MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sinonimler

Sh.Raxmatullaevtıń kandidatlıq dissertaciya jumısı ózbek tilindegi feyil mánili frazeologizmlerdiń grammatikalıq ózgesheliklerin úyreniwge arnalǵan bolsa, onıń 1966-jılı jaqlaǵan doktorlıq dissertaciyası tiykarında «O’zbek frazeologiyasining bázi masalalari» atlı monografiyası ózbek tilindegi frazeologizmlerdi sózlik quramnıń birligi sıpatında úyreniwge tiykarlanadı. Bull jumısta frazeologizmlerdegi kóp mánilik, variantlılıq, antonimiya, sinonimiya qusbılısları bay faktor tiykarında (otız mıńnan artıq kartochka) talqılanıp, frazeologizmlerdi sózlik quramnıń birligi sıpatındaǵı basqa da belgilerin úyreniwge jol ashılǵan.

Sh.Raxmatullaev ózbek tilindegi frazeologiyalıq sinonimlerdi izertlew arqalı mınaday juwmaqqa keledi: « … hár bir frazeologiyalıq sinonimge tuwrı hám tolıq sıpatlama beriw ushın onı basqa sinonimler menen salıstıra úyreniw zárúr».

Bunda sinonimler hár tárepleme tekseriledi, olar arasındaǵı usaslıqlar da, ózgeshelikler de anıqlanadı. Sinonimler arasındaǵı ózgeshelikler qansha az bolsa, olardı biriniń ornına birin jumsay beriwge múmkinshilikler ashıladı, al kerisinshe bolsa, múmkinshilik azayadı.

Tilimizdegi sinonimler jasalıwı jaǵınan kóp ǵanan ishki zańlıqlarǵa iye. Sinonimlerdiń ádewir bólegin frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen jasalǵan sinonimler quraydı. Bunday sinonimlerdiń ayrıqshalıǵı jay sózlerge qaraǵanda oǵada ótkir seziledi. Sonlıqtan da tildegi frazeologiyalıq sinonimlerdi izertlewdiń hám hár tárepleme

úyreniwdiń úlken áhmiyeti bar. Máselen, talastı degen

31

sóz benen qızıl qanat boldı, aytpa degen sóz benen qabaǵı qarıs jabıldı degen frazeologizmler óz ara sinonimler bola aladı. Bull frazeologiyalıq sinonimlerdiń emocionallıq mánisi jay sózden bolǵan jubaylarına qaraǵanda mánisi jaǵınan oǵada ótkir, obrazlı ekenligi dawsız. Sonlıqtan da, kórkem ádebiyatta frazeologiyalıq sinonimler ayrıqsha orın iyeleydi, sol arqalı jazıwshı aytayın degen pikiriniń kórkemligine, obrazlılıǵına erise aladı.

Frazeologiyalıq sinonimlerdi anıqlawda olardıń hár birinde basqa-basqa obrazlardıń jatıwı esapqa alınadı. Sinonim frazeologizmlerdi frazeologiyalıq variantlardan ajıratıw júdá qıyın. Bunıń ushın frazeologizmler quramındaǵı sóz komponentlerge dıqqat awdarıwımız kerek. Leksikalıq quramındaǵı ayırım bir komponenti bir sóz bolıp keliwi múmkin, biraq basqa komponentleri óz ara sinonim bolmawı shárt. Eger bunday bolsa, onda olar bir frazeologizmlerdiń hár qıylı variantları bolıp esaplanadı.

Biz jumısımızda frazeologizmlerdegi sinonimiya máselesin hár tárepleme úyreniwden aldın oǵan jaqın bolǵan frazeologiyalıq variantlılıq qubılısın da tereńnen úyreniwimiz tiyis. Sebebi, kópshilik jaǵdaylarda frazeologiyalıq sinonimler menen frazeologiyalıq sinonimler menen frazeologiyalıq variantlardı birbirinen ajıratıwda qıyınshılıq tuwıwı múmkin.

Variantlasıw qubılısı barlıq til birliklerine tán. Bul qubılıs, ásirese, frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde kóbirek ushırasadı. Sonlıqtan da, bull másele boyınsha ulıwma til biliminde kóplegen

32

izertlew jumısları alıp barıladı. Tyurkologiyada Sh.U.Raxmatullaev11 hám G.A.Bayramovlar12 frazeologiyalıq variantlar máselesine óz miynetlerinde dıqqat awdaradı.

Til birlikleriniń basqa túrlerine salıstırǵanda frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde variantlar júdá kóplep ushırasadı. Olardı úyreniw bolsa onıń tildegi basqa sóz dizbeklerinen ayırmashılıǵın, hár qıylılıǵın ashıp beriwde keń múmkinshilik beredi. Geypara frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramındaǵı komponentlerdiń ayırımları turaqlı boladı da, al birewleri ózgermeli bolıp keledi.

Frazeologizmlerdiń komponentleriniń ózgerip yamasa basqa da sóz benen awmasıp turıwı olar arasındaǵı variantlılıqtı payda etedi. Variantlas frazeologizmler ayırım komponentleriniń ózgergeni menen mánileri birdey bolıp, qarım-qatnasta olar biri ekinshisiniń ornına jumsala beredi. Mısalı: qulaq salıw hám qulaq túriw degen eki variantlas frazeologiyalıq sóz dizbegin alıp qarayıq. Bulardıń ekewinde de ekinshi komponenti ózgerip salıw hám túriw sózleri awmasadı da, birinshi komponenti qulaq sózi óz halıńda qaladı. Biraq ekewinde de bir máni dıqqat penen tıńlaw, esitiw mánilerin beredi.

Qaraqalpaq tilinde de frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń leksikalıq hám grammatikalıq variantlarınıń bar ekeni kózge taslanadı.

11Рахматуллаев Ш. Ўзбек тилининг фразеологик луғати. Тошкент, 1992

12Байрамов Г.А. Основы фразеологии азербайджанского языка. Баку, 1970.

33

1)basqa sóz benen almasıtırılıwı múmkin;

2)jańadan bir sóz qosılıwı múmkin yamasa kerisinshe bolıwı

múmkin;

3) bir sóz alıp taslanıwı múmkin.

Bulardıń eń quramalısı leksikalıq almastırıw negizinde payda bolǵan variantlasıw procesi.

Mısalı:

a) qulaq salıw – qulaq túriw – qulaq qoyıw; kewli tolmaw – kewli kenshimew;

janı sızlaw – júregi sızlaw

b) tórt tárepi qubla - tórt tamanı qubla – tórt jaǵı qubla; oyǵa batıw – oyǵa shúmiw;

oyınan shıǵarıw – esinen shıǵarıw:

tóbesi kókke jetiw – bası kókke jetiw hám t.b. Frazeologizmlerdiń variantlılıǵı tilde úlken áhmiyetke iye.

Ásirese, frazeologizmlerdegi leksikalıiantlasıw kórkem shıǵarmanıń bahasın arttırıwda, obrazlılıq, emocionallıqekspressivlik boyawlar menen támiyinlewde úlken rol atqaradı.

Grammatikalıq variantlasıw frazeologizmlerdiń ishki grammatikalıq sistemasında bolatuǵın ózgerisler tiykarında júzege keledi.

34

Grammatikalıq variantlardıń kópshiligi derlik frazeologizm quramında grammatikalıq ózgerisler tiykarında payda boladı. Ayırım waqıtları hám leksikalıq quramı, hám grammatikalıq quramı ózgeredi. Bunday ózgerisler menen payda bolǵan variant leksikagrammatikalıq variant dep ataladı. Bul túr joqarıdaǵı eki túrdiń sıpatların biriktiredi13.

S.T.Nawrızbaeva14 qaraqalpaq tilindegi atawısh frazeologizmlerdiń grammatikalıq variantlasıwınıń tiykarǵı eki túrin kórsetip ótedi:

morfologiyalıq variantlasıw; sintaksislik variantlasıw.

1. Morfologiyalıq variantlasıw frazeologizm quramındaǵı bir komponenttiń grammatikalıq forması menen belgili boladı.

Mısalı:

Há demey-aq – há degende – há degenshe (júdá tez, qısqa múddette). Bunda bir komponenttiń grammatikalıq formaları menen variantlanǵan. Morfologiyalıq variantlasıwǵa tómendegi frazeologizmler de kiredi:

jalǵan dúńya – jalǵanshı dúńya; ózi qayttıǵa - ózi qayttıdan;

aspan menen jer shelli – aspan menen jerdey.

S.T.Nawrızbaeva qaraqalpaq tilindegi atawısh frazeologizmlerdegi grammatikalıq variantlasıwdıń ekinshi túri sintaksislik variantlasıw dep ajıratıp ótedi. Sintaksislik variantlasıw

13Рахматуллаев Ш. Ўзбек фразеологиясининг баъзи масалалари. Тошкент, 1965, 218-220-бетлер

14Наўрызбаева С.М. Фразеологические единицы в каракалпакском словаре. Т., 1972, 58-59-бетлер

35

frazeologizm komponentlerin almasıtırıw, sintaksislik dúzilmeni

ózgertiw arqalı payda boladı. Mısalı:

aqır zaman – zamannıń aqırı; awzı ashıq – ashıq awız; bawırı tas – tas bawır hám t.b.

Frazeologizmlerde ushırasatuǵın variantlasıw qubılısı hár qanday tildiń frazeologiyalıq baylıǵın rawajlandırıwshı áhmiyetli dereklerdiń biri bolıp esaplanadı.

2.2. Frazeologizmler hám leksemalar arasındaǵı sinonimlik qatnas

Frazeologiyalıq birlik penen jay sóz arasındaǵı sinonimler leksika-frazeologiyalıq sinonimler15 dep ataladı. Frazeologiyalıq sinonimlerdi qaraqalpaq tili faktlerine súyengen halda til faktlerine súyengen halda eki túrge ajıratıp úyreniw múmkin:

1.Frazeologizmler hám leksemalar arasındaǵı sinonimlik qatnas;

2.Frazeologizmlerdiń arasındaǵı sinonimlik qatnas.

Frazeologizmler leksemalardıń ekvivalenti sıpatında olar menen

sinonim bolıp keledi.

Mısalı:

15 Қəлендеров М. Қарақалпақ тилиндеги синонимлердиң грамматикалық, структуралық ҳəм лексикасемантикалық өзгешеликлери. М., 1989, 61-бет

36

Ózi de qatardan qalıp, tayaǵın iyt ǵayzaǵanday bolıp júr edi

(«Alpamıs» dástanı).

… Altınshash báybishe quwanǵanınan qayta-qayta qutlı bolsın aytıp, ishkerige kirip, sırtqa shıǵıp jan iynine ot túsip, attı ǵır-ǵır aynaldı («Alpamıs» dástanı).

Biziń jawıngerlerdiń kúshine tótepki bere almaǵın qoyan júrekler bólek-bólek bolıp, Shımbayǵa qarap jol tarttı (A.Begimov).

Bul mısallarda keltirilgen frazeologizmlerdiń leksikalıq mánileri tómendegiler menen sinonim bolıp keledi:

tayaǵın iyt ǵayzaw – jumıssız, biykarshı; jan iynine ot túsiw – asıǵıp;

qoyan júrekler – qorqaqlar;

jol tarttı – ketti usaǵan leksikalıq birlikler menen sinonim bolıp esaplanadı. Leksika-frazeologiyalıq sinonimlerde dizbek óz máni dárejesine qaray, sonday-aq stilistikalıq túrine qaray ózine sinonim bolǵan jay sózden anıq ayırılıp turadı. Bir túrli túsinikti frazeologiyalıq birlik penen bildirip, ádette jay sóz benen bildiriwge qaraǵanda obrazlı ótkir, tásirli bolıp keledi.

Frazeologiyalıq sinonimler de, leksikalıq birlikler de bir máni ańlatadı. Frazeologiyalıq sinonimler semantikalıq hám stilistikalıq jaqtan aytılmaqshı bolǵan pikirdi kórkem obrazlı etip súwretlewde hám bir sózdi qaytalay bermesten qollanıwda da úlken áhmiyetke iye.

37

Frazeologizmler neshe sózden turıwına qaramastan bir sózdiń, bir leksikalıq birliktiń ornına jumsalǵanlıqtan, belgili bir sózdiń sinonimlik qatarına kiredi.

Máselen, qıylanıw – kúyiniw, juwas – mómin degen sózler bir qatarda jumsalatuǵın sinonim sózler.

Mine, usılardıń mánilik sinonimi retinde janı ashıw, ishi ashıw, ishi kúyiw, qoy awzınan shóp almaw, qoydan juwas degen frazeologizmi de jumsaladı. Biraq, ayırım turǵan sinonim sózge qaraǵanda frazeologiyalıq sóz dizbeginiń mánisi kórkemlirek, yaǵnıy oǵırı qıylanıw, júdá kúyiniw degen qosımsha mánisti bildirip turadı.

Jáne bir neshe mısallar keltireyik:

sóylemew – úndemew – awzın ashpaw, til qatpaw; uzaq – alıs – at shaptırım – iyt ólgen jerde hám t.b.

Sheber, usta degen sózler tilimizde sinonim bolıp keledi. Al adamnıń qolınan keletuǵın ónerin maqtap aytajaq bolsa, usta, sheber sózleriniń ornına onıń kórkemlik mánileri joqarı bolǵan temirden túyme túyiw, aǵashtan túyme soǵıw, on barmaǵı oynaǵan sıyaqlı frazeologizmlerin qollanamız.

Tez, jıldam, shaqkan, dárriw sózlerin sinonim etip alsaq, onda usı mániste kóz benen qastıń arasında, kózdi ashıp jumǵansha, kirpik qaqqansha, aytıp awzın jumǵansha, háp zamatta degen frazeologizmleri qollanıla beredi.

Frazeologizmlerdiń hár qaysısınıń beretuǵın ulıwma mánileri bir sózdiń mánisine tuwra kelse de, ayırım sózdiń ańlatatuǵın

38

mánisi kóbinshe jay, qarapayım boladı da, al frazeologizmlerden kelip shıǵatuǵın mániler kórkem hám obrazlı bolıp keledi.

Máselen, uyalıw menen betinen otı shıǵıw degen sinonimlerdiń mánileri de, olardıń tásirliligi de birdey emes. Sol sıyaqlı júwensizlik, bassızlıq sózleri menen qoy deytuǵın qoja joq, áy deytuǵın áje joq usaǵan dizbekleriniń mánileri teń emes. Sonlıqtan bulardıń stilistikalıq qollanıw jaǵınan da hár túrli ayrıqshalıqları bar.

Tilimizdegi frazeologizmlerden kelip shıǵatuǵın mániler barlıq sóz shaqabına birdey baylanıslı bola bermeydi. Ayırım sóz shaqaplarınan bolǵan sózlerdiń sinonimlik qatarında frazeologizmler júdá jiyi qollanılsa, geybir sóz shaqaplarınan bolǵan sózlerdiń sinonimlik qatarlarında olar hesh qanday qollanılmaydı dewge de boladı.

Atlıqqa baylanıslıları:

ot bası – oshaq qası – úy ishi – semya, shańaraq; gelle keser – baspashı, qaraqshı;

aylıq – miynet haqı, is haqı; haram tamaq – jalkaw, jatıp isher; awız bastırıq – para, haqı;

el aǵası – basshı, el basqarıwshı;

kóziniń aǵı menen qarası – qádirdanı, qımbatlısı; aq pátiya – jaqsı tilek.

Ráwishke baylanıslıları:

ayaq astınan – qápelimde, birden;

39

at ústi – ústirtin, jeńil-jelpi; iyt

ólgen jer – alıs - uzaq;

bir tóbe – ayrıqsha - óz aldına: áne-mine degenshe – tez, dárriw; kóz ushında – alısta, uzaqta.

Kelbetliklerge baylanıslıları:

tas bawır – miyrimsiz, rehimsiz;

qoy awzınan shóp almaytuǵın – juwas, mómin; beti qalıń – uyatsız, arsız;

júrek jutqan – batır, qorıqpas; qoyan júrek – qorqaq;

ay dese awzı bar, kún dese kózi bar – sulıw, gózzal.

Feyilge baylanıslıları:

Qaza tabıw - óliw;

Eti óliw – shıdaw, úyreniw, tozıw;

Eki kózi tórt bolıw – kútiw, ańsaw, kúsew; Kózin joǵaltıw – qurtıw, qıyratıw;

Kóz baylaw – aldaw, pánt beriw;

Ala jipti kesisiw – qatnaspaw, kórispew;

Qolda-ayaqta turmaw – tıpırshılaw;

Iyneni jipke diziw – esapqa alıw, umıtpaw hám t.b. Tildegi jay sinonimler menen frazeologizmleri tildiń baylıǵın

kórsetedi. Olar oydı hár túrli jol menen kórkemlep, tusinikli etip beriwde de áhmiyeti úlken.

40