MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sinonimler

JUWMAQ

Frazeologizm - tildegi eń áhmiyetli bolǵan til birlikleri. Olardı tilde qollanıw arqalı pikirdi, aytajaq oydı jáne de emocionalekspressivlik jaqtan kúshli etip, obrazlı etip beriwge erisemiz.

Frazeologizmler de basqa til birliklerine usap tilde hár qıylı formalardı qollanadı. Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi sinonimiya variantlılıq qubılısların úyreniwden aldın biz olardıń tiykarǵı belgileri, leksika-semantikalıq ózgesheliklerin anıqlap alıwdı maqul kórdik hám jumısımızdıń birinshi babın usı máselege arnadıq.

Ekinshi bapta frazeologiyalıq sinonimler frazeologiyalıq variantlar menen salıstırılıp úyreniledi. Til biliminde leksikalıq hám strukturalıq-grammatikalıq ózgerislerge ushıraw arqalı júzege kelgen frazeologizmlerdi frazeologiyalıq sinonimler xám frazeologiyalıq variantlar dep júritiledi. Biraq, frazeologiyalıq variantlasıw da, frazeologiyalıq sinonimiya da bir-birinen belgili dárejede

ózgeshelenedi. Frazeologiyalıq variantlar belgili bir frazeologizmge tiykarlanadı yamasa tilde bir frazeologizmniń tiykarında payda boladı.

Qaraqalpaq til biliminde frazeologiyalıq variantlasıw hám sinonimiya qubılısı arnawlı túrde izertlew obyektine aynalmay atır.

Bul másele tilshi alımlardıń aldında turǵan eń áhmiyetli bolǵan izertlew obyektlerinen biri.

Jumısımızdıń usı babında frazeologiyalıq sinonimlerdiń ózgesheliklerin, sıpatların úyreniw ushın dáslep usı qubılısqa usas

51

bolǵan frazeologizmlerden variantlasıw máselesine de keń turde toqtap óttik. Bul eki qubılıstıń bir-birine usas hám ózgesheliklerin til faktleri tiykarında talqılawga, óz pikirlerimizdi beriwge háreket ettik.

Til biliminde dáslep frazeologiyalıq variantlar leksikalıq hám grammatikalıq variantlar dep ajıratılıp úyrenilgen. Sonıń menen birge ilimiy-izertlewlerde bunnan basqa morfologiyalıq, fonetikalıq, stilistikalıq variantlardıń da bar ekenligi aytıladı.

Gáptiń yamasa sóz dizbeginiń quramındaǵı sóz basqa sóz benen almastırılsa, gápke yamasa sóz dizbegine tán bolǵan máni birotala

ózgerip ketedi. Al frazeologizmlerde bolsa, variantlasıw arqalı máni

ózgermeydi, ulıwma obraz, ishki baylanıslıq joǵalmaydı. Variantlasıwdı payda etiwshi frazeologizmlerdiń komponenti ornına qollanıwshı leksemalar da shegaralanǵan túrde boladı. Frazeologizm komponentleriniń variantlılıǵı sózlik quramdaǵı barlıq frazeologizmlerge tán emes. Máselen, frazeologiyalıq ótlesiwlerdiń leksikalıq variantlarına iye emes.

Izertlewler frazeologiyalıq variantlardıń 40% ten kóbiregi leksikalıq variantlar quraytuǵınlıǵın kórsetedi. Tilde leksikalıq variantlar jańa mánidegi frazeologizmlerdiń dórewine sebep bolıp, bul qubılıs ta frazeologiyalıq sinonimiya qubılısınday hár qanday tildiń sózlik quramın frazeologizmler esabınan bayıtıwda eń tiykarǵı xızmet atqaradı.

Túrkiy tillerinde frazeologiyalıq sinonimler boyınsha izertlengen miynetlerdi basshılıqka alǵan halda, biz frazeologiyalıq

52

sinonimlerdi qaraqalpaq tili faktlerine súyenen otırıp, olardı eki túrge

ajıratıp úyrendik:

1.Frazeologizmler hám leksemalar arasındaǵı sinonimlik qatnas.

2.Frazeologizmlerdiń arasındaǵı sinonimlik qatnas.

Tilde jeke sóz de, frazeologiyalıq sóz dizbegi de sinonim bolıp kele beriwi múmkin. Biraq, frazeologiyalıq sinonimler basqa sózlerden emocionallıq-ekspressivlik boyawınıń kúshliligi menen

ózgeshelenedi. Olar basqa sózlerdiń ekvivalenti retinde stillik maqsette qollanıladı.

53

PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR

1.Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler. Nókis, 2005.

2.Bekbergenov A. Frazeologiyalıq sóz dizbeklerindegi sanlıqlar.

–Óz IA QB «Xabarshısı», 1968, №3, 71-77-betler

3.Bekbergenov A. Sinonimler hám antonimler. – Qaraqalpaq tili

boyınsha izertlewler. Nókis, 1971.

4. Berdimuratov E. Házirgi zaman qaraqalpaq til leksikası.

Nókis, 1964

5.Berdimuratov E. Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. Nókis,

1994

6.Berdimuratov E. adebiy tildiń funkcionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı. Nókis, 1973

7.Eshbaev J. Qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligi. Nókis, 1985

8.Qálenderov M. Qaraqalpaq tiliniń sinonimleriniń qısqasha

sózligi. Nókis, 1986

9. Keńesbaev S. Qazaq tiliniń frazeologiyalıq sózdigi. Almatı,

1977

10.Qálenderov M. Qaraqalpaq tilindegi idiomalıq hám

frazeologiyalıq sinonimler. - ÓzIA QB «Xabarshısı», 1969, №ǵ, 84-

86-bet

11. Qálenderov M. Qaraqalpaq tilinde sinonimlerdiń

grammatikalıq-strukturalıq hám leksika-semantikalıq ózgeshelikleri.

Nókis, 1989

54

12.Qálenderov M. Qaraqalpaq tiliniń qısqasha sinonimler sózligi. Nókis, 1990

13.Nawrızbaeva S.T. Frazeologicheskie edinitsı v karakalpaksko-russkom slovare. Tashkent, 197ǵ

14.Raxmatullaev Sh. O’zbek tilining qısqacha frazeologik luǵati. Toshkent, 1964

15.Raxmatullaev Sh. O’zbek frazeologiyasining bázi masalalari. Toshkent, 1965.

55