MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sinonimler

2.3. Frazeologizmler arasındaǵı sinonimlik qatnas

Tilde jeke sózde de, frazeologiyalıq sóz dizbegi de sinonimler bolıp kele beredi. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri bolıp keletuǵın sinonimler jeke sózden bolǵan túrine máni jaǵınan baylanıslı. Olar menen sinonimlik qatar jasaydı. Biraq, frazeologiyalıq sinonimler bull sinonimlik qatardıń tirek elementi (dominanta) bola almaydı. Sinonimlik qatarǵa tirek elementi bolatuǵın sózler tek dara sózler ǵana, sebebi jeke sóz zattı, qubılıstı, háreketti, belgini tuwra aytadı. Al olarǵa sinonim bolatuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleri bolsa, olar bir pútin frazeologiyalıq birlik bolsa da, zattıń, qubılıstıń, hárekettiń tuwrı atawı emes. Frazeologizmniń bunday mánisin

V.V.Vinogradov ekspressivlik sinonim dep ataydı.

Frazeologiyalıq sinonimler basqa sózlerden emocionallıqekspressivlik boyawı menen ózgeshelenedi. Olar basqa sózlerdiń ekvivalenti retinde stillik maqsette qollanadı.

S.T.Nawrızbaeva bir-birine jaqın mánilerdi ańlatatuǵın hám leksika-grammatikalıq dúzilisi, ishki obrazı, semantikalıq-stilistikalıq boyawları menen ajıralıp turatuǵın birliklerdi sinonim frazeologizmler dep ataydı. Mısalı: shaqıldaǵan ayaz – qaqaman suwıq.

Sinonim frazeologizmler arasında bunday frazeologizmge ekinshi polisemantikalıq frazeologizmniń bir mánisi sinonim boladı. Máselen, dúńyadan ótiw frazeologizmine kóz jumıw frazeologizminiń úshinshi mánisi sinonim bola aladı.

41

Mısalı: kóz jumıw.

1.Tuwra mánide kózdi jumıw;

2.Esapqa almaw, bir ńárseni oylamay islew;

3.óliw mánilerine iye.

Dúńyadan ótiw frazeologizmi de óliw, qazalanıw mánilerin ańlatadı. Sinonim frazeologizmler kórkem shıǵarmalarda mánilerinde ulıwmalıqtıń, jaqınlıqtıń bolǵanı menen biriniń ornına ekinshisin qollana beriwge bolmaydı. Sebebi, súwretlenip atırǵan qubılısqa baylanıslı frazeologiyalıq sinonimlerdiń mánilik boyawların esapqa alıp, olardı sheberlik penen tańlap alıp jumsaw arqalı biz waqıyanıń eń bir názik bolǵan táreplerin kórsetiwge erisemiz. Kórkem shıǵarmalarda sóz sheberleri frazeologiyalıq sinonimlerden sheberlik penen paydalanıwǵa umtıladı.

Máselen, óldi, qazalandı degen sózdiń mánisin beretuǵın bir neshe frazeologizmlerdi kóriwimizge boladı.

Mısalı:

Adamlar ishke kirip kelgende, Qara Bahadır qashshan-aq jan táslim etken eken (T.Qayıpbergenov).

Eger qarsılıq etse, janın jáhánnemge jiberetuǵının eskertti (Sh.Seytov).

Sizlerdi gele qılmay tınsam, atamnıń tóli emespen! – dedi

(T.Qayıpbergenov).

Azıw, júdew mánisin beriwshi shóp bolıw, eti sılınıp súyegine taqalıw, jaǵınıń etin jew degen bir topar frazeologizmler hár qıylı mánilik boyawlarda qollanıladı.

42

Mısalı:

Bunısı ábden janın jep, kúnnen kúnge shóp bolıp azdı

(T.Qayıpbergenov).

Abılqayırdıń aqıretinen etimiz sılınıp súyegimizge taqaldı

(T.Qayıpbergenov).

Kórip turǵanımızday bazı bir frazeologizmler kúshli obrazlılıqqa, kórkemlilikke iye bolıp, ayırımlarında stilistikalıq boyawlar bir qansha pás bolıwı múmkin. Joqarıdaǵı keltirilgen mısallardaǵı qollanılǵan frazeologiyalıq sinonimler emocionalekspressivlik boyawınıń kúshlikúshsizligi menen, obrazlılıq sıpatınıń ózgeshelikleri menen birbirinen ajıralıp, ózgeshelenip turadı. Mánileri jaqın bolǵan menen olar biriniń ornına birijumsala bermeydi. Bunday frazeologizmler shártli

frazeologiyalıq sinonimler dep ataladı. Máselen, kózdi ashıp

jumǵansha, aytıp awzın jıyǵansha, qas penen kózdiń arasında, kirpik qaqqansha usaǵan frazeologiyalıq sinonimlerdiń shártli sinonimleri sıpatında bir zattıń ishinde, demniń arasında degen frazeologizmlerdi kórsetiw múmkin:

zamattıń ishinde ábden sharshap boldırıp qaldı (A.Bekimbetov).

… demniń arasında aytajaq sóz zım-zıya joq bolıp ketkendey boldı (A.Bekimbetov).

Bull mısallarda keltirilgen frazeologizmler tez, birden degen mánilerdi ańlatadı. Shártli frazeologiyalıq sinonimler haqkında sóz

43

etkende bull frazeologizmler menen sheklenip qalıwǵa bolmaydı. Sebebi, adamnıń minez-qulqına, is-háreketine, psixologiyalıq halatına, táǵdirine baylanıslı bolgan shártli frazeologizmlerdi kóplep ushıratıwǵa boladı. Bunday frazeologizmlerdi mánilerine qaray bir neshe turlerge ajıratıp qarawǵa boladı:

a) Adam háreketine baylanıslı bolǵan, onıń uzaq jaqlarǵa ketiwin ańlatatuǵın shártli frazeologilıq sinonimler.

Mısalı:

Dárhal atqa minip, qaytadan jolǵa rawana boldı (A.Begimov). Biybiqatsha apaydıń qasına qosıp, Moynaqka qaray jol tartqan

edi (A.Begimov).

Kóp uzamay-aq, kolxozshılar Súwenli kanalınıń qurılısına sapar shekti (N.Dáwqaraev).

b)Dem alıw, uyqılaw mánilerin bildiretuǵın shártli

frazeologiyalıq sinonimler. Mısalı:

Azdan keyin kózi ilinip ketti (S.Xojaniyazov).

… endi azǵantay dep kózi uyqıǵa ketti.

v) Hár qıylı mánilik boyawlarǵa iye adamnıń qaytıs bolıwı, óliwi menen baylanıslı bolǵan evfemizm mánisindegi frazeologiyalıq sinonimler. Mısallar:

Jas qızıl gúl qırshınınan qıyıldı (M.Dáribaev).

Sheyit boldı, Ernazar biy (Berdaq).

Kózi jumılǵan kúni Tórequldıń kókireginen túyip, biylikti ózleri aladı (T.Qayıpbergenov).

44

Bunı men jaqsı bilemen, xatıńdı tawıp aladı da, xatıńa tiykarlanıp, ózińdi muqqaptıradı (T.Qayıpbergenov).

Neshshelerdiń basına jetti (Berdaq).

Sonıń arasında Jiyemurat kózi alarıp, jiyrengendey kol-ayaǵın kerip turdı da, iyegin bir qaqtı (M.Dáribaev).

Basqa sózdi aytpastan,

Aqıretke jónedi («Alpamıs»).

Bul frazeologizmlerden tısqarı demi pitiw, dúńyadan ótiw, janın

jáhánnemge jiberiw, táǵdir bolıw, jan táslim etiw, górge kiriw, qaza bolıw, qaytıs bolıw t.b. sıyaqlı sinonimlerleri de tilimizde ónimli jumsaladı.

Frazeologizmler eki ya onnan da artıq sinonimlerge iye bolıwı múmkin. Olardı shártli túrde frazeologiyalıq sinonimlik qatarlar dep ataw múmkin.

Leksikalıq birlikler arasında sinonimlik qatarlar tildiń leksikalıq quramın bayıtıwda qanday áhmiyetke iye bolsa, frazeologiyalıq sinonimler, ulıwma tildiń stillik tárepten bayıwında pikirdi obrazlı etip beriwde áhmiyeti júdá úlken. Mısalı:

Quwanıshlı dewden góre awzı qulaǵında dep qollanıw bir qansha obrazlı mánini bildiredi.

Frazeologizmler jeke sózdiń ekvivalenti bolsın, meyli bular ózli-

ózi sinonim bolıp jumsalsın – barlıq jaǵdaylarda da ayrıqsha kórkemlilik máni payda etip otıradı. Sonlıqtan, bular tildiń barlıq stillierinde qollanıla bermeydi. Olardıń hár biri ózine ılayıq belgili orın tańlaydı. Frazeologiyalıq sinonimlerdiń tildegi turaqlı

45

qáliplesken ornı kórkem ádebiyat. Kórkem shıǵarmada belgili waqıya qalay bolǵan bolsa, sol halında aytılıp qoymaydı. Jazıwshı bolǵan waqıyanı óziniń oy eleginen ótkizip, oǵan túrli boyaw jaǵıp, kórkemlep súwretlewi tiyis. Eger belgili waqıya bolǵan halında ǵana bayanlansa, onda ol tariyx bolar edi. Hár bir sóz sheberi shıǵarmanı jazbastan burın onı qalay súwretlewdi, qanday kórkemlequralların paydalanıwdı oylastıradı. Bull ushın jazıwshıshayırlar xalıq tiliniń barlıq baylıǵınan xabarı bolıwı tiyis. Ózine ılayıqlı kórkem sóz tańlanadı. Usınday sulıw, kórkem sóz baylıqları frazeologiyalıq sóz dizbekleri bolıp esaplanadı. Frazeologizmlersiz kórkem shıǵarma jazılmaydı.

Belgili bir oydı jarıqka shıǵarıp bayanlawda, ásirese onı kórkem til menen súwretlep jetkeriwde leksikalıq sinonimler menen qatar frazeologiyalıq úlken xızmet atqaradı.

Mısalı:

kewil kóteriw – boy jazıw; iyek qaǵıw – bas iyzew; ishi kúyiw – janı ashıw.

Bul frazeologizmler bir-biri menen sinonim bolıp, olar kórkem shıǵarmalarda ekspressivlik-stillik jaqtan, mánilik boyawları jaǵınan ózgeshelikleri seziledi. Usılardı esapqa alıp sóz sheberleri bunday mániles frazeologizmlerdi ornı menen qollanıwǵa háreket jasaydı.

46

Mısalı:

Bunnan da kúndegi ádeti boyınsha: kewil kóterip, bılay-bılay júrip jataq jerine kesh qayttım (Q.Tóreniyazov).

Arıwxanǵa … qoy sheshe, - dedi Shazada ayanısh penen kóp

waqıttan keyin, anda-sanda barıp boy jazıp kele ǵoy, - dep kewlin jubata basladı (J.Aymurzaev).

Jas jigit injenerdiń tapsırmalarına úndemesten, tez iyek qaǵıp,

kanalǵa qarap júrip ketti (D.Nazbergenov).

Baydıń bul buyrıǵına kempir maqul dep bas iyzep, biraq ornınan turmay, tamaǵındaǵı búlkildep turǵan bir gúptikeyin ayta almay

otırǵanday miyzam kórsetti (K.Sultanov).

Kempir túpsiz tuńǵıyıq aydıń hásiretine batıp, ishi kúyip, gá

quwanıp, gá ókinish sezim súrgininde arpalısıp júr (K.Sultanov).

Hayallardıń bul islegen islerine janı ashıp, qızdıń eki kózinen jas

parlap otır (K.Sultanov).

Frazeologiyalıq sinonimlerdi aytayın degen pikir mazmunına,

tekstke say túrde qıysısı tuwra kelse, sonnı qollanıwımız tiyis.

Frazeologiyalıq sinonimiya máselesi kóplep izertlewshilerdiń

Sh.U.Raxmatullaev16 tárepinen izertlengen. Ol óz miynetlerinde

«frazeologiyalıq sinonimiya ushın eń áhmiyetli nárse bull onıń semantikası. Hár bir sinonimiyalıq qatardaǵı frazeologizmler

16 Рахматуллаев Ш.У. Ўзбек тилининг фразеологик луғати. Тошкент, 1992

47

obyektiv shınlıqtaǵı birdey bolǵan túsiniklerdi ańlatıwı kerek hám sonıń menen birge birdey mánini bildiriwi shárt».

Sinonim frazeologizmler menen variantlas frazeologizmlerdi birbirinen ajıratıp, olardıń ózgesheliklerin biliw kerek. Sinonim frazeologizm bir-birinen mánilik, stillik boyawları menen ózgeshelenip turadı.

Máselen, awzı qulaǵında hám tóbesi kókke jetiw frazeologizmleri bir sinonimlik qatarǵa kiredi hám «qattı quwanıw, qattı súyiniw» mánilerin ańlatadı. Biraq, bir-birinen stillik boyawları menen ózgeshelikke iye. Awzı qulaǵında frazeologizmi awızeki sóylew stiline tán.

Frazeologiyalıq sinonimler menen variantlar ortasında ulıwmalıq belgiler bar. Sonıń ushın da, bular ekewi sózliklerde, sabaqlıqlarda aralastırılıp jiberile beredi. Frazeologiyalıq sinonimlerdi frazeologiyalıq variantlardan ajıratıwdıń B.Yuldashev17 tómendegi belgilerin kórsetedi:

1. Frazeologizmniń ishki formasınıń turaqlılıǵı. Máselen,

«kewil» hám «júrek» sózleriniń almasıwı tiykarında payda bolǵan fariantlas frazeologizmler ishki formasınıń turaqlılıǵı menen ajıralıp turadı: kewli aynıw – júregi aynıw.

2. Bir frazeologizmniń variantları ańlatatuǵın ekspressivlikbahalaw boyawı, kóbinese birdey boladı. Máselen, basın awırtıw, basın qatırıw frazeologizmleri bir ulıwmalıq ekspressivlik boyawǵa iye.

17 Юлдашев Б. Фразеологик услубият асослари. Самарқанд.

48

Variantlas frazeologizmler ulıwma leksikalıq komponenttiń bolıwı menen frazeologiyalıq sinonimlerden ajıratıladı. Sonıń ushın bir-birinen payda bolǵan variantlardıń dúzilisinde ulıwma leksikalıq komponent bolıwı shárt.

Mısalı:

sestine suw quyıw – únine suw quyıw; tisinen shıǵarmaw – awzınan shıǵarmaw.

3. Bir frazeologizmniń variantlarındaǵı almasatuǵın komponentler sinonim ráwishler bolsa, sóz qısqarıw arqalı payda bolǵan variantlas frazeologizmlerde stillik belgilerine qaray

ózgeshelikke iye bolmaydı. Mısalı:

beti berman qaramaw – beti bılay qaramaw; tóbesi kókke jetiw – bası kókke jetiw; beti tómen qaraw – es-aqılınan ayırılıw.

4. Bir frazeologizmniń variantları bir-birinen stillik boyawları menen mánilik jaqtan ózgesheliklerge iye bolmaydı. Sonıń ushın olardı biriniń ornına birin qollana beriw múmkin.

Mısalı:

kózden keshiriw – kózden ótkeriw.

Frazeologiyalıq sinonimlerdi de biriniń ornına birin qollansa boladı, lekin sinonim frazeologizmler stillik ólshemge muwapıq bolsa ǵana óz ara almastırıp qollansa boladı.

Solay etip, sinonimiya variantlıqka qaraǵanda bir qansha túsinik. Frazeologiyalıq sinonimler hám frazeologiyalıq variantlar

49

qaraqalpaq tiliniń tiliniń eń kúshli stillik jaqtan súwretlew qurallarınan biri. Sonlıqtan, qaraqalpaq tiliniń túsindirme, frazeologiyalıhám basqa sózliklerdiń tillerinde frazeologiyalıq sinonimler hám frazeologiyalıq variantlar da óz ornın tabıwı kerek.

Demek, frazeologiyalıq variantlar hám frazeologiyalıq sinonimler bir-birine usas bolsa da, olar bir-birinen belgili dárejede ayırmashılıqka iye boladı.

Frazeologiyalıq variantlar tiykarǵı frazeologizlerdiń bir kórinisi bolıp, mánileri stilistikalıq hám sintaksislik wazıypalarına baylanıslı leksikalıq quramında ózgeriske iye bir obraz tiykarında payda bolǵan til birligi. Frazeologiyalıq sinonimler bolsa bir mánini ańlatatuǵın hár qıylı duziliske iye frazeologizmler bolıp esaplanadı. Hár bir sinonim frazeologizm túrli obrazlarda payda boladı. Olardıń quramında ulıwmalıq sóz – komponent bolmaydı.

Qaraqalpaq tilinde sinonim frazeologizmler hám variantlas frazeologizmler birdey kóriniske, formaǵa leksika-semantikalıq ózgesheliklerge iye. Joqarıda aytıp ótkenimizdey, frazeologiyalıq sinonimiyada leksikalıq birlikler menen sinonimlik, frazeologizm menen frazeologizm quramındaǵı sinonimlik hám shártli sinonimler túrinde kózge túsedi.

50