sóz dizbeklerin basqa tilge sózbe-sóz awdarıwǵa bolmaydı;

6) frazeologiyalıq sóz dizbegin bóleklerge bóliwge bolmaydı. Semantikalıq birigiwshilik jaǵınan qaraqalpaq tilindegi

frazeologiyalıq sóz dizbeklerin tórt toparǵa bóledi: frazeologiyalıq ótlesiw, frazeologiyalıq birlik, frazeologiyalıq dizbek, frazeologiyalıq sózler.

Ilimpaz kórkem shıǵarmalarda frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen paydalanıw ushın sóz sheberligi úlken dóretiwshilik uqıplılıǵın talap etetuǵının kórsetip ótedi. Bunnan biz tilimizdegi hár bir sózdiń óz ornı, óz mánisi bar ekenin túsinemiz.

Sóz, haqıyqatında da, qáramatlı kúsh, ol óz ornına tússe pikir anıq, dál kerek bolsa kórkem obrazlı boladı da, ornına tuspese, kerisinshe, túsiniksiz tásirsiz shıǵadı5.

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń quramında sanlıqlardıń ushırasıwı hám olardıń bir pútin leksika grammatikalıq birlikti bildiriwin A.Bekbergenov óziniń «Фразеологиялық сөз дизбеклериндеги санлықлар» atlı ilimiy maqalasında keń túsinik beredi.

5 Бердимуратов Е. Əдебий тилдиң функциональлық стильлериниң раўажланыўы менен қарақалпақ лексикасының раўажланыўы. Нөкис, 1973, 45-bet

9

Sonday-aq, 1972-jılı docent S.T.Nawrızbaevanıń qaraqalpaq tili frazeologiyalıq sóz dizbeklerine arnalǵan «Фразеологические единицы в каракалпакско-русском словаре» degen miyneti6 jarıq kórip, onda frazeologizmlerdiń semantikalıq toparlarına, olardı orıs tiline awdarıw máselesine toqtap ótti. Miynet qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq birliklerdiń awdarma sózliklerinde beriliwine arnalǵan.

1985-jılı J.Eshbaevtıń avtorlıǵında «Qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligi» degen kitap baspadan shıǵarıldı. Miynet eki bólimnen ibarat. Onıń dáslepki biliminde rus, t6rkmen tillerinde sonıń ishinde qaraqalpaq tiline frazeologiyalıq sóz dizbekleri tuwralı islengen miynetlerge qısqasha sholıw berilgen. Avtor ilimpazizertlewshilerdiń pikirlerine óziniń jeke kóz-qarasın bildirip qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ózine tán leksika-semantikalıq ózgesheliklerin til faktleri tiykarında analiz etedi.

Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń frazeologiyalıq ótlesiw,

frazeologiyalıq birlik, frazeologiyalıq dizbek dep úshke bólip qarap, olardıń hár birine jeke-jeke toqtaladı.

Avtor frazeologizmlerdiń naqıl-maqallardıń ayırılatuǵın

ózgeshelikleri hám olardıń óz-ara jaqınlıq belgileri keń túrde sóz boladı. Naqıl-maqal menen frazeologiyalıq sóz dizbekleri arasında qatnas hám ózgesheliklerdi kórkem ádebiyatlardan hám gazetajurnallardan alınǵan mısallar arqalı hár tárepleme dáliyllep, bul tuwralı belgili bir jıynaqlanǵan pikir bildiredi. Miynette

6 Наўрызбаева С.Т. Фразеологические единицы в каракалпакско-русском словаре. 1972, 67-bet

10