MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sinonimler

qaysısındaǵı jeke sózlerdi bir-birinen bólip taslawǵa bolmaydı.

Sonday-aq, basqa sózler menen awmastırıw da sıyımsız8.

Durısında da, frazeologiyalıq ótlesiwlerden frazeologiyalıq birlikler bólkelerge bóliwge bolmaytuǵınlıǵı, semantikalıq birigiwshiligi jaǵınan tutaslıǵı komponentleriniń jeke mánileriniń jıynalıp barıp, pútin bir ekinshi bir mánini payda etiw menen ajıralıp turadı. Ayaǵı jerge tiymew, qulaq túriw, kóz jumıw, murın kóteriw, qısqa jip gurmewge kelmew, kúlin kókke ushırıw, janın qoyarǵa jer tappaw, awzına qum quyılıw taǵı basqalar usaǵan frazeologiyalıq sóz dizbekleri usınday frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen ibarat. Kópshilik ilimpazlar frazeologiyalıq birliklerge tán tiykarǵı belgiler sıpatında olardıń astarlı obrazlı mánileriniń ekspressivlik ótkirligi, jeke komponentleriniń turaqlılıǵı sinonimleriniń sáykesleniwi usaǵan ayrıqsha belgilerdi atap ótedi.

Jeke komponenttiń leksikalıq mánileriniń pútin mánige jaqınlıǵı menenbir qatarda jeke komponenttiń grammatikalıq qatnası kóz qarasınan da ulıwmalıǵı boyınsha ádettegi sintaksislik baylanıslarga usas, jaqın, máselen, tómendegi úzindilerde qollanılǵan.

Frazeologiyalıq birliklerdiń jeke komponentlerdiń ulıwma mánige baylanısı, sonday-aq komponentler arasındaǵı grammatikalıq qatnasqa názer salamız.

Mısalı:

8 Бердимуратов Е. Ҳəзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нөкис, 1994, 140-141-бет

21

1. Usı esime túsip: «Bizler nege awzımız ashılıp, usılardı aldın ala ańǵarıp baslıqqa bildirmedik, a? Endi minekey ne turıs», - dedim de juwırıp skladqa kettim.

(T.Qayıpbergenov, «Muǵallimge raxmet»).

2.Óksheńdi kóter dep qısqı toqsanǵa, Endi náwbet ber dep erkin bostanǵa.

22

3. Frazeologiyalıq dizbekler

Bular quramındaǵı komponenttiń jeke mánileri anıq, pútin mánige tikkeley baylanıslı sóz dizbeklerinen ibarat. Durısında bunday sóz dizbekleriniń jeke komponentleri turaqlı sıpatqa iye bolıwına baylanıslı frazeologiyalıq sóz dizbeklerin payda etiw menen ayırılıp turadı. Máselen, alma moyın, asqar taw, kewil kóteriw, saqqa júginiw, bas iyiw, dút toǵay usaǵan sóz dizbekleri frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń semantikalıq birigiwshiligi boyınsha úshinshi túrine kiredi. Frazeologiyalıq dizbekler de tilde tayar túrde ushırasıwı menen, turaqlılıǵı menen sıpatlanadı.

Frazeologiyalıq ótlesiwden frazeologiyalıq birliklerdiń ayırması olardıń ulıwma mánisi jeke komponentleriniń leksikalıq mánilerinen tikkeley ǵárezli. Olar bunday frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń

ózleriniń turaqlılıǵı menen parıq qıladı. Máselen, asqar taw, bas iyiw sóz dizbekleri jeke komponentiniń leksikalıq mánileri oǵada anıq, pútin mánige oǵada ǵárezli. Biraq, olardı bir-birinen ajıratıw múmkin emes. Tilde usılay tayar halında qáliplesken. Sonlıqtan da sóylew aynalasında ámeliy tájiriybede ózgerissiz paydalanadı. Bull ádebiy tildiń ólshemi. Olardıń quramındaǵı komponentlerin ózgerissiz qollanıw, semantikalıq birligin saqlaw ólshem bolıp tabıladı.

Frazeologiyalıq dizbekleriniń basqa tillerine tán obrazlılıq, mánilik ótkirlik frazeologiyalıq dizbeklerde de ayrıqsha kózge

taslanadı.

Mısalı:

23

1.Pıshıq mbatpaytuǵın sonday qamıs, túrine qaraǵanda kóp jıllardan berli bull qamısqa adam kelmegen hám orılmaǵan

(A.Begimov, «Balıqshınıń qızı»).

2. Ol talay tastay túneklerde joytılǵan ferma jılqıların izlewge shıqqan bala ǵoy (S.Saliev, «Óristen qaytqanda»).

Kórkem sóz sheberleri tárepinen bull úzindilerde paydalanılǵan pıshıq murnı baytpaytuǵın, tastay túneklerde degen sóz dizbekleri frazeologiyalıq dizbekler sıpatında qaraladı. Eger de olardı máni,

ádettegi mánilik sıńarları menen salıstırsaq, usı frazeologiyalıq dizbeklerge tán mánilik ótkirligi, obrazlılıǵı ayrıqsha sezilip turadı. Frazeologiyalıq ótlesiwler menen frazeologiyalıq birliklerge qaraǵanda frazeologiyalıq dizbeklerdegi analitikalıq ózgeshelik usı dizbeklerdiń quramındaǵı sózlerdiń leksikalıq mánisine tán.

Frazeologiyalıq baylanıslı máni, olardıń sinonimlik sıńarları menen almastırıwǵa múmkinshilik beredi. Sonlıqtan da pıshıq murnı batpaytuǵın – qalıń, tastay túneklerde – qarańǵı túrindegi sinonimlik sıńarları menen awmastırılıwı múmkin. Álbette, bunday almasıw baylanısla sóylewde pikrdiń funkcionallıq toparlarına sáykes keliwi shárt.

Haqıyqatında da, frazeologiyalıq dizbeklerdiń turaqlılıǵı ayqın nárse. Solay da bazıbir jaǵdaylarda olardıń geyparalarınıń quramındaǵı jeke komponentlerin sáykes sinonimleri menen awmastırıwǵa da boladı. Mısalı: kózi túsiw – kóriniw, tastay túnek – tastay qarańǵı, asqar taw – munarlanǵan taw t.b. Onda, álbette,

24

sáykes sinonimleri menen awmastırılıǵan sóz dizbekginiń pútin mánisi saqlanıp qala beredi. Solay da az da bolsa hár sóz ózine tán qansha mániles bolsa da, ekinshisinen tabılmaytuǵın ayrıqshalıqtıń seziliwi múmkin9.

Frazeologizmlerdiń bul túri turaqlı sóz dizbekleri sistemasında oǵada jedel ushırasatuǵın til faktlerinen esaplanadı. Sonıń menen birge olar frazeologizmdi ózgeshe leksikalıq-semantikalıq tipler sıpatında tanıytuǵın kórsetkishler bolıp ta sanaladı.

4. Frazeologiyalıq sózler

Házirgi frazeologiyalıq sóz dizbekleri tarawında, onıń semantikalıigiwshiligi jaǵınan frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń basqa túrlerinen ózine tán ózgesheligi hám ayrıqshalıǵı menen kózge taslanatuǵın sóz dizbekleri – bular frazeologiyalıq sózler bolıp tabıladı. Olar, durısın alǵanda, erkin qollanıw uqıplılıǵına iye sózlerden jasalǵan turaqlı sóz dizbeklerinen ibarat. Bul onıń leksikalıq tárepi. Bul toparǵa kiretuǵın sóz dizbekleriniń geyparaları turaqlı qollanıw iykemliligine de iye. Frazeologiyalıq sózlerdiń eń sıpatlı belgileriniń biri onda kommunikativlik te, konnotativlik te xızmeti ayrıqsha sezilip turadı. Qurılısı boyınsha turaqlılıq, ajıralmaslıq, tayar túrde paydalanıw – bul toparǵa kiretuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń tiykarǵı belgisi bolıp tabıladı. Obrazlılıq, tereń mánilik frazeologiyalıq sózler toparına tán qubılıs. Máselen, naqıl-maqallar

ózgeshe sóz dizbegi sıpatında

9 Бердимуратов Е. Ҳəзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нөкис, 1994, 144-бет

25

leksikalıq jaqtan birligi, semantikalıq birigiwshiligi jaǵınan ayrılıp turadı.

Mısallar: «Miynet túbi – ráhát», «Jamannan qash, jaqsıǵa jantas», «Et – etke, sorpa - betke», «Ustalı el - dúzeler» t.b. Kommunitivlik sıpatqa iye frazeologiyalıq sózler de, konnotativlik sıpatqa iye frazeologiyalıq sózler de ózleriniń turaqlı túrde baylanıvslılıǵı, ajıralmaslıǵı menen parıq qıladı. Sonıń menen birge,

ásirese konnotativlik sıpatqa iye frazeologiyalıq sóz dizbeklerindegi máni obrazlılıǵı ayrıqsha belgilerdiń biri retinde seziledi. Olar qurılısı jaǵınan sáykes komponentiniń leksikalıq mánisi, grammatikalıq forması boyınsha turaqlı túrde qáliplesken. Hár qanday orın ózgerisler mánissizlikke alıp keledi. Ádebiy tildiń qáliplesken normasına qayshı keledi. Máselen, naqıl-maqallar: Ónerliniń qolı altın. Kórpeńe qaray ayaq uzat.

Qaraqalpaq tilinde turaqlı sóz dizbekleriniń bull túri semantikalıq birigiwi jaǵınan basqalarına qaraǵanda mánilik jaqtan, qurılısı jaǵınan da ózgeshe tipke birigetuǵın sóz dizbeklerinen ibarat.

Ádebiy tildiń olar turaqlı túrde qáliplesken. Hár qanday leksikalıq grammatikalıq orınsız ózgeris tilimizde qáliplesken normannı, ólshemdi buzıwga alıp keledi. Usı naqıl-maqallar ańlatqan tfyanaqlı mániniń buzılıwına alıp keledi.

Máselen, ónerliniń qolı gúl (altın altın, gúmis), miynet (jumıs) etseń emerseń. Eger bunday ózgertsek biymánilik kelip shıǵadı.

Geyde olardıń arasına sóz, sózler dizbegi qosılıp ta

26

paydalanıwı múmkin. Bull, álbette, ádebiy shıǵarmalarda belgili bir maqsetke baylanıslı ushırasadı.

Mısalı:

Otırsam boldım opaq,

Tura kelsem boldım sopaq.

(Berdaq)

Tilde naqıl-maqallardıń ózgertilip qollanılıwı bul tiykarǵı ólshem bola almaydı. Ádebiy shıǵarmada olardıń joqarıdaǵı taqılette ózgerisler halında ushırasıwı, bul, álbette kórkem sóz sheberiniń tilden paydalanıw stiline tán nárse.

Ushırma sózler naqıl-maqallar dárejesindegi tanımmalılıqka iye bolıp ketken. Aqıl iyelerine tiyisli tereń mánige iye danalıq sózleri de, sonday-aq nominativlik sıpattaǵı turaqlasqan sóz dizbekleri de frazeologiyalıq sózler qatarında orın aladı. Sonlıqtan da, kópshilik til ilimpazları naqıl-maqallar túrindegi frazeologiyalıq sóz dizbeklerin tipke tiyisli frazeologiyalıq sózler sıpatında qaraydı.

Demek, naqıl-maqallar, sonday-aq keńnen qollanılatuǵın frazeologiyalıq sóz dizbeklerin semantikalıq birigiwshiligi jaǵınan frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń tórtinshi toparına kirgizip, oǵan ayrıqsha baha beriw maqsetke muwapıq keledi.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında semantikalıq birigiwshiligi boyınsha frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń basqa tiplerine qaraǵanda

ózgeris hám keń tarqalǵan túri sıpatında tanılǵan frazeologiyalıq sóz dizbekleri oǵada kóp.

27

Mısalı: «Altaw ala bolsa, awzındaǵın aldırar, tórtew túwel bolsa, tóbedegini túsirer», «Adam tilinen, mal shaqınan», «Kóz qorqaq, qol batır», «Er tuwgan jerine, iyt toyǵan jerine», «Ustalı úy, dúzeler», «Alamrmanǵa altaw az, beremenge besew kóp».

Bul toparǵa kiretuǵın frazeologiyalıq sóz dizbeklerine tuwra máni de, astarlı máni de tán. Olardıópshiliginde derlik kommunikativlik sıpat basım bolıp keledi. Tuwra mánide qollanılǵan frazeologiyalıq sózler de, astarlı mánide qollanılǵan frazeologiyalı sózler de ózleriniń tıyanaqlılıǵı menen sóylew aynalasında jiyi qollanıladı.

Solay etip, frazeologizmler quramındaǵı komponentleriniń óz ara qatnası, semantikalıq birigiw dárejesine qaray tiykarınan alǵanda tórt tipke ajıratıladı. Olar: 1. frazeologiyalıq ótlesiwler, 2. frazeologiyalıq birlik, 3. frazeologiyalıq dizbek, 4. frazeologiyalıq sózler.

28

II BAP.

FRAZEOLOGIZMLERDEGI SINONIMIYA

QUBÍLÍSÍ

2.1.Frazeologiyalıq sinonimiya hám variantlılıq

Qaraqalpaq tilinde sinonimler frazeologizmler sıyaqlı júdá az izertlengen máselelerden esaplanadıı. Qaraqalpaq tilinde sinonim sózler M.Qálenderov tárepinen arnawlı túrde izertlengen. Ol 1970jılı «Qaraqalpaq tilindegi sinonimler» degen temada kandidatlıq dissertaciya jumısın jaqladı. Dissertaciya jumısınıń temasına baylanıslı bir neshe maqalalar jazıw menen birge eki monografiyalıq jumısın kitap etip bastırıp shıǵaradı. Olarda qaraqalpaq tilindegi sinonimlerdiń payda bolıw jolları, sinonimlerdiń payda jolları, sinonimlerdiń sóz shaqaplarına qatnası, frazeologiyalıq sinonimler, stilistikalıq sinonimler, sinonimlerdiń grammatikalıq ózegeshelikleri hám t.b. máseleler izertlengen.

Frazeologiyalıq sinonimiya degende birdey mánini ańlatıwshı hár qıylı dúzilmege iye frazeologizmler názerde tutıladı. Ulıwma til biliminde frazeologiyalıq sinonimler izertlenedi10.

Tyurkologiyada frazeologiyalıq sinonimiya judá az izertlengen máselelerdiń biri bolıp qalmaqta. Ózbek tilindegi frazeologizmlerdi xár tárepleme izertlewshi alım Sh.Raxmatullaevtıń «Ózbek frazeologiyasınıń bazı máseleleri» atlı molnografiyasında keń túrde sóz etiledi.

10 Қəлендеров М. Қарақалпақ тилиндеги синонимлер. Нөкис, 1979; Қарақалпақ тилиндеги

29

синонимлердиң грамматикалық-структуралық, лексика-семантикалық өзгешеликлери. Нөкис, 1989

30