Ekonomikalıq teoriya pániniń predmeti hám usılları
.pdfÓzbekstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi
Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı
Xabibullaeva J., Tórebaev O.,
Madraymov B., Qurbaniyazova A.
Ekonomikalıq teoriya pániniń predmeti hám usılları
lekciya tekstleri
2004 - jıl
«Ekonomikalıq teoriya»nıń predmeti hám metodı.
JOBA:
1.Ekonomika hám onıń bas wazıypası
2.Ekonomikalıq teoriyanıń pán sıpatında qáliplesiwi. «Ekonomikalıq teoriya» pániniń predmeti
3.Ekonomikalıq nızamlar hám ekonomikalıq kategoriyalar
4.Ekonomikalıq proсesslerdi, hádiyselerdi biliwdiń metod hám usılları
Ekonomika hám onıń bas máselesi.
1. Jer júzinde insaniyattıń payda bolıwı. Óziniń biologiyalıq hám |
soсiallıq |
|||
jaktan rawajlanıp barıwında |
uzaq hám mashaqatlı joldı basıp ñtken. Insan |
|||
biologiyalıq jaqtan eń joqarı |
tiri organizm bolıp, basqa |
janliklerden ñziniń |
||
aqılı, pikiri hám miynet ete alıwı |
qábileti menen ajıratılıp |
turadı. |
|
|
Insan tabiyattın ajıralmas bñlegi sıpatında tabiyattagı zatlardıń |
formasın |
|||
ñzgertedi, onı tutınıwǵa jaramlı |
jaǵdayda keltiredi. Ekonomikanı |
háreketke |
||
keltiriwshi kúsh, jámiyettiń tovar |
xızmetkerlerdiń ñndiriwshi, jarıtıwshısı hám |
|||
tutıwshısı pida insan bolıp esaplanadı. Insan bazar jaǵdayındaǵı barlıq tovar hám xızmetlerdi ñndiriwshi bolıp ǵana qoymastan al olardı tutınıwshıǵa jetkizip beriwshi, ñndiristi tutınıw menen baylanıstırıwshı, olar arasındaǵı
baylanıstı orınlawshı, tovar hám |
xızmetlerdiń satıp alıwshısı |
hám olardıń |
||||||
tutınıwshısı sıpatında da kñrinedi. Natiyjede insan |
ekonomikanıń barlıq |
|||||||
basqıshlarında, onıń shñlkemlestiriwshisi, |
basqarıwshısı, hár qıylı faktorları, |
|||||||
bñlimleri, tarawlar arasındaǵı teń salmaqlıqtı baylanıslardıń |
bir-birine say |
|||||||
bolıwın |
támiynlewshi |
kúsh sıpatında is |
júrgizedi. |
Insan |
tek materiallıq |
|||
baylıqlardıń |
jaratıwshısı hám tutınıwshı bolmastan, |
al proсesste |
jańadan |
|||||
jańa texnika |
hám texnologiyanı |
dñretiwshi, iske |
qosıwshı, |
olardan |
||||
paydalanıw usılların |
belgilewshi |
joqarı intellektual |
shaxs bolıp esaplanadı. |
|||||
Óndiris quralları insan miynetiniń natiyjesi |
bolıp ñz náwbetinde |
miynettiń |
||||||
forma hám mazmunın ñzgertip beredi. |
|
|
|
|
||||
Insan ne ushın miynet etedi Miynet turmıs mútájligine yamasa zárúrlikpe |
||||||||
Bizge |
belgili eyemgi jemiyet basqıshında |
ele ñndiris quralları dñretilmegen, |
||||||
tábiyat bergen tayar ñnimlerden |
jemeetlik múlk |
sıpatında paydalanǵan. |
|||||
Sebebi. Jemeetten ajralǵan áiyemgi |
adam tábiyat apatshılıqlarına |
qarsı jeke |
|||||
túrde gúres alıp bara almaǵan. Tek ǵana |
jemeetlik turmıs ushın zerúr bolǵan |
||||||
awkat |
tabıw múmkin bolǵan, ele ñndiris |
quralları dñretilmegen tayar tabiyat |
|||||
bergen |
ñnimlerden jemeetlik |
túrde, yaǵnıy |
kñpshilik birlesken jemeet |
||||
sıpatında paydalanǵan. Insan usı hereketlerin ańsatlastırıw |
hám |
azaytıwǵa |
|||||
umtılıp |
miynet quralların zárúr |
jumıslıq |
ñnimlerdi |
tabıwdıń jana |
|||
texnologiyalardı oylap tabıwǵa |
májbúr |
bolǵan. Ol piyada júrmew ushın |
|||||
2 |
|
|
|
|
|
|
|
vilosiped oylap tapqan, jerdi qol menen qazbaw ushın bel,keyin ala zamanagñy ekskovatorlardı da oylap tapqan. Insan ñz xızmetinde ol yaki bul
is penen shuǵıllanıw ushın |
eń aldı |
menen tutınıwı awkatlanıwı, kiyim |
||||||
kenshek |
kiyiwi, úy jayǵa |
iye bolıwı, |
hár qıylı |
xızmetlerden qanáátlanıwǵa |
||||
kerek, bunıń ushın |
bolsa |
olardı |
ñndiriu tiyis. |
|
|
|||
Miynet arqalı |
insan hár qıylı |
tarawlarda xızmet etiwge iye boladı hám sol |
||||||
arqalı ǵana zerúr bolǵan materiallıq hám orayllıq |
baylıqlardı ñndiredi, ñziniń |
|||||||
jasawı |
hám de rawajlanıwın |
támiynleytuǵın xızmet penen shuǵıllanadı. Bul |
||||||
ekonomikalıq xızmette ñz kñrinisin tabadı. |
|
|
||||||
Adamlardıń |
ekonomikalıq xızmeti insanda |
payda |
bolıp, onın zarur |
|||||
tárepi jámiyettiń |
barlıq terepine tán bolıp rawajlanıwdıń |
tiykarǵı faktorın |
||||||
aylanadı. Sonıń ushın da ekonomikanıń |
jeke maqseti insanlardıń jasawı bolıp |
|||||||
kñbeyiwi hám kamalǵa keliwi ushın zárúr shárt sharayatlardı dñretiw hár qıylı
turmıslıq qurallardı ñndiriw arqalı ñsip baratırǵan sheksiz |
|
mútájliklerdi |
|||||||||||||||
qanáátlandırıwdan |
ibarat. |
Insan tárepinen dñretilgen tovarlar hám |
xızmetler |
||||||||||||||
resurslardıń háreketi |
boyınsha |
ekonomikanıń hár qıylı |
fazaları |
|
ñndiris, |
||||||||||||
bñlistiriw, ayırım baslaw hám |
tutınıw |
proсessleriniń jıyındısınan |
ibarat. |
||||||||||||||
Bulardıń ishinde |
tiykarǵı |
ñndiris proсessi bolıp |
úzliksiz |
barlıq materiallıq |
|||||||||||||
baylıqlar |
hám |
xızmetler |
usı basqıshta |
dñretiledi, ñndirissiz |
bñlistiriw |
||||||||||||
almasıw |
tutınıwda |
bolmaydı, bñlistiriw proссesi |
bul basqıshta |
mámlekette |
|||||||||||||
ñndirilgen |
tovarlar hám xızmetler |
ñndiris quralları, kapital |
qarjılar |
isshi |
|||||||||||||
kúshi tarawlar regionlar, kárxanalar |
arasında |
bñlistiriledi. Óndiris nátiyjesi |
|||||||||||||||
bolǵan tovar hám xızmetler |
dáramatlar bñlistiriledi. |
|
Bul |
ñndiristiń |
|||||||||||||
rawajlanıwına |
baylanıslı boladı. |
Joqarı dárejede rawajlanǵan mámleketlerde |
|||||||||||||||
dáramatlar miynetkesh |
insan etken miynetiniń muǵdarı hám sıpatına |
yamasa |
|||||||||||||||
qosqan |
úlesiniń aqsha |
ñndiris qurallarınıń muǵdarına qarap |
bñlistiriledi. |
||||||||||||||
Eger bñlistiriw ádalat |
qaǵıydalarına |
tiykarlansa |
ñndiristiń |
|
rawajlanıwın |
||||||||||||
támiynleydi. Al |
kerisinshe |
bolsa ñndiriske tosqınlıq etedi. |
|
|
|
|
|
|
|||||||||
Almasıw proссessi - de ekonomikanıń |
eń áhmiyetli basqıshı |
ol miynettiń |
|||||||||||||||
bñlistiriliwi menen |
baylanıslı |
bolıp onıń nátiyjesinde adamlar |
tovar |
hám |
|||||||||||||
xızmetlerdiń |
ayırım túrlerin ñndiriwge |
al basqalar bolsa, |
basqa |
túrden |
|||||||||||||
tovarlardı ñndiriw hám jetkizip |
beriwge |
qániygelesken. Máselen |
birewler |
||||||||||||||
diyxanshılıq, |
birewler |
sharwashılıq, tigiwshi |
hám t.b. |
solay |
etip |
|
tovar |
||||||||||
ñndiriwshiler ñnim xızmetlerin satıp ñzlerine kerekli bolǵan ñnimlerdi satıp
aladı. |
Solay etip ekonomikalıq baylanıslar aldı-sattı |
almasıw |
aqsha |
||||
járdeminde ámelge asırıladı. Ekonomikanıń eń sońǵı fazası - tutınıw |
bolıp |
||||||
tovar |
hám |
xızmetkerler insanlar, gruppalar |
tutınıwına ñtedi |
|
olardıń |
||
mútájliklerin qanáátlandıradı. Tutınıw ekige |
bñlinedi. |
|
|
|
|||
Óndiris |
mútájligi, ñndiris quralları |
(kapital) |
hám |
isshi |
kúshinen |
||
paydalanıp ñnimli tutınıwdı ámelge asıradı hám materiallıq baylıqlar hám xızmetler dñretiledi.
3
Shaxsiy tutınıw - tutınıw buyımları insan mútájligin qanáátlandırıwda paydalanıp jobalardı hám onıń ornına jańası ñndiriledi. Solay etip, tovar hám xızmetler resurslar háreketi udayı toktawsız tákrarlanıp turatuǵın shınjırlı proссess bolıp ol ñndiris, bñlistiriw almasıw hám nátiyjede tutınıw kuwatına iye bolǵan zvenodan ibarat.
Óndiris
Bñlistiriw
Almasıw
Tutınıw
Ekonomikanıń tiykarǵı hám bas mashqalası mútajliklerdiń rawajlanıwı hám sheksizligi menen olardı qanaatlandırıw ushın zárúr bolǵan resurslardıń sheklengenligi arasındaǵı qarama-qarsılıqtan ibarat bolıp ekanomika bul uazıypanı orınlaudıń alternativ jolların izlep tabıwdan ibarat.
2. Ekonomikalıq teoriyanıń pán sıpatında qáliplesiwi, ekonomika teoriya páni hám onıń predieti.
Ekonomika páni áiyemgi pánler qatarına kiredi hám ol insaniyat jámiyetinin payda bolıwı hám rawajlanıwı menen baylanıslı jaǵdayda qáliplesip kelgen.
Ekonomikaǵa |
tán pikirlerge áiyemnen itibar berilgen bolıp antik |
jámiyet |
|||
alımları |
Aristotel, |
Katon, Ksenfont. Platon áiyemgi Mısır, Oraylıq |
Aziya., |
||
Qıtay, |
Hindsiatn |
alımlarınıń shıǵarmalarında |
kñplegen |
ekonomikalıq |
|
túsinikler keltirilgen hám olardıń ñz-ara baylanısın túsindiriuge |
háreket etken. |
||||
Musılman áleminin muxaddes kitabı «#uraniy |
Kárimde» de «Hádis» lerde de |
||||
insannıń hadal kún keshiriwi ushın tek alla talannıń inamlı tábiyattıń inamlı emes, al hadal, tuwrı dñretiushilik miynet etiwge, xojalıq júrgiziwge insanǵa tán ekonomikalıq tárbiya haqqında qımbatlı pikirler aytıp otilgen.
Oraylıq Aziyanıń belgili alımları Al-Farabiy (870-1050) Abu Ali Ibn Sina
(980-1037), Abu |
Rayxan Beruniy (973-1050) Alisher Nauayı |
(1441-1501) |
||||
Uluǵbek, Yusuf |
Xas Xajib |
shıǵarmalarında da ekonomikalıq pán júda |
kñplep |
|||
qımbatlı pikirler kñrsetilgen. Temur hám Temuriylar dáúirinde |
14-ásir barlıq |
|||||
ilimler qatarında ekonomikalıq pikrlerde rawajlanǵan. |
|
|
|
|||
Amir Temurdın ekonomikalıq ideyalı «Temur |
tuzukleri» |
degen |
||||
shıǵarmasında |
jazılǵan. Onda mámleketti basqarıw rawajlandırıw qaǵıydaları, |
|||||
ekonomikanı |
basqarıw, |
onı traklastırıw, tártipke |
salıw, olar adamlarǵa |
|||
kásip-ñner úyretiw olardı jumıs penen támiynlew, kommerсiyalıq |
jumıslar |
|||||
4 |
|
|
|
|
|
|
menen shuǵıllanıwshılarǵa qarjı |
ajıratıw zárúr |
bolǵanda diyxanlarǵa egin |
||
egiw ushın tuxım, áspab úskeneler beriw haqqında |
qımbatlı pikirler bar. |
|||
Ásirese Ámir Temurdıń ekonomikalıq |
pikir-lerinde |
salıq máselesine kúshli |
||
itibar berilgen ol salıq sisteması |
arqalı ekonomikanı |
baskqrıw mámlekettiń |
||
ekonomikalıq hám áskeriy turmısın |
tártike |
salıw |
múmkinshiligin ayttı. |
|
Xalıqlardıń adalatlı bolıwın, xalıqtan alınatuǵın salıqlar olardıń dáramatına qarap belgileniwin eger salıqlardan kimde kim el jurt abadanshılıǵı ushın qarjı soransa olarǵa mámleket jeńillikleri beriwi aytıp ñtilgen. Ataqlı alım Abdulla Avloniyde «ekonomika dep aqsha hám baylıq kibi ñnimlerdin qádirin biliwge aytıladı degen edi». Baylıq qádirin biliwshi adamlar orınsız jerge bir tiyin saprlamas ornı kelgende somında ayamas dep jazǵan.
«Ekonomika» , - grekshe «aykanonna» sñzi menen baylanısıp «Oikos» úyxojalıq, monos - qaǵıyda hám nızam degendi ańlatadı. Dáslepki waqıtlarda bul pán úy-xojalıq nızamları haqqındagı pán dep kelingen. Ekonomika Aristotel tili menen «ekonomikanıń nızamlardıń tiykarın úyretiushi hám almasıw, aqshanıń kelip shıǵıwı sawdanıń áhmiyetli x.t.b. túsinikler menen túsindirilgen. Ekonomika mustaqıl pán sıpatında 17-18 ásirler payda bolǵan. Bul waqıtlarda kñplegen mámleeketlerde ñndiris sawda rawajlangan edi. Al biziń mámleketimizde menshik formalarınıń payda bolıw dáúirine tuwra keledi. Sebebi dáslep múlk formaları payda bolǵan aáte aqırın diyxanshılıq, sharwashılıq, ñnermentshilik rawajlanıp territoriyalar arasında sawda-satıq yaǵnıy ekonomikalıq qatnaslar payda bolǵan. Xalqı toq jasaǵan mámlekette tınıshlıq ushın gúres, uatan xalıq tuyǵısı kúshi bolıp, onıń jánede gúllep jaynawına xızmet etiw zárúriy mútajlikke aylanadı. Bazar ekanomikası túsinigi dáslep shıǵıs mámleketlerinde payda bolǵan, bolsa da keyin ala ol Evropa mámleketlerinde rawajlandı, pán sıpatında onıń nızamları dñretildi.
Ekonomika páni eń dáslep Siyasiy Ekonomika atı menen atalǵan hám bul atamanı birinshi ret franсuz ekanomisti Merkantilizm mektebiniń tiykarshılarınıń biri Antuan de Monkretten de Vattevil. (1575-1621) ñziniń siyasiy ekanomikanıń traktatı 1615jılı shıǵarmasında dáliyllep bergen hám
400 jılǵa jaqın dáúirde ekanomikalıq teoriya Siyasiy ekanomika |
formasında |
|||
úyrenilip kelingen. |
Siyasiy ekanomika |
atamasınıń birinshi bñlimi grekshe |
||
Siyasiy politeniya |
sñzinen alınǵan |
bolıp |
Mámleket qurılısı dep júrgizilgen |
|
sonıń ushın siyasiy ekanomiya |
mámleket kñleminde xojalıq |
júrgiziw |
||
nızamların úyretedi |
dep aytılgǵn. Bul atamanıń qabıl etiliwine |
sebep sol |
||
dáwirde dáslepki kapital, toplau hám sırtqı sawda ñsip baratırgan bolıp, onda
mámlekettiń roli |
artıp barmaqta edi. Sonıń ushın A.Monkreten Siyasiy |
|
ekanomikanı úy |
xojalıǵı, nızamlıqların úyreniushi emes, al mámleket xojalıq |
|
xızmeti nızamlıqların úyrenishi pán dep |
táriyplengen. |
|
Ekonomikalıq |
teoriya ñz manuı menen siyasiy ekonomikadan bir qansha |
|
keń. Siyasiy |
ekonomika ñndiris |
qatnasıqlarınıń tariyxıy rawajlanıwın |
úyrenedi. Ekonomikalıq teoriya bolsa |
xojalıq qatnasıqları hám olardıń jasaw, |
|
|
|
5 |
islew mexanizmin úyreniwge baǵıshlanadı. Ekonomikalıq teoriyasınıń qáliplesiw proсessinde bir qatar ideyalıq aǵımlar, baǵgdarlar mektepler payda
bolıp, |
olar baylıq ne? |
Onıń |
tiykarın |
neler |
quraydı? |
Ol |
qaysı |
tarawda |
|||
dñretiledi hám qanday |
jollar menen kñbeyedi, |
degen |
sorawlarǵa juwap |
||||||||
izlegen. Ekonomikalıq |
ilimniń birinshi |
baǵdarı |
merkantilizm bolıp, XVIII |
||||||||
ásirlerde bir qatar Evropa mámleketlerinde |
ústemlik |
etken ekonomikalıq |
|||||||||
pikirler |
jıyındısı |
bolıp |
tabıladı. |
Bul teoriyanıń |
jazıwına |
qaraǵanda |
olar |
||||
insanlardıń, jámiyettiń baylıǵı aqshadan, |
altınnan turadı, |
baylıq bolsa tek |
|||||||||
ǵana sawda da, ol |
da bolsa sırtqı sauda da, aylanıs proсessinde dñretiledi hám |
||||||||||
kñbeyedi, sauda da bánt |
bolǵanlardıń miyneti |
ñnimli miynet bolıp, basqalar |
|||||||||
miynetine bolsa, ñnimsiz |
miynet dep qaraǵan. |
|
|
|
|
|
|
||||
Sonıń ushın da olar |
«miynet sanaattı,is haqı |
basqa resurslar |
qárejetin |
||||||||
kemeytip, eksport |
kñlemine kñbeytiu ushın zárúr sharalar kñriwi kerek» |
dep |
|||||||||
esaplaydı. Bul mekteptiń asosshıları inglis ekonomistleri:
U.Stafforde, T.man, A.Serra, franсuz ekonomisti J.B.Kolber bolıp esaplanadı.
Ekinshi agım XVIII ásirde payda bolǵan funkratlar mektebi bolıp, grekshe sñzlerden alınǵan bolıp, «tábiyat ústemligi» degendi ańlatadı. Bul aǵımnıń jetekshileri F.Kene hám A.Tyurgo Angliyada U.Pettiler bolıp, olar ñz izertlewlerin tikkeley ñndiris tarawında qaratadı. Olar baylıqtıń tiykarın ñndiris quraydı, biraq tek ǵana bir tarawda awıl xojalıǵında payda boladı, sebebi bul jerde baylıq tábiy jaǵdayda tábiyattıń inanimi formasında júzege
keledi hám baylıq jer ñnimdarlıǵı menen baylanıslı, boladı, sonın ushın auıl |
||
xojalıǵı sarp etilgen miynetti ñnimli miynet dep ataydı. U.Pettiydin «mineyt |
||
baylıqtıń atası hám aktiv prinсipi bolıp, |
jer bolsa |
onıń anası» degen sñzleri |
xalıq awzınan - awzına kñship juriwshi |
ofarizmge |
aylanıp qalǵan. |
Fiziokratlar 1-shi bolıp ekonomikalıq kategoriyalar aqsha? is haqı, payda arqalı tákirar ñndiristi analiz qıladı hám ekonomikalıq rawajlanıw nızamların izertlewge háreket etken. «Tákirar ñndiris» degen 1-shi ret F.Kene tárepinen paydalanılǵan. Ásirese F.Kene ñziniń belgili «ekonomikalıq tabliсa» sında 1- shi tákirar ñndiris sxemasın islep shıqqan. F.Keneniń bul ideyası XX ásirde jámi jámiyetlik ñnimniń tarawlar aralıq balansının «Shıǵınlar - ñndiris» payda bolıwınıń teoriyalıq tiykarlarınan biri bolıp xızmet etken.
Bunnan paydalanıp tarawlar aralıq balansın dñretkeni ushın Burınǵı Sovet puxarası A#Sh Ekonomisti V.Leontev 1873-jılda Nobel sıylıǵın alıwǵa miyassar bolǵan.
XVIII ásirdiń 2-shi yarım XIX ásirdin 1-shi yarımında ekonomikalıq
teoriyanıń qáliplesiwine úlken úles |
qosqan. |
A.Smit |
D.Rikardo bolıp olar |
ekonomikalıq teoriya páni tariyxına |
klassik |
siyasiy |
ekonomikalıq mektebi |
aǵzası sıpatında kiredi. Olar ñzlerinen aldın ñtken |
baǵdar - mekteplerden |
||
túpten ajıralıp «baylıq tek ǵana sawda da, awıl xojalıǵında emes, al miynet sarp etilgen barlıq tarawlarda dñretiledi hám baylıqtıń tiykarın miynet quraydı
6
dep kñrsetedi. Bul mekteptiń tiykarǵı ideyası kúnnıń tiykarın miynet qurawı - miynet qun teoriyasına tiykar salınǵanlıǵı bolıp esaplanadı. Olar tovardıń qunı onı ñndiriuge saprlanǵan miyne sarpı menen ñlsheniuin tiykarlap bergen A.Smittiń ullı xızmetlerinen biri sonda ol birinshi bolıp bazar ekonomikası túsinigin ilimiy jaqtan tiykarlap berdi hám onı ekonomikanı rawajlandırıushı
«kñrinbes |
qol» |
dep |
táriplegen. Ekonomikalıq |
teoriya pániniń házirgi |
|||||
basqıshtaǵı |
baǵdarları da hár qıylı bolıp, eń |
áhmiyetlilerinen biri manjinalizm |
|||||||
aǵımı. Ol XIX |
ásirdiń II |
yarımında |
qálpiplesken. |
Onıń tiykarın salıwshıları |
|||||
Avstriya |
ekonomistleri |
K.Menger |
(1840-1821) Fridrix Bem Vizer (1851- |
||||||
1826) |
Bem |
Veverkler |
bolıp |
tabıladı. |
Olar ñnimlerdiń qunı onıń |
||||
shegaralanǵanlıǵı hám |
jetispeushiligi menen |
belgilenedi dep kñrsetilgen. |
|||||||
XX |
ásirde |
de ekonomikalıq teoriyaǵa úles qosqan kñplegen alımlar |
|||||||
gruppaları |
maydanǵa |
shıqtı. |
Olar inglis ekonomistleri J.M.Keyns (áhńǵ- |
||||||
á9ǵń) AQSh ekonomikstleri M.Fridman (á9áǵj) P.Samuelson (á9áñ) Avstriya
ekonomisti B.Oyken h.t.b. bolıp, olardıń |
ideyaları |
háirgi |
zaman |
|||||||||||||
ekonomikalıq teoriyaǵa |
kñplep |
alımlar |
|
hám baǵdarlar háreket etip olardı |
||||||||||||
shártli túrde q gruppaga keynsshiler, |
monetaristler hám soсial |
livrial teoriya |
||||||||||||||
terepdarlıǵı |
ajıratılıwı múmkin. Keynsshilik germanshası ullı ekonomist |
alımı |
||||||||||||||
Jon Meynord Keyns |
atı menen baylanısqan |
bolıp ol jumıs |
penen bantlik |
|||||||||||||
proсent hám aqshanıń |
ulıwma teoriyası |
shıǵarmasında |
makroekonomikanıń |
|||||||||||||
proсesslerdi tartiplew |
teoriyası menen tiykarlap bergen. |
|
|
|
|
|||||||||||
Ekonomikanıń |
normal |
rawajlanıp |
turıwı |
tek ǵana mexanizmi |
arqalı |
|||||||||||
tartipke |
|
salıp |
bolmaydı, |
al mámleket |
ekonomikaǵa alasıwı zárúr dep |
|||||||||||
kñrsetiledi. hám sonıń |
menen birge |
tolıq jumıs penen bantlik |
jumıssızlıqtı |
|||||||||||||
saplastırıw |
ekonomikanı |
ñsiudiń |
bas ornı |
bolıp esaplanadı hám kñrsetiledi, |
||||||||||||
házirgi zaman ekonomikalıq teoriyasınıń |
keń |
jarqırǵan alımlarınan biri |
||||||||||||||
monetorizm |
onı |
|
kñzge |
kñringen |
alımı |
Chikago Universitetiniń |
AQSh |
|||||||||
professorı M.Fredman |
|
bolıp esaplanadı. |
Ol ñzinin ekonomikalıq ideyasın |
|||||||||||||
aqshanıń |
muǵdarı |
teoriyasına |
tán izertleniwler á9ñú-jılı |
shıǵarmasında |
||||||||||||
tiykarlap bergen. |
|
Tiykarǵı |
ideya ekonomikalıq ñsiwdi |
bazar |
mexanizmi |
|||||||||||
tiykarǵı |
deregi |
aqsha |
degen |
juwmaqqa |
keledi |
hám |
|
ekonomikanı |
||||||||
turaqlastırıwda aqsha faktorı tiykarǵı rol oynaydı dep kñrsetedi. Monetaristler
aqshanı kádirleydi. |
Ol mámlekettiń |
ekonomikaǵa aralasıwı |
inflyaсiyanıń |
||||||||
kúsheyiwine sebep |
boladı. |
Sonıń ushın |
mámlekettiń ekonomikalıq xızmeti |
||||||||
aqsha aynalısın tártipke |
salıw menen shuǵıllanıwı zárúr |
deydi. Solay etip |
|||||||||
Keynsshler |
hám |
monetaristler |
ekonomikanı |
tártipke salıw boyınsha bir- |
|||||||
birinen ajıralıp turadı. Keynsshiler ekonomikalıq turaqlılıqqa bazar |
quralları |
||||||||||
arqalı erisip bolmaydı. Sonıń ushın |
ekonomikalıq |
mámlekettiń |
aralasıwı |
||||||||
zárúr dep esaplasa |
Monetaristler |
kerisinshe |
ol wazıypanı |
bazar orınlaydı, |
|||||||
sebebi bazar ekonomikaǵa ishki turaqlıqta |
bere aladı dep ataydı. Monetaristler |
||||||||||
jumıs penen bantlilik ekonomikalıq |
ñsiwde hámme waqıt |
unamlı |
tásir ete |
||||||||
bermeydi. |
Sebebi |
onıń |
nátiyjesi |
onsha |
kñp |
bolmaydı |
dep |
kñrsetedi. |
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
7 |
Institutсionalizm |
hám |
liberalizm |
aǵımı |
|
instituсionalizm |
jámiyetlik |
|||||
hádiyselerdiń ekonomikaǵa |
tásiri joqarı |
|
áhmiyetke iye |
dep |
esaplaydı. |
||||||
Liberalizm aǵısı bolsa erkinlik tárepdarı bolıp teoriyalıq aǵım |
sıpatında bazar |
||||||||||
ekonomikasında tán erkin xızmet júrgiziwge |
jol ashıp beriwi zárúr ekenligin |
||||||||||
ekonomikanıń bazar |
arqalı |
teńlestiriwge |
erisiw |
múmkin |
dep |
qaraytuǵın |
|||||
teoriyalar |
bolıp |
esaplanadı. |
Bazar |
ekonomikası |
dokarı |
rawajlanǵan |
|||||
mámleketlerde Ekonomika |
degen kitabında |
sabaqlıq sıpatında oqıtılıp atır. |
|||||||||
Ekonomikalıq teoriya |
páni |
dáslepki |
waqıtlarda |
siyasiy ekonomika dep |
|||||||
júrgizilip |
kelindi. |
Házirgi |
dáwirdegi |
Evropa |
mámleketleri |
ekonomikanıń |
|||||
teoriyaǵa qısqı juwap beriwge bolmaydı dep aytadı. AQSh ekonomist
A.Samuelson ñziniń belgili ekonomika shıǵarmasında |
ekonomikanıń |
||||||
teoriyaları |
predmetin |
bñlimlerge bñlip |
tiykarǵı másele pánniń |
predmetinen |
|||
adamlardı |
pútkil jámiyettiń |
ekonomikanı |
xızmetlerin |
qosıp |
analizleydi. |
||
K.R.Makkonnell, S.L.Bryu Ekonomika |
da |
bolsa ekonomikalıq pánniń |
|||||
predmeti |
Sheklengen |
resurslar |
jaǵdayında |
materiallıq |
baylıqlar hám |
||
xızmetlerdi ñndiriw bñlistiriw almasıw hám tutınıw proсessinde |
adamlardıń |
||||||
psixologiyasın úyreniwden ibarat dep kñrsetedi. Ekonomikanıń teoriya páni jámiyetlik - gumanitar pánler sostavına kiredi tariyx filosofiya huqıq siyasat tanıw soсiologiya psixologiyaǵa usaǵan pánler menen tikkeley baylanıslı bolıp olardan metodikalıq hám ilimiy baǵdar aladı, hám olarǵa derek boladı.
Biraq olar ekonomikanıń teoriya |
pániniń mashqalaların sheshe almaydı.onıń |
||||
ornın basa almaydı. Ekonomikanıń teoriya ñz predmeti wazıypası |
hám metodı |
||||
bar. |
Ekonomikalıq |
teoriya |
pániniń predmetine berilgen |
táriyplerden |
|
tñmendegiler |
belgili bolmaqta. |
Yagǵıy insanlardıń resurslarǵa |
materiallıq |
||
zat |
hám buyımlarǵa |
bolǵan qatnası psixologiyasın úyreniwge |
sheklengen |
||
resurslardan |
nátiyjeli |
paydalanıw |
máseleleri názerde tutıladı. Bir |
nárse aytıp |
|
ñtiu kerek. Hár qanday miynet ñndiris xızmet kñrsetiw zárúrli resurslardan
paydalanadı. Máselen tabiyiy |
resurslardan shiyki zat aqsha hám t.b. bul ñz |
||||||||||
náubetinde |
barlıq resurslarǵa |
ñndirilgen |
tovar |
hám |
xızmetlerge |
olardan |
|||||
paydalıwǵa bolǵan qatnas |
ñndiris faktorlarınıń ñza-ara |
baylanıslıǵı hám bir- |
|||||||||
birine tásiri de úlken áhmiyetke iye. Sebebi hár qanday |
miynet yamasa ñndiris |
||||||||||
ñz aldına |
alǵan shaxs yamasa gruppa tárepinen |
basqalar |
menen |
baylanıs |
|||||||
jasamastan |
belgili qatnasıqlardı |
ámelge |
asırıw múmkin emes. |
Olar ñndiris |
|||||||
hám xızmet kñrsetiw proсessinde |
bir-biri menen ñz-ara |
baylanısta boladı. |
|||||||||
hám oǵan qarap háreket |
etedi |
hám |
ñz |
psixologiyasın |
belgileydi. |
||||||
Ekonomikalıq teoriya páni |
qatnasıqlardıń |
eki tárepin ulıwmalastırıw |
úyreniw |
||||||||
kerek. Ekonomika |
teoriya |
pániniń predmetin |
anıqlawda |
ekonomikanıń |
|||||||
kñplegen |
tárepleri |
anıq |
ekonomikalıq |
pánler sanaat awıl xojalıǵı |
sawda |
||||||
baylanıs materiallıq texnika transport tálim - ekonomikası, ekonomikalıq xabar mikroekonomika makro ekonomika menejment marketing buxgalteriyalıq esaplaw finans salıq kredit aqsha aylanısı qımbatlı qaǵazlar bank sistatika sırtqı ekonomikalıq qatnasıqlar hám taǵı basqa pánler menen
8
baylanıslı ekenligin umıtpaw kerek. Ekonomikalıq |
teoriya olardan ayırım anıq |
|||||||||
táreplerdi aladı, |
úyrenedi. Olarǵa teoriyalıq |
tiykar boladı. Olar ushın ulıwma |
||||||||
bolǵan ilimiy |
túsiniklerdi |
qaǵıydalardı |
ekonomikanıń |
hár |
qıylı |
tarawları |
||||
arasındaǵı |
baylanısta hám ñz-ara |
tásirin úyrenedi. hám |
anıqlap beredi. |
|||||||
Joqarıdaǵı |
pikirlerden kelip shıǵıp |
ekonomikalıq |
teoriya pánniń predmetin |
|||||||
sheklengen |
ekonomikalıq |
resurslardan |
nátiyjeli |
hám |
únemli paydalanıw |
|||||
nátiyjesinde |
ñsip baratırǵan insannıń |
mútájliklerin tek |
dárejede |
|||||||
qanaatlandırıw |
maqsetinde |
materiallıq |
baylıqlar hám |
xızmetlerdi ñndiriw |
||||||
bñlistiriw |
hám |
almasıwdı |
optimallastırıw |
proсessinde júzege |
keletuǵın |
|||||
qatnasıqlardı, jámiyetlik xojalıqtı nátiyjeli júrgiziw, basqarıw tarawındaǵı
nızam qaǵıydalardı |
úyreniwshi pán dep táriyplew múmkin. |
|
|
||||
Ekonomikalıq teoriya, ekonomikalıq qatnasıqlardıń |
udayı |
forma hám |
|||||
mazmunı |
jaǵınan ñzgerip |
turıwın, olardı |
tiykarlap |
beriwshi ekonomikalıq |
|||
túsinikler, |
nızam |
qaǵıydalardıń ñzgerip |
turıwı, olardıń |
udayı |
háreketin, |
||
rawajlanıwın úyrenedi. Sonıń menen birge ekonomikalıq |
teoriya hár qıylı |
||||||
waqıya hádiyse hám proсesslerdi mazmunı, olardıń ñz-ara |
baylanıslıǵın, bir- |
||||||
birine tásirin de úyrenedi. Ekonomikalıq teoriya - sheklengen |
resurslardan |
||||||
nátiyjeli |
paydalanıw, jámiyetlik xojalıqtı |
nátiyjeli |
júrgiziw hám basqarıw , |
||||
milliy ekonomikanı |
turaqlı |
rawajlandırıwdıń nızamlıqları jolların, faktorın |
|||||
úyreniw hám anıqlap beriwden de ibarat. |
|
|
|
|
|||
q. Ekonomikalıq nızamlar hám kategoriyalardı (túsinikler) biliw hám
olardan paydalanıw. Ekonomikada bir-birine baylanıslı |
ishki nızamlıqlar hám |
|
ñz-ara baylanıslıq bar. Bul quramalı ekonomikanıń |
proсossler |
yamasa |
wakıyalar ñz-ara baylanısqa sebep - aqıret qatnasıqların iye bolıp, olar udayı tákirarlanıp turadı. Bunday ekonomikalıq waqıyalar hádiyseler ekonomikalıq nızamlarda ñz kñrinisin tabadı. Ekonomikalıq teoriya pániniń tiykarǵı wazıypalarınan biri ekonomikalıq nızamlardı biliw hám onıń mazmunın ashıp beriwden ibarat hár qanday jámiyette ekonomikalıq proсessler olarǵa tán bolǵan ishki nızamlar, ekonomikalıq xızmet nızamları menen basqarıladı. Ekonomikalıq nızamlar ekonomikalıq proсessler ortasındaǵı udayı tákirarlanıp turatuǵın, turaqlı ashıq sebep aqıret baylanısların, olardıń ñz-ara baylanıslı jıyındısı ekenligin bildiriwshi wakıya-hádiyselerdiń ilimiy jıyındısı bolıp esaplanadı. Ekonomikalıq nızamlar tábiyat nızamlarına usap obekt nızamlar bolıp, olardıń payda bolıwı jasawı adamlardıń klasslardıń siyasiy kúshlerdiń talabına ulıwma baylanıslı bolmaydı. Máselen, jıl máusimleriniń ornın hesh qashan talap etip ñzgertip bolmaydı, sonday-aq ekonomikalıq nızamlardı da toqtatıp qoyıwǵa bolmaydı. Hár qanday ekonomikalıq nızamlardı biliw, úyreniw onıń talabına muwapıq xojalıq júrgiziw,basqarıw unamlı nátiyje beredi. Nátiyjede ekonomika turaqlı ñsedi, krizislerge jol qoyılmaydı, xalıq mútájlikleri qánaatlandırılıp, insan turmıs dárejesi kñteriledi, kerisinshe ekonomikalıq nızamlardı bilmew, úyrenbew, olardıń talaplarına muwapıq jumıs alıp barmaw xojalıqtıń jumısına unamsız tásir etedi. Sol sebebepli adamlardıń
9
ñsip baratırǵan mútájliliklerin qánaatlandırıp bolmaydı, xalıqtıń turmıs dárejesi, soсial jaǵdayı jamanlasadı., nátiyjede jámiyet ekonomikalıq kriziske hátteki bankrotlıqqa ushırawı múmkin. Sonıń ushın adamlar ñz kúshi pikiri ñzleri jasap turǵan ortalıqtı sonday-aq ekonomikalıq nızamlardı úyrenip, siyasiy
áhmiyetin, háreketin hám ámelge asırıw jolların bilip alıwǵa umtıladı hámde olardan ñz xızmetlerinde paydalanıladı. Qaysı jámiyette ekonomikalıq nızamlardı bilip alıwǵa hám olardan paydalanıwǵa keń jol ashılsa, ol jerde ekonomikalıq ñsiw ekonomikalıq turaqlılıq júz beredi. Respublikamızdıń ekonomikasında keyingi jıllarda turaqlılıqqa erisilip atırǵanlıǵı, jalpı ishki
ñnimniń jıllıq ortasha ñsiu nátiyjesiń artıq ekenligi ekonomikalıq nızamlar talapları tiykarında is alıp barılıp atırǵanlıǵın nátiyjesi bolıp tabıladı.
Ekonomikalıq nızamlar menen mámleketlerdiń nızam shıǵarıwshı organların Parlament, Senat, Saym, Oliy májlis, Davlat duması tárepinen qabıl etilgen nızamlar menen almastırıwǵa bolmaydı, ǵárezsizligimizdiń ñtken jıl dawamında respublikamızda ñtkizilip atırǵan reformalardıń huqıqıy tiykarların belgilewshi den aslam nızam qabıl etilgen bolsa, sonnan 100 den artıǵı tikkeley ekonomikalıq reformalar menen baylanıslı. Olarǵa máselen «Menshik haqqında», «Iyelikten shıǵarıw hám menshiklestiriw haqqında»,»Isbilermenlik haqqında», «Salıq haqqında», «Bankler hám bank xızmeti haqqında» x.t.b. nızamlar kiredi. Turmıslıq talaplardan kelip shıǵıp, uaqtı-uaqtı olarǵa
ñzgerisler, qosımshalar kirgizilip, tolıqtırılıp barıladı.
Universitet «ekonomikalıq teoriya» kafedrasında islep shıǵılǵan «ekonomikalıq teoriya» páninin dástúrine ekonomika menen baylanıs huqıqıy nızamlardı da úyreniu kirgizilgen hám studentler sol nızamdı mustaqıl uúrenip tapsıradı. Usı tiykarda reyting ballardı toplaydı. Bul ekonomikalıq teoriya pánin
úyreniwge unamlı nátiyje beredi.
Ekonomikalıq nızamlar pútkil bir sistemadan ibarat bolıp, hár bir nızamnıń ñz ornı, áhmiyeti bar. Ekonomikalıq teoriya páni ekonomikalıq nızamlardın háreket mexanizmin hár qıylı gruppalarǵa bñlip úyrenedi.
1.Ulıwma ekonomikalıq nızamlar-bul nızamlar insaniyat jámiyetiniń barlıq basqıshlarında háreket etedi. Bunday nızamlarǵa, uaqıttı únemleu nızamı, mútájliklerdin ñsip barıu nızamı, tákirar ñndiris nızamı, jamǵarma nızamları kiredi.
2.Formaсion-arnawlı nızamlar-belgili bir soсial-ekonomikalıq sistemalarda háreket etiwshi nızamlar. Buǵan feodalizm, kapitalizm, burınǵı soсiolizm sistemasında bolǵan: qosımsha kún nızamı, miynetke qarap bñlistiriw nızamı, xalıq xojalıǵın planlı rawajlandırıw depatalıwshı nızamlardı kirigiziu múmkin.
3.Jeke ekonomikalıq nızamlar-insaniyat rawajlanıwınıń bir neshe basqıshlarında háreket etedi. Más: talap hám usınıs nızamı, kún nızamı, aqsha aylanısı nızamı h.t.b.
Ulıwma ekonomikalıq nızamlar, ilimiy túsiniklerdi biliw keń mániste ekonomikalıq teoriya pánin dñretiude áhmiyetli rol oynaydı.
10