Ekonomikalıq teoriya pániniń predmeti hám usılları

Joqarıdaǵı nızamlar menen bir qatarda ekonomikalıq teoriya ekonomikalıq kategoriyalardı da úyrenedi hám táriyplep beredi. Belgili bir ekonomikalıq qatnasıq onıń nızamların bilip alıw, olardı belgilewshi ekonomikalıq kategoriyalar arqalı bilip alamız. Solar arqalı ekonomikalıq qatnasıqlardıń áhmiyetin bilip alamız. Sol sebepli ekonomikanı úyreniu, ekonomikanıń kategoriyaların bilip alıwdan baslanadı. Ekonomikalıq kategoriyalardı ayrım ekonomistler ekonomika iliminiń «gilti» yamasa «tili» dep te ataydı.

Ekonomikalıq kategoriyalar ekonomikalıq proсesslerdiń ekonomikalıq hádiyse hám waqıyalardıń ñz aldına táreplerin xarakterleytugın ilmiy túsinikler yamasa olardıń ilimiy-teoriyalıq negizi bolıp tabıladı.

Teoriyada ekonomikanıń kategoriyalar gruppalarǵa bolıp úyreniledi. 1.Ulıuma ekonomikalıq kategoriyalar bul ekonomikalıq rauajlanıwdıń barlıq

basqıshlarına tán bolǵan ulıwma insanıy qatnasıqlardı bildiriwshi kategoriyalar bolıp tabıladı, mıs: ñndiris, ñndiris faktorı, menshik, miynet proсessi, ñnim, is waqtı, bñlistiriw, tutınıw, miynet ñnimdarlıǵına usaǵan túsinikler.

2.Dáúir-aralıq kategoriyalar - bul ulıuma insanıy xarakterdegi, biraq bir neshe ekonomikalıq sistemalar sharayatında ámel etiwshi, ızaq tarixıy dáúirde saqlanıwshı, biraq ñtkinshi mazmundaǵı ekonomikalıq qatnasıqlardı bildiriwshi kategoriyalar. Bularǵa bazar qatnasıqlarına tán kategoriyalar: tovar, aksha, talap usınıs, marketing, baka, inflyaсiya x.t.b ekonomikalıq qatnasıqlar ñzgerip biriniń ornına tazası keliwi múmkin, ayrımları jańalanıp baradı,bayıp baradı. Sol sebepli ekonomikalıq kategoriyalar da ñzgerip turadı. Mıs: integraсiya, infrastruktura, konversiya h.t.b ekonomikalıq kategoriyalar ñzine tán sistemadan ibarat bolıp, bul sistemada hár bir kategoriyalardıń ñz ornı bar, mıs: belgili bir ekonomikalıq dáúirde ekonomikanıń jaǵdayı bir neshe ekonomikalıq túsinikler arqalı kñrsetiledi. Jalpı jámiyetlik ñnim (JJO), jalpı milliy ñnim (JMO) Taza ñnim (TO), zárúriy ñnim (ZO), qosımsha ñnim (KO). Jalpı dáramat (JD), milliy dáramat (MD). Eger taza ñnim ekonomikanıń jaǵdayın buyım, ñnim formasında, jámiyetlik miynet sarpın bildirse, milliy dáramat bolsa kún-aksha esabındagı jagdayın anıklaydı. Ekonomikalıq túsinikler de ekonomikalıq nızamlarǵa usap turaqlı emes, ñzgermeli xarakterge iye. Búgingi biz jasap atırǵan hám xızmet etip atırǵan dáúir-bazar ekonomikasına ñtiu dáúiri bolıp bazarǵa tán ekonomikalıq dástúrler menen xojalıq júrgiziw dáúiri bolıp esaplanadı. Sonıń ushın usı qatnasıqlardı kñrsetetuǵın ekonomikalıq nızamlar hám kategoriyalardı úyreniwimiz hám ñz miynetimizde olardan nátiyjeli paydalanıwmız kerek.

4. Ekonomikalıq proсesslerdi, hádiyselerdi biliwdiń usıl hám metodları.

Hár bir pánniń ñzine tán biliw usılı metodikası bar. Metodika ilimi hám anıq hádiyseler bolıp obektiv barlıqtı biliw dialektikası, logikası hám teoriyasın ñz ishine alıwshı bir pútin támiynat.

11

Metodika ulıwma ñzgeshelikke iye, biraq hár bir pán ñz predmetinen kelip shıqqan halda ñziniń ilimiy biliw usılların iye boladı. Metodika ulıwma ilimiy hám jeke formada boladı. Ekonomikalıq teoriya da basqa pánlerge uqsap ñz metodına iye. Olar eń dáslep dialektikalıq metod yaǵnıy ekonomika bir-biri menen baylanısta, qarama-qarsılıqta, ñz-ara tásir etip turatuǵın hár qıylı bñlimlerden ibarat bolǵan bir proсess bolıp ol hámme waqıtta xarekette rawajlanıwda, mazmun hám forma jaǵınan ñzgerip turatuǵın sırtqı hám ishki

ajıratılıp alınadı, olar ñz aldına úyrenildi, olar arasındaǵı baylanıs anıqlanadı. Olar álbette pikir, oy arqalı orınlanadı. Abstrakсiyalaw bolmasa júdá kñplegen faktler arasınan tiykarǵıların alıp teoriyalıq juwmaklar shıǵarıwǵa bolmaydı. Abstrakсiyalaw - bul ekonomikanıń teorilıq modelin jaratıw bolıp

Sintez úyrenilip atırǵan nárse hádiyslerden alınǵanların anıq, bir pútin ulıwma jaǵdayda alıp, ulıwma juwmaq shıǵarıw bolıp tabıladı.

Logika hám tariyxlıqtan jekkelik metodı ekonomikalıq teoriya tarixıy pán sıpatında tariyxıylıq, tariyxıy rawajlanıw tiykarında ñz rawajlanıwın alıp baradı, logikada bolsa ekonomikalıq proсessler, tek ǵana tariyxıy formada emes, al tiykargı ishki zárúriy nızamlı baylanıslar arqalı da analizlenedi. Ekonomikalıq teoriyada sonday-aq Indukсiya hám dedukсiya, eksperiment, salısıtırıw, statistikalıq matematikalıq hám grafikalıq metodlardan da keńnen paydalanıladı.

Bul usıllar járdeminde ekonomikalıq proсessler hám hádiyselerdiń mazmunın, olarda júz berip atırǵan ñzgerislerdi, anıq kelip shıǵıw sebep aqıbetleri bilip alınadı hám zárúr juwmaqlar shıǵarıladı. Joqarıdaǵı pikirlerden kelip shıǵıp, ekonomikalıq teoriya pániniń uazıypasın anıqlaw múmkin.

Ekonomikalıq teoriya ulıwma insanıń pán bolıp, úsh túrli uazıypanı orınlaydı.

1. Ekonomikanıń sırların bilip alıw, olardı xalıqqa jetkizip, xalıqtıń ekonomikalıq bilim dárjesin asırıw.

12

2.Basqa ekonomikalıq pánlerge ilimiy metodologiyalıq tiykar bolıp xızmet etedi. Basqa pánler ekonomikalıq teoriya tiykarlanıp bergen nızam hám kategoriyalarǵa tayanǵan halda ñziniń predmetin úyrenedi. Házirgi uaqıtta teoriya basqa pánler juwmaǵına tiykaralanıp ekonomikalıq hádiyselerdi ulıwmalastıradı.

Máselen, Mikro ekonomika kárxana xızmetin úyreniude alınǵan nátiyjelerge qarap teoriya belgili bir ulıumalıqtı ñtkizgennen keyin jańa qaǵıydalarǵa tiykar saladı, eskilerine ñzgeris kirgizedi.

3.Бmeliy usınıslar beriw. Bul usınıslar ulıwma ekonomikalıq xarakterge iye hбm экомоникаlıq siyasatqa tiyisli boladı. Olar ekonomikalıq сciudi hбm onın nбtiyjeligin сsiriw xalıqtı tolıq is penen tбymiynlew hбm onıń pбrawanlıǵın arttırıw, ekonomikanı turaqlastırıw hбm inflyaсiyanı salıstırıw, экомоникалыq имтеграция hбн рыртqы qатмарыqларды кеńейтиwге сраǵам слыwна бhнийетке ийе срымырлар береди.

Социал гснамитар пбм рыпатымда экомоникаlıq teoriya, ekonomikanıń ne? #ansha сndiriw? Neni? #ansha? #anday сndiriw? Kim ushın сndiriw? Ibarat mashqalardı sheshiwge juwap beriwi kerek.

Administrativlik buyrıqpazlıq ekonomikasında mashqalalardı mámlekettiń oraylıq basqarıw shñlkemleri, máselen eni, qansha ñndiriwdi mámleket plan komiteti belgileydi. Óndiris quralları hám tutınıu buyımlardı jamiyette ñnimniń muǵdarı hár jıllıq, bes jıllıq planlarda turaqlı planlastırılıp, regionlarda zárúriy talap esapqa alınbaǵanlıǵı sebepli bir tárepten kereksiz ñnimlerdiń kñplep zapasları payda bolsa, ekinshi tárepten zárúr ñnimlerdiń defiсitligi, jetispeushiligi kelip shıǵadı. Óndiris kúshlerin qanday jańa zamanagñy texnika satıp alıw zárúr, qosımsha isshi kúshin ñndiriuge kerek yamasa kerek emesligin mámleket plan komiteti, oblast, rayon, plan mekemelerine belgilep beredi. Kimge? Ónimdi kim satıp alıwın mámleket metraiallıq texnika menen támiynlewshi mekemeleri plan komiteti tárepinen májbúriy tastıyıqlap bergen limit tiykarında bñlistiriler edi.

Bazar ekonomikası jaǵdayında ne? Qansha? Qanday? Kimge? Mashqalalardı bazar sheshedi. Mámleket bazar ekonomikası jaǵdayında tek ǵana kimge? Mashqalasına ñziniń soсiallıq jaqtan qorǵaw siyasatı hám dáramatlardı bñlistiriw jolı menen aralasadı. Bazar ekonomikası jaǵdayında hár bir kárxana yamasa firma ñz imkaniyatlarınan kelip shıǵıp, bazardaǵı talap hám usınıs, baha hám báseke tiykarında qanday túrdegi tovarlar ñndiriwdi ñzi sheshedi, kárxana yamasa firmalar jańa dáramat keltiriwshi tovarlar ñndiredi. Nátiyjede jetispewshiliktin aldı alınadı bazarǵa talapqa say tovarlar jetkizip beriledi, nátiyjede bazarda ñndiriwshi emes, al qarıydarlar ústemlik etedi. Qay jerde? Qanday? Karxanalardı qurıw, qospa jeke kárxanalar qurıw zárúr me, isshi kúsh jallaw yamasa jańa texnologiyanı iske qosıw yamasa qospaw kerekligin bazar belgileydi. Ekonomikalıq teoriya páni «Adamalarda jańasha ekonomikalıq pikirleudi qáliplestiriw, olardıń dúnya qarasın ñzgertiw»

13

uazıypasın orınlaydı. Bul uazıypa ekonomikanı reformalaudaǵı baslı maqsetlerden bolıp esaplanadı. Ekonomikalıq teoriyanıń jetiklik dárejesi pánniń rauajlanıp atırǵanlıǵın bildiredi. Eger jámiyettiń intellektual potenсialı joqarı bolsa, ekonomikanıń teoriya sonshama rawajlanadı, onıń ekonomika ushın áhmiyeti artıp baradı.

Ózbekistanda ekonomikanı rawajlandırıudıń ñzine tán ñzgesheliklerin esapqa alıp islep shıǵarılǵan ekonomikalıq reformalar hám bazarǵa ñtiwdiń belgili bes prinсipi yamasa «Ózbek modeli» dep dúnyada tán alınǵan teoriya ekonomikanı bazar qatnasıqlarına basqıshpa-basqısh ñtiwdi, ekonomikanı turaqlastırıw, makrekonomikalıq mashqlardı xar qanday kesentsiz sheshiw imkaniyatların ashıp bermekte. Ózbekistan Respublikasınıń 12-jıllıq ǵarezsizlik dáúirinde ekonomikalıq pánler sonıń ishinde ekonomikanıń teoriya da jańa ideya hám pikirler menen bayıtıldı. Bunda ideya ekonomikalıq jetiskenlik ideyası bolıp Ózbekistan prezidenti «Iri ekonomist alım Ózbekistan ilim akademigi I.A.Karimovtın «Uzbekistonning istiqlol va taraqqiet yuli», «Uzbekiston buyuk kelajak sari», «Uzbekiston XX asr bucaǵasida: xavsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiet kafolatlari» usaǵan shıǵarmalarında hám sonday-aq shıǵıp sñylewlerinde, bayanatlarında ekonomikalıq teoriya pánniń bazar ekonomikasına ñtiw prinсipleri, ñtiwdiń ñzine tán jolları, respublikamız aldında turǵan ekonomikalıq mashqalalar hám uazıypalardı tereń analizlep onıń sheshimin tabıw jolların kñrsetpekte, ñtiu dáúiri ekonomikanıń ñzgeshelikleri, kñp ukladlı ekonomikanı qurıw, menshiktin hár qıylı formaların qáliplestiriw jolları, teoriyalıq hám ámeliy jaqtan tiykarlap berilgen, onıń nátiyjesi ǵárezsizligimizdiń usı qısqa 12-jıllıq dáúirinde ekonomikalıq, ruwxıy rauajlanıwımızǵa belgili jetiskenliklerge eriskenligimizdi pútkil dúnya tán alıp atırǵanlıǵınanda bilsek boladı.

Tiykarǵı tayanısh túsinikler.

Tákirarlaw ushın sorawlar

1.Ekonomika túsinigi hám onıń bas máselesin qanday túsinesiz?

2.Ekonomikalıq resurslar degende neni túsinesiz?

3.Ekonomika pániniń qáliplesiwindegi tiykarǵı baǵdarlardı anıqlań?

14

4.Shıǵıs ekonomistleriniń pikirleriniń rauajlanıwına úles qosqan ullı insanlarımızdan kimlerdi bilesiz?

5.Ekonomikalıq teoriyanıń predmetin táriplep beriń? 6.Ekonomikalıq nızamlar hám kategoriyalardı qalay túsinesiz?

7.Ekonomikalıq teoriya pánin úyreniude qanday metodlardan paydalanıladı?

8. Ózbekstanda qurılıp atırǵan jańa jámiyetti qurıwda ekonomikalıq teoriya pániniń ornın qanday táripleysiz?

9.Ekonomikanıń ústinlik ideyası ne hám onıń tiykarın salıwshı kim?

Tema boyınsha test sorauları.

1. Ekonomikanıń baslı máselesi ne? A) ñndiristi rawajlandırıw

b) sheklengen resurslardan ñnimli paydalanıw esabınan ñsip baratırǵan mútájliklerdi qanaatlandırıwdıń alternativ jolların tabıw

v) tutınıw buyımların ñndiriudi kñbeytiw g) awıl xojalıǵın rawajlandırıw

d) xızmet kñrsetiw tarawların rawajlandırıw

2.Ekonomikalıq teoriya proсessleri qanday izbe - izlikti úyrenedi? a) tutınıw, almasıw, bñlistiriw,ñndiris

b) ñndiris, bñlistiriw, almasıw, tutınıw v) ñndiris, almasıw, tutınıw, bñlistiriw g) bñlistiriw, ñndiris, tutınıw, almasıw d) almasıw, ñndiris, tutınıw, bñlistiriw

3.Baylıqtıń tiykarın miynet qurauın Ekonomikalıq teoriyanıń qáliplesiwindegi qaysı baǵdar durıs aytılǵan

a) markentalizm baǵdarı b) fiziokratlar baǵdarı

v) klasik siyasiy ekonomika baǵdarı g) marksizm baǵdarı

d) marjinalizm baǵdarı

4.Ekonomikalıq teoriya pániniń predmetin anıqlań?

A) jámiyettegi ekonomikalıq hádiyseler, proсesslerdi, olarǵa tán bolǵan baylanıslardı, olardıń nızamqaǵıydaların insanlar xızmetinde kñriniwin

úyreniushi pán

b) ñndiris proсessi, ñndiris qatnasıqları sistemasın analizlewshi hám úyreniushi pán

v) mikro ekonomika dárejesindegi ekonomikalıq barlıqtı úyreniushi pán

g) makroekonomikanıń proсesslrdi analizlewshi, ekonomikalıq barlıqtı anıqlawshı pán

d) úy xojalıǵın úyreniushi pán

5. Óndiris qatnasıqları degenimiz ne?

15

v) xojalıq júrgiziushi subektler arasındaǵı qatnasıqlar jıyındısı

g) xojalıq júrgiziushi subektler yuridikalıq shaxslar, ekonomikalıq baylanıslar jıyındısı

d) nızam shıǵarıwshı organlar tárepinen qabıl etilgen huqıqıy nızamlar 7. Ekonomikalıq teoriyanıń kategoriyaların tabıń?

A) tovar, aqsha, baha, ñndiris, milliy dáramat, milliy ñnim, inflyaсiya, renta b) massa, tezlik, tezleniw

v) oksidler, duzlar, kislotalar

g) energiya, janılǵı may, gaz, neft d) pikir, materiya, rawajlanıw

8.Ekonomikalıq teoriya predmetiniń metodın anıqlań? a) analiz hám sintez, indukсiya, dedukсiya, abstrakсiya b) indukсiya

v) dedukсiya g) abstrakсiya

d) mikroskoplar menen islew

9.Ekonomikanı úyreniude qanday analizler qollanıldı? a) muǵdar hám sıpat

b) strategiyalıq hám taktikalıq v) tariyxıy analiz

g) klasslıq analiz

d) ekonomikalıq proсesslerdi salıstırıw

10.Ekonomikalıq teoriya pániniń uazıypasın

teoriyalıq metodologiyalıq tiykar bolıw b) ñndiristi rawajlandırıw

v) jámiyetiń rawajlanıw nızamların ashıp beriw g) ekonomikalıq qatnasıqlardı shñlkemlestiriw d) xalıqtı jumıs penen támiyinlew

16