MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sinonimler

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ XALÍQ BILIMLENDIRIW

MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK

PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

QARAQALPAQ TIL BILIMI KAFEDRASÍ

«Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sinonimler» degen temadaǵı

PITKERIW QÁNIGELIK JUMISI

Nókis – 2011

1

Jaqlawǵa ruqsat berildi:

Tema: Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sinonimler

Mámleketlik imtixan komissiyasınıń qararı:

Pitkeriwshi Qıdırbaeva N. «Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sinonimler» degen temadaǵı pitkeriw qánigelik jumısına « » ball qoyılsın.

MAK baslıǵı: MAK aǵzaları:

2

MAZMUNÍ:

Kirisiw………………………………………………… 4 - 11

I bap. Qaraqalpaq tilinde frazeologiyalıq sóz dizbekleri hám olardıń leksika-semantikalıq ózgeshelikleri……………… 12 - 28

IIbap. Frazeologizmlerdegi sinonimiya qubılısı……… 29 - 49

2.1.Frazeologiyalıq sinonimiya hám variantlılıq… 29 - 35

2.2.Frazeologizmler hám leksemalar arasındaǵı sinonimlik

qatnas ………………………………………………………. 35 - 39

2.3. Frazeologizmler arasındaǵı sinonimlik qatnas … 40 - 49

Juwmaq……………………………………………….. 50 - 52

Paydalanılǵan ádebiyatlar………………………….. 53 - 54

3

KIRISIW

Qaraqalpaq til biliminde frazeologiyalıq sóz dizbekleri haqqındaǵı másele hár tárepleme izertlewdi talap etetuǵın teoriyalıq hám ámeliy jaqtan úlken áhmiyetke iye másellerden esaplanadı. Qaraqalpaq tili bay frazeologiyalıq materiallarǵa iye bolıwına qaramastan elege shekem olar arnawlı tolıq túrdegi izertlew obyektine aynalmay atır.

Frazeologiyalıq sóz dizbekleri sózlik quramda quramalı birlikler sıpatında kózge túsedi. Olardıń hár birinde xalqımızdıń kóp ásirlik tájiriybesi, turmısı, mádeniyatı, milliy úrp-ádetleri óz kórinisin tapqan. Olar idiomatizm, emocionallıq-ekspressivlik belgileri menen tildiń basqa birliklerinen ayırılıp turadı. Frazeologizmlerdiń bul ózgeshe

ózinshelik sıpatı olardıń tilde uzaq dáwir dawamında ómir súriwine sebepshi boladı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri neshe sózden turıwına qaramastan, quramındaǵı sózler jıynalıp bir mánini beredi. Gáp ishinde bir sózdiń ornına júrip, bir sóz shaqabı, bir gáp aǵzası xızmetin atqaradı. Sonlıqtan da, frazeologizmlerdi sózlik quramnıń bir birligi sıpatında bahalaw, dara sózlerge usas táreplerin, ózgesheliklerin

úyreniw úlken áhmiyetke iye. Dara sózlerde ushırasatuǵın kóp mánililik, sinonimiya, variantlılıq, antonimiya, omonimiya qubılısları frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde de kórinedi. Ásirese, frazeologizmlerdegi variantlılıq hám sinonimiya qubılısların úyreniw, olar arasındaǵı ayırmashılıq belgilerin anıqlaw júdá áhmiyetli máselelerden abarat. Variantlılıq hám sinonimiya

4

qubılısları bir-biri menen óz ara baylanıslı. Variantlas hám sinonimles dárejelerdiń komponentleri bir-birine usas bolǵanı ushın da olardı ayırıw qıyın.

Qaraqalpaq til biliminde frazeologizmlerde ushırasatuǵın variantlılıq hám sinonimiya qubılısları ele izertlew obyektleri bolmadı. Usıǵan baylanıslı biz pitkeriw qánigelik jumısımızdı frazeologizmlerge tán bolǵan, izertlewdi talap etip turǵan tiykarǵı máselelerdiń birine qaratıwdı maqul kórdik. Biziń pikirimizshe, frazeologizmlerdegi sinonimiya qubılısınıń ózgesheliklerin úyreniw arqalı, frazeologizmlerdiń sózlik quramnıń birligi sıpatındaǵı basqa da belgilerin, ózgesheliklerin anıqlawǵa jol ashıladı.

Jumısımızdıń tiykarǵı maqseti qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerge tán bolǵan eń tiykarǵı belgiler, olardıń sózlik quramdaǵı ornı, frazeologizmlerdegi sinonimiya, variantlasıw qubılısların lingvistikalıq kóz qarastan hár tárepleme izertlewden ibarat. Bul maqsetke erisiw ushın tómendegi wazıypalardı belgilep aldıq:

qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler hám olarǵa tán bolǵan leksika-semantikalıq ózgesheliklerdi anıqlaw;

qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sinonimiya sinonimiya

ózgesheliklerin anıqlaw;

frazeologizm hám leksemalar arasındaǵı sinonimlik qatnastı anıqlaw;

frazeologizmler arasındaǵı sinonimlik qatnastı anıqlaw;

5

frazeologiyalıq sinonimlerdiń kórkem shıǵarmalarda qollanılıw ózgesheliklerin úyreniw.

Jumısta ilimiy derekler sıpatında til iliminiń materialları, ulıwma

til biliminiń hám tyurkologiyanıń iri wákillerinen V.V.Vinogradov, S.Keńesbaev, Sh.Rahmatullaev, E.Berdimuratovlardıń miynetleri basshılıqqa alındı.

60-jıllardan baslap frazeologiyalıq izertlewlerde jańa metodlar

qollanıla basladı.

Frazeologiya túrkiy til biliminde ásirimizdiń dáslepki jıllarınan baslap arnawlı izertlew tariyxında salmaqlı izertlewshiler sıpatında biziń kóz qarasımızdan belgili tyurkologlar S.K.Keńesbaev hám Sh.U.Rahmatullaevlardı aytıp ótiw orınlı. Olardıń bull másele boyınsha arnawlı izertlewleri túrkiy filologiyasınıń payda bolıwı hám

Sh.Rahmatullaevtıń miyneti1 járiyalandı. Onıń miynetinde ózbek

tiliniń frazeologizmleri akad. V.V.Vinogradovtıń struktural-

semantikalıq klassifikaciyası tiykarında úyrenildi. Frazeologizmler

semantikalıq birigiwshiligi jaǵınan frazeologiyalılikler,

frazeologiyalıq ótlesiwler hám frazeologiyalıq dizbeklerge ajıratıldı.

Sońǵı jıllarda ózbek tili frazeologiyası sezilerli dárejede rawajalınp ketti. Ózbek tiliniń frazeologiyasına arnalǵan

1 Рахматуллаев Ш.У. Некоторые вопросы узбекской филологии. 1966

6

miynetlerdiń ishinde frazeologizmlerdiń ayırım strukturalıq tipleri, stillik qollanılıw ózgeshelikleri haqqındaǵı izertlewler, frazeologiyalıq sózlikler payda bola basladı. Sonıń menen birge Sh.Raxmatullaev,

A.Mamatov, B.Ywldashevlardıń izertlewleri jarıq kórdi.

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası boyınsha usı waqıtqa shekem

sistemalı túrde jazılǵan arnawlı miynetler joq. Bull tarawda tek

qaraqalpaq tili frazeologiyasınıń ayırım máselleri haqqında professor E.Berdimuratovtıń2 miyneti baspadan shıqtı. Sońınan frazeologizmlerdiń sózliklerde beriliw máseleleri S.Nawrızbaeva tárepinen arnawlı izertlendi3. Keyingi waqıtları bul taraw boyınsha bir

qansha ilimiy maqalalar járiyalandı hám frazeologiyalıq sózlikler dúzildi4.

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ayrıqsha

bir túri bolǵan teńles eki komponentli frazeologizmlerdi G.Aynazarova óziniń bir qatar ilimiy maqalalarında hám arnawlı túrde kandidatlıq dissertaciyasında izertleydi5.

Degen menen, qaraqalpaq tili frazeologiyasınıń házirge deyin jeterli dárejede izertlenilmey kiyatırǵan máseleleri kóp.

Frazeologizmler óziniń leksika-semantikalıq sıpatına qaray júdá quramalı qubılıs bolıp esaplanadı. Olarda idiomatizm, emocionallıq-ekspressivlik belgileri menen tildegi basqa sózler

2Бердимуратов Е. Ҳəзирги қарақалпақ тили. Лексика. Нөкис, 1964

3Наўрызбаева С. Типы именных фразеологических единиц каракалпакских языка и их отражения в каракалпакско-русском словаре.

4Ешбаев Ж. Қарақалпақ тилиниң қысқаша фразеологиялық сөзлиги. Нөкис, 1985

5Айназарова Г. Қарақалпақ тилинде теңлес еки компонентли фразеологизмлер. Нөикс, 2005

7

hám sóz dizbeklerinen ayırılıp turadı. Frazeologizmlerdiń bul ózgeshe bir ózinshelik sıpatı olardıń tilde uzaq dáwirler dawamında ómir súriwine sebepshi boladı. Emocionallıq bul bizdi qorshaǵan qubılıslarǵa, háreketlerge, zatlarǵa sezim arqalı berilgen subektivlik baha. Onı bárqulla frazeologizmlerdiń mánisinen tabıwǵa boladı.

Bunı dáliyllew ushın tómendegi frazeologizmlerdi olardıń bildiretuǵın mánileri menen salıstırıp kóreyik:

1.túyeden postın taslaǵanday orınsız, qolaysız, ersi, qopal;

2.iyt mutı arzan;

3.ishi bawırına kiriw jaranıw, jaǵınıw;

4.nan pispew is pitpew, kelispew;

5.berse qolınan, bermese jolınan zorlıq penen, kúsh penen;

6.otırsa opaq, tursa sopaq bolıw jaqpaw, qansha háreket etse de kewline unamaw.

Mine, bunday emocionallıq-ekspressivlik boyawı kúshli frazeologizmlerden kórkem sóz sheberleri óz shıǵarmalarında kórkemlew quralları retinde aytajaq oyın kórkemlep, hár qıylı mánilik reńlerdi beriw ushın sáykeslerin tańlap qollanadı.

Frazeologizmler astarlı mánide kórkem obrazlı bolıp keledi hám quramındaǵı sózler bir-birinen ajıratıp alıp qarawdı kótermeydi. Bunday sóz dizbekleri mánilik jaǵınan da, qurılısı jaǵınan da jay sóz dizbeklerinen pútkilley ajıralıp turadı.

8

Sebebi, olardıń quramındaǵı sózler, birinshiden, grammatikalıq jaqtan birikken, ekinshiden, ol sózler ózleriniń tiykarǵı

(jeke turǵandaǵı) leksikalıq mánisin joyıtqan, úshinshiden, astarlı mánide obrazlı bolıp keledi, tórtinshiden, olar eki ya onnan da kóp bir neshe sózlerden quralǵan turaqlı sózlerdiń birigiwinen jasaladı, bunday sóz dizbekleri frazeologiyalıq sóz dizbekleri (frazeologizmler) dep ataladı.

Sózlik quramınıń ajıralmas hám ayrıqsha bólegi sıpatında frazeologizmler de ádebiy tildiń talaplarına qaray tildiń rawajlanıw nızamlıqlarına sáykes lingvistikalıq hám ekstralingvistikalıq derekler tiykarında rawajlanıp kiyatır. Sońǵı dáwirler dawamında jámiyetlik turmıstıń rawajlanıwına xalıqtıń ekonomikalıq, siyasiy, ruwhıy hám mádeniy turmıs dárejesiniń ósiwine baylanıslı ádebiy tildiń pútkil sózlik quramında, sonıń ishinde frazeologiyalıq sóz dizbekleri quramında kózge túserliktey rawajlanıw halatlarınıń júz bergeni málim. Turmıs shınlıǵına tiykarlanǵan uǵımlarǵa sáykes bazı bir frazeologiyalıq sóz dizbekleri ózleriniń qollanılıw jedelligin aytıp, gónergen frazeologizmler toparına ótken bolsa, jańa uǵımlarǵa, tildiń jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwine baylanıslı sózlik quramda jańa frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń elewli bir dúrkinleri payda boldı.

Máselen, belgili bir dáwirlerde jedel frazeologiyalıq birlikler sıpatında keń qollanılǵan «Albaslı basıw»,

«Qatınnıń shashı uzın, aqılı kelte», «Kelinniń jini – qáynene» t.b. usaǵan frazeologiyalıq sóz dizbekleri gónergen frazeologizmler sıpatında házirgi kúnde ózleriniń jedelligin joyıltıp, tilde siyrek

9

gezlesetuǵın frazeologizmler sıpatında kórinse, eń sońǵı dáwirde ekonomika menen mádeniyat, siyasiy ómir ilimniń rawajlanıwı nátiyjesinde ádebiy tildiń kórinislerine sáykes frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramı ádewir keńeyip, tilimiz jańa frazeologizmler esabınan tolıstı. Máselen: «jerdiń jasalma joldası», «magnit maydanı», «aq altın», «Sarı altın», «qanaǵatqa-bereket», «kúshińe isenbe, isińe isen» sıyaqlı bir qatar frazeologizmler sózlik quramdaǵı sońǵı dáwir ishindegi ózgerislerge baylanıslı tilge kirgen frazeologiyalıq sóz dizbekleri bolıp esaplanadı. Qullası, qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramı jámiyetlik turmıstıń talaplarına baylanıslı tariyxıy dáwirler dawamında leksikalıq, semantikalıq, funkcionallıq xızmeti jaǵınan da rawajlanıp kelmekte. Bul jaǵday qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler sistemasın rawajlanıw dinamikasın diaxroniyalıq, sonday-aq sinxroniyalıq aspektlerde hám leksikalıq hám semantikalıq, hám funkcionallıq stillik baǵdarlarda til qurılısınıń dárejeleri yarusları arasındaǵı ǵárezlilik baylanıslardı tolıq esapqa alıp, olarǵa lingvistikalıq kóz qarastan hár tárepleme ilimiy baha beriwdi talap etedi.

Joqarıda atalǵan frazeologiya máselelerine arnalǵan miynetlerdiń kópshiligi derlik frazeologizmlerdiń semantikasına tiykarlanǵan. Frazeologizmlerdi tek ǵana semantikalıq aspektte qarastırıw – onıń tábiyatın ashıwda, tereńirek úyreniwde, álbette jetkiliksiz. Sonlıqtan frazeologizmlerdi qurılısı jaǵınan úyreniw oǵada

úlken áhmiyetke iye. Sebebi frazeologizmler ózgeshe

10