MD hám PQJ / Marat Tawmuratov prozası janrlıq hám stillik izlenisler, obraz dóretiw ózgesheligi

kúshke aylanadı55. Bunı shıǵarmada avtordıń bayanlawları hám ishki monologlarında kóriwge boladı.

Sonday-aq, avtordıń shıǵarmada kompoziciya qurıw sheberliginiń de ózine tán

ózgesheligin kóriwimizge boladı. Ol waqıyalardı xronologiyalıq tártipte emes, shıǵarmanı bólimlerge bólip bayanlaydı. Yaǵniy, bir qaharmannıń basınan ótken waqıyalardı bayanlap otırıp, birden ekinshi bir qaharmanǵa baylanıslı waqıyalardı bayanlawǵa ótip ketedi. Solay etip, avtor kompoziciya qurıwda, waqıyalardı bayanlawda ózine tán jetiskenlikke erisken. Bul usıl arqalı ol oqıwshınıń dıqqatın shıǵarmaǵa qaratadı, onı zeriktirmeydi, shıǵarmaǵa qızıǵiwshılıq oyatadı.

Soniń menen birge, bul shıǵarma óziniń kótergen máselesi boyınsha da ayrıqsha dıqqatqa ılayıq. Sebebi, onda búgingi kúnniń aktual máseleleri sóz etilgen. Avtor tek bir ideyalıq baǵdardı almaydı. Jazıwshınıń aytajaq pikiri hár túrli yamasa bir neshe ideyalıq baǵıtta rawajlanıp baradı. Bunda jazıwshı tek ǵana tábiyattı qorǵaw maselesin emes, sonıń átirapında insanlar arasındaǵı mehirmuhabbat, awızbirshilik, ar-namıs, hújdan, haqıyqatlıq hám kózboyamashılıq, jaǵımpazlıq, Ana Watanǵa muhabbat, bir birewge isenim sıyaqlı jaqsı páziyletlerdi, sonıń menen birge máskúnemshilik hám ishiwshilik siyaqlı jaman illetlerdi ashkaralaydı. Bul shıǵarmanıń ideyalıq baǵdarınıń keń ekenliginen dárek beredi.

55 Камалов Қ. Қарақалпақ повести (жанрдың эволюциясы). Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1978, - Б. 82.

42

Juwmaqlaw

Biz búgingi pitkeriw-qánigelik jumısımızda házirgi qaraqalpaq prozasında óz ornı bar jazıwshı Marat Tawmuratovtıń prozasın janrlıq-stillik hám obraz dóretiw

ózgeshelikleri boyınsha keń túrde analizley otırıp, tómendegishe juwmaqlarǵa keldik: Házirgi ádebiy processte Marat Tawmuratov belsendilik etip kiyatırǵan

jazıwshılardıń biri. Ol kishi epikalıq janrlarda, sonıń menen birge ortasha epikalıq janrlarda da tabıslı qálem terbetip kiyatır.

Marat Tawmuratov gúrrińleri turmıs waqıyaların ápiwayı til menen túsindirip beredi. Ondaǵı turmıslıq waqıyalar belgili bir obrazǵa jámlestirilip, insan ruwhiyatına tásir etedi hám qanday da bir sezim oyatadı. Bız kórkem analiz islegen “Bizdi keshir, Gúlnaz!”, “Hújdan húkimi”, “Tún jarpındaǵı jılawjıń…” sıyaqlı gúrrińlerinde avtordıń kompoziciya qurıw hám qaharman obrazın jaratıwdaǵı ózine tán sheberligin kóriwimizge boladı. Bul gúrrińlerdiń ideyalıqtematikalıq baǵdarı, tiykarınan, joqarı adamgershilik, ádepikramlılıq, shın muhabbat, doslıq, adamlar arasındaǵı qarım-qatnas, shańaraq hám turmıs máselelerin sóz etedi. Waqıyalar, tiykarınan, birinshi betten bayanlanıp, qaharmannıń ishki gúyzelislerin, qıynalıw sezimlerin hám ruwhıy jaǵdayın tásirli súwretlewler menen ashıp beredi.

Qaraqalpaq ádebiyatında novella janrı XX ásirdiń 70-jıllarında payda bolıp, bul janrdıń milliy prozamızda rawajlanıwı A.Sultanov dóretiwshiliginde kórine basladı. Házirgi ádebiy processte M.Tawmuratov novella janrında sátli qálem terbetip kiyatırǵan jazıwshılardıń biri. Onıń novellalarında ómir shınlıǵı, turmıs hádiyseleri gúrrińge qaraǵanda júdá qısqa waqıtqa qurılǵan bolıp, onda insan qálbindegi ishki tolǵanıs, debdiw, gúyzelisler kóbirek tereń lirizm arqalı beriledi. Onda syujet birden kútilmegen jerden baslanıp, kútilmegen jerden tamamlanadı. Waqıyalar keskin burılıslı súwretlenip, oy-pikir juwmaǵı anıq sheshıp beriledi. Júmısımızda talqılaǵan “Turmıstıń ekinshi nızamı”, “Jol shetindegi kóleńke”, “Jollı”, “Tirishiliktiń birinshi formulası”, “Biz, sizdi qıdırıp tabamız…” novellaları janrlıq, ideyalıq-tematikalıq hám kompoziciyalıq

ózgeshelikleri menen óqıwshıda kúshli tásir qaldıradı. Bul novellalar mazmunı jaǵınan uluwmainsanıylıq máselelerdi hám jámiyettegi global problemalardı jańasha baǵdarda ashıp bere alǵan. Sonday-aq, waqıyalar birinshi betten bayanlanıp,

43

qaharman obrazınıń ruwhıy-psixologiyalıq jaǵdayların tábiyat qubılısları menen parallel túrde súwretlenedi.

Jazıwshınıń dóretiwshilik laboratoriyasında ayırım shıǵarmaların birese gúrriń, birese novella dep ataw jaǵdayları ushırasadı. Máselen, “Jol shetindegi kóleńke” shıǵarması gúrriń dep jariyalanǵan. Biraq bul shıǵarma novellanıń janrlıq qásiyetlerine juwap beredi. Sonday-aq, jazıwshınıń novellalarına atama qoyıw kompoziciyasında matematikalıq terminler kóbirek ushırasadı. Bul jazıwshınıń novellalarında sırtqı forma sıpatında alınǵanı menen, ol ishki mazmunnıń tereń ashılıwına hám onıń tásirsheńligine xizmet etedi. Turmıs ózi anıqlıqtı talap etedi. Bizińshe, avtor turmısqa, sonday-aq, kórkem

ádebiyatqa matematikalıq anıqlıqtı kirgizip atirǵanday seziledi.

Marat Tawmuratov povest janrında da dóretiwshilik etip, onıń “Men ele shıǵıp kórmegen shıńlar”, “Erteń shıǵarmiz tawǵa”, “Muhabbat minberi” povestleri bar. Bul povestler ideyalıq-tematikalıq baǵdarı jaǵınan bir-birine jaqın keledi. Bularda, tiykarınan, jaslar ortasındaǵı muhabbat máselesi sóz etilgen. Waqıyalar birinshi betten, yaǵniy, bas qaharmannıń tilinen bayanlanadı. Kompoziciyası da dástúriy usılda berilip, waqıyalar xronikalı syujette bayanlanadı.

Ásirese, avtordıń gárezsizlik dáwirinde dóretilgen “Toǵay qosıǵı” povesti kitap oqıwshıları tárepinen tabıslı shıqqan dóretpelerdiń biri sıpatında jıllı qabıllandı. Bul povest jazıwshınıń usı janrdagı basqa dóretpelerine qaraǵanda ideyalıq-tematikalıq, janrlıq-stillik

ózgeshelikleri boyınsha bir qanshajetiskenliklerge iye.

Povestte búgingi turmıs haqıyqatlıǵı, ekologiya probleması tartımlı syujet, lirikalıq hám publicistikalıq sıpatlardıń sintezleniwi (biriktiriliwi) arqalı sheber ashıp berilgen. Povestte Jiyenbay, Muratbay obrazları sheberlik penen jaratılıp, xarakter dárejesine jetken. Olar tábiyattı qorǵaw ushın jan-táni menen gúresedi. Bul jaǵdaydan barqulla ózleri jábir kóredi. Hátteki, lawazımınan da tómenleydi. Bul, álbette, olardaǵı tábiyatqa, Ana Watanına bolǵan sadıqlıǵınıń bir belgisi edi.

Sonday-aq, avtor ayırım sırt elli adamlardıń biziń tábiyat baylıqlarınan ayawsız paydalanıp atırǵanlıǵın Egorov obrazı arqalı sheber súwretlep bergen. Povesttegi Jaqsıbay Tilepov obrazı óziniń súwretleniw ózgeshelikleri menen ullı klassikler A.P.Chexov, Sh.Qalmurzaevlar prozasındaǵı qaharmanlarǵa uqsap ketedi. Máselen, avtor shıǵarmada qaharmanlardıń is-háreketleri arqalı olardıń obrazın sheber jaratadı. Povestte J.Tilepovqa tábiyattaǵı qayǵılı jaǵdaylar házlik túsinigi ushın xizmet e ter e di. Jáne de, avtordıń shıǵarmada kompoziciya qurıw

44

sheberligin kóriwimiz múmkin. Ol syujetti xronologiyalıq tártipte emes, al, associativ syujet túrinde berip, bunda personajlardıń sırtqı háreketlerinen kóre ishki ruwhıy dúnyasındaǵı keshirmeler waqıyalardıń rawajlanıwına sebep boladı. Yaǵniy, avtor povestte bir qaharmannıń basınan ótken waqıyalardı bayanlap otırıp, birden ekinshi bir qaharmanǵa baylanıslı waqıyalardı bayanlawǵa ótip ketedi. Bunda avtor tek bir ideyalıq baǵdardı almaydı. Jazıwshınıń aytajaq oypikiri hár túrli yamasa bir neshe ideyalıq baǵıtta rawajlanıp baradı. Bunda jazıwshı tek ǵana tábiyattı qorǵaw maselesin emes, sonıń átirapında insanlar arasındaǵı mehir-muhabbat, awızbirshilik, ar-namıs, hújdan, haqıyqatlıq, isenim sıyaqlı jaqsı páziyletlerdi, sonıń menen birge kózboyamashılıq, jaǵımpazlıq, jawızlıq, biyparwalıq, máskúnemshilik siyaqlı jaman illetlerdi áshkaralaydı. Bul shıǵarmanıń ideyalıq baǵdarınıń keń ekenliginen dárek beredi. Avtor bulardı qaharmanlardıń jekke sóylew tili, oylaw psixologiyası, ásirese, is-háreketleri arqalı sheber súwretlep bergen.

M.Tawmuratov dóretiwshiliginde janrlardıń óz ara rawajlanıw evolyuciyası bar, yaǵniy gúrrińdegi ishki psixologizm novellalarında, al novellalarına tán qısqalıq hám tujirimlılıq onıń povest janrına ótkenligi kórinedi.

Uluwmalastırıp aytqanda, Marat Tawmuratov házirgi ádebiy processte ózine tán

ádebiy jolına iye jazıwshılardıń biri. Ol kishi epikalıq janrlar, yaǵniy gúrriń hám novella janrında kórkemligi joqarı shıǵarmalar dóretip atır. Sonday-aq, onıń ǵárezsizlik dáwirinde povest janrında alıp barıp atırǵan janrlıq-stillik izlenisleri de óz aldına.

45

Bibliografiyalıq kórsetkish

(M.Tawmuratovtıń gazeta-jurnallarda hám toplamlarda járıyalanǵanprozalıq

shıǵarmaları)

I.Gúrriń

1.Ҳуқықы жоқ еди // “Жас ленинши” , 1989, 3-май.

2.Однажды ночью // «Нукусская правда» , 1990, 19-июля.

3.Terezeni kim sındırdı? // “Jetkinshek”, 1996, 24-setyabr

4.Сәўирдиң ақ жамғыры // “Әмиўдәрья” журналы, 1996 , (№ 11-12).

5.Табытты бир адам кӛтермейди // “Әмиўдәрья” журналы,1996, (№1112)

6.Men seni tanıyman. “Jetkinshek”, 1998, 31-dekabr

7.Қысқа роман // “Әмиўдәрья” журналы , 2000, (№4)

8.Гилберт кеңлигиндеги үш күн ҳәм сексен шақырым // “Әмиўдәрья”

журналы, 2000, (№4)

9.Ақ нурдың сыныўы // “Eркин қарақалпақстан ”, 2000, 30-ноябрь.

10.2. Жүрип ӛтиўге аўыр ҳәм узақ жол // “Eркин қарақалпақстан”, 2001,

27-январь.

11.Urra, erteń kanikul. “Jetkinshek”, 2002, 8-avgust

12.Qorqıtıw degen usı ma? “Jetkinshek”, 2003, 14-avgust

13.Sarsılıw. “Jetkinshek”, 2003, 25-sentyabr.

14.Пүтин бир ӛмир ҳәм үш күн // “Әмиўдәрья” журналы, 2005, (№2)

15.Ночное шоссе // «Вести каракакалпакстана», 2010, 10-август № 64.

16.Дилмаш // «Устоз йўли» , 2012, 1-март.

17.Қәдир түн // «Еркин қарақарпақстан», 2012, 3-март № 27.

II.Novella

1.Жол шетиндеги кӛлеңке // “Қарақалпақстан жаслары” 1999, 4-март.

2.Қиянетлик нызамы // “Eркин қарақалпақстан”,2001,11-октябрь (№119)

3.Жоллы // “Eркин қарақалпақстан ”, 2002, 12-октябрь (№124).

46

4.Жоллы // «Вести каракалпакстана», 2005, 15март № 21.

5.Биз, сизди қыдырып табамыз …. // “Әмиўдәрья” журналы , 2010, (№6)

6.Бир тәғдирдиң иси бул … // “Әмиўдәрья” журналы, 2010, (№6)

7.Жалғызлық салмағы // “Әмиўдәрья” журналы, 2010, (№6)

8.Бул жер майхана емес!... // “Әмиўдәрья” журналы, 2012, (№2)

9.Қиянетлик нызамы // “Әмиўдәрья” журналы, 2012, (№2)

III.Povest

1.Мен еле шығып кӛрмеген шыңлар // “Әмиўдәрья” журналы,1985, (№7)

2.Тоғай қосығы // “Әмиўдәрья” журналы, 2005, (№5-6), 2006, (№1)

IV. Kitapları

1. Муҳаббат дәптерин бетлегенде (Қосықлар). Нӛкис, “Қарақалпақстан”,

1985.

2.Ертең шығармыз таўға. Повест ҳәм гүрриңлер. Нӛкис, “Қарақалпақстан”, 1991.

3.Ta… Аралға шекем. Публицистика ҳәм гүрриңлер. Нӛкис, “Қарақалпақстан”, 1992.

4.Ақ түнниң кӛлеңкеси. Гүрриңлер. Нӛкис, “Қарақалпақстан”, 1994.

5.Сәўирдиң ақ жамғыры. Гүрриңлер. Нӛкис, “Қарақалпақстан”, 1998.

6.Қысқа роман. Новелла ҳәм гүрриңлер. Нӛкис, “Қарақалпақстан”, 2004.

47

Paydalanılǵan ádebiyatlar

Sıyasiy ádebiyatlar

1.Каримов И. Адабиëтга эътибор-маънавиятга, келажакка эътибор. Тошкент, «Ўзбекстон», 2009.

2.Каримов И. Данышпан халқымыздың беккем ерк-ықрарына исенемен // «Еркин қарақалпақстан», 2000, 15-июнь.

Ilimiy ádebiyatlar

1.Аристотел. Поэтика. Тошкент. Ғафур Ғулом номидаги адабиëт ва санъат нашриëти. 1980.

2.Ахметов С, Султанов Қ. Әдебияттаныў. Нӛкис. «Қарақалпақстан»,

1987.

3.Аманова А. Жанрдың мүмкиншиликлери // Әмиўдәрья. 1987, №9.

4.Ахметов С, Есенов Ж, Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша-қаракалпақша түсиндирме сӛзлиги. Нӛкис, «Билим», 1994.

5.Алламбергенов К. Новелланың жетик шебери (А.Султанов ҳаққында) // «Әмиўдәрья», 1997, №3-4.

6.Баҳадырова С. Гүрриң жанрының гейпара ӛзгешеликлери //ӚЗССР ИА ҚҚФ. хабаршысы. 1970, № 3.

7.Баҳадырова С. Дәслепки қарақалпақ гүрриңлери ҳаққында // ӚЗССР ИА ҚҚБ хабаршысы, 1970, № 4.

8.Баҳадырова С. Гүрриңлердеги шеберлик // Әмиўдәрья, 1970, № 10.

9.Баҳадырова С. Гүрриң ҳәм новелла ҳаққында // «Жас ленинши»,

1970, № 10.

10.Базарбаев Ж. Ақырет уйқысы-ҳүждан есабаты // «Еркин қарақалпақстан», 2009, 15-сентябрь № 111.

11. Бoбоев T. Адабиëтшунослик асослари. Тошкент, «Ўзбекистон»,

2002.

48

12.Есенов Ж. Шеберликтиң сырлары (ҳәзирги қарақалпақ повестьлеринде кӛркем психологизм проблемасы). Нӛкис. «Қарақалпақстан», 1986.

13.Жәримбетов Қ. Әдебият теориясы пәнинен лекция текстлери. Нӛкис-2007.

14.Камалов Қ. Қарақалпақ повести (жанрдың эволюциясы). – Нӛкис:Қарақалпақстан, 1978.

15.Қытайбекова З. Гүрриң жанрының изертлениў бағдарлары // ӚзР. ИАБ хабаршысы. 2002, № 3 .

16.Қытайбекова З. Ғәрезсизлик дәўири гўрриңлеринде шеберлик мәселеси // Әмиўдәрья. 2002, № 5.

17.Мәмбетов К. Әдебият теориясы. Нӛкис. «Билим», 1995.

18.Нуржанов П. Дәўир талабы ҳәм кӛркем әдебият. Нӛкис, «Билим»,

1993.

19.Нуржанов П. Ғәрезсизлик дәўиринде қарақалпақ прозасы. Нӛкис, «Билим», 2003.

20.Нуржанов П., Турдымуратова М. Ҳәзирги қарақалпақ повестин изертлеўдиң айырым мәселелери // “Устаз” газетасы. Нӛкис, 2003.

№47-48, 4-декабрь.

21.Оразымбетов Қ. Инсанның руўхый кеширмелери ямаса жазыўшы

дӛретиўшилигине штрихлар // «Еркин қарақалпақстан», 2011, 14-май

25. Сағыйдуллаева Ж. «Ақырет уйқысы»ндағы кеўил толғаныслары // «Еркин қарақалпақстан», 2009, 21-май. № 61.

49

26.Султанов И. Адабиëт назарияси. Тошкент, «Ўқитувчи», 1980.

27.Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. М., Просвещение, 1971.

28.Уснатдинов Ш. М.Нызановтың «Ақшагүл» повести ҳаққында //

«Еркин қарақалпақстан», 2006, 30-сентябрь № 118.

29.Эшниязова А. Ҳәзирги ӛзбек повестьлери ҳәм Хуршид Досмуҳаммедтиң идеялық–кӛркемлик изленислери // «Әмиўдәрья»,

2011, № 5.

30. Internet materiyalı. www.http//ru.wikipedia.org/wiki/.

Kórkem ádebiyatlar

1.Таўмуратов М. Бизди кешир, Гүлназ…. // Ертең шығармыз таўға…. Нӛкис. «Қарақалпақстан», 1991.

2.Таўмуратов М. Ҳүждан ҳүкими // Ертең шығармыз таўға…. Нӛкис. «Қарақалпақстан», 1991.

3.Таўмуратов М. Ҳуқықы жоқ еди // «Жас ленинши» , 1989, 3-май.

4.Таўмуратов М. Түн жарпындағы жылаўжың…. // Ертең шығармыз таўға…. Нӛкис. «Қарақалпақстан», 1991.

5.Таўмуратов М. Жол шетиндеги кӛлеңке // «Қарақалпақстан жаслары», 1999, 4-март.

6.Таўмуратов М. Тиришиликтиң биринши формуласы // Қысқа роман. Нӛкис. «Қарақалпақстан».

7.Таўмуратов М. Жоллы //«Еркин қарақалпақстан», 2002, 12-октябрь, №124.

8.Таўмуратов М. Тоғай қосығы // «Әмиўдәрья»журналы, 2005, № 5-6, 2006, № 1

9. Таўмуратов М. Биз, сизди қыдырып табамыз… // «Әмиўдәрья» журналы, 2010, №6.

10. Холмирзаев Ш. Сайланма. II жилд. Ҳикоялар. Тошкент, «Шарқ» нашриѐт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти. 2005.

50