MD hám PQJ / Marat Tawmuratov prozası janrlıq hám stillik izlenisler, obraz dóretiw ózgesheligi

qalıwǵa háreket etedi. Biraq, olardıń taǵdiri basqasha baǵdarda tús aladı. Uluwma alǵanda, M.Tawmuratovtıń bul e ki povestinde kúndelikli awıl turmısın sóz etedi. Solardıń ishinde jazıwshınıń kórkemligi jaǵınan “Toǵay qosıǵı” povesti dıqqatqa ılayıqlı. Yaǵnıy, bunda avtordıń kompoziciya qurıwda, obraz jaratıwda hám waqıyalardı bayanlaw sheberliginde stillik ózgesheliklerdi kóriwimizge boladı. Sonlıqtan, biz búgingi pitkeriw-qánigelik jumısımızda M.Tawmuratovtıń “Toǵay qosıǵı” povestiniń janrlıq-stillik ózgesheligin ashıp beriwdi maqset etıp qoydıq.

32

2.2. M.Tawmuratovtıń “Toǵay qosıǵı” povestiniń janrlıq-stillik

ózgeshelikleri

(Kórkem obraz jaratıw, syujet qurıw hámbayanlaw

ózgeshelikleri )

Házirgi ádebiy processte Marat Tawmuratovtıń “Toǵay qosıǵı” povesti44 adamgershilik páziyletlerdi hám tábiyat máselelerin ózgeshe súwretlewi menen basqa shıǵarmalardan ayrılıp turadı. Qaraqalpaq prozasında insan hám tábiyat máselelerin usı kúnge shekem T.Qayıpbergenovtıń “Kózdiń qarashıǵı”, Á.Atajanovtıń “Shólde”,

K.Allambergenovtıń “Quslar qaytqan kún”, “Dárya tartılgan jıllar”, A.Sadıqovtıń “Tasta da gúlleydi”, Á.Qarlıbaevtiń “Aral tolǵanısları”, W.Ábdirahmanovtıń “Aralım-dártim meniń”, W.Ótewlievtiń “Teńizdiń jini” h.t.b dóretpelerde óz sáwleleniwin taptı. Al, bul

áhmiyetli másele qaraqalpaq ádebiyattanıwında P.Nurjanov, A.Ábdiev, N.Orınbetova, J.Saǵıydullaeva hám taǵı basqalardıń ilimiy-izertlew jumıslarında sáwlelengen45.

“Toǵay qosıǵı”. Povesttiń atamasınıń ózi de oqıwshıda qızıǵıwshılıq oyatadı. Oqıwshı onıń qanday qosıq ekenligine qızıǵa baslaydı. Demek, avtor povest atamasın durıs tańlaǵan.

Toǵay qosıǵı – bunda tábiyattıń quwanıshlı, shadlı qosıǵı e mes, onıń adamlar tárepinen azap shegip, qorlanıp solardan shıqqan nalısh qosıqları bolıp tabıladı.

“Bası-ayaǵı námálim keńisliktiń bir ushında itibarsız jatqan toǵay gúwleydi… Ol tiri jan maqluqlarǵa pana bergen, nátinde ómir baǵıshlaǵan… Usı tuslarda kishkene tuslarda kishkene turmıs keship atqan ańlar shuwlaydı… Solay da dúnyanıń teńsizliginen nalıp tábiyat jilaydi… Toǵayda húkimlik etken nızamlar saza beredi… Bul jerlerdiń de ózleri boysınatúǵın kodeksleri menen hámmege jalpılamay teń bolǵan nızamları hám aytılatúǵın qosıqları bar… ”

Haqıyqıy kórkem shıǵarma ásirden ásirge haqıyqatlıqtı, adamgershilikti, hújdandı jırlap keledi. Házirgi dáwirde tábiyattı qorǵaw máselesin hújdan máselesinen bólip alıp qarawǵa bolmaydı. Sebebi, házir adamlar hújdanǵa júginip

44Таўмуратов М. Тоғай қосығы // «Әмиўдәрья»журналы, 2005, № 5-6, 2006, № 1

45Нуржанов П. Дәўир талабы ҳәм кӛркем әдебият. - Нӛкис, «Билим», 1993; Әбдиев А. Қарақалпақ әдебиятында фантастика жанрының пайда болыўы ҳәм қәлиплесиўи. Канд. дисс. - Нӛкис, 1995; Орынбетова Н. Қарақалпақ романында характер жаратыў мәселеси (80-жыллар). Канд. дисс. - Нӛкис, 2001; Сағыйдуллаева Ж. Қарақалпақ повестьлеринде стиллик изленислер (1980-жыллар повестьлери мысалында). Канд. дисс. Нӛкис, 2010.

33

háreket etkende ǵana eń dáslep ózlerin hám jasaw ortalıǵımız bolǵan ana tábiyattı saqlap qalıwı múmkin. Qaraqalpaq prozasında tábiyattı qorǵaw máselesin birinshilerden bolıp kóterıp shıqqan shıǵarma T.Qayıpbergenovtıń “Kózdiń qarashıǵı” romanı bolıp esaplanadı46.

Mine, usı máseleler házirgi ádebiy proceste Marat Tawmuratovtıń “Toǵay qosıǵı” povestinde ayrıqsha kórkemlik penen súwretlengen.

Bul povestte epikalıq qaharman jámiyetshilik aldında házir eń áhmiyetli másele bolǵan tábiyattı qorǵaw ushın jan kúydiredi, basqalardı da usıǵan shaqıradı.

Insan tábiyattıń qushaǵında gózzal turmıs keshiriwi ushın belgili dárejede qolaylılıqlar zárúr. Tábiyatqa sanalı qatnas bolǵan jaǵdayda, tábiyat baylıqlarınan aqılǵa muwapıq paydalanılǵanda ǵana bunday unamlı jaǵday saqlanıp turıwı múmkin. Demek, jazıwshı usı povest arqalı insanlardı tábiyattıń baylıqların asırap-abaylawǵa, oǵan sanalı túrde qatnas jasawǵa shaqırǵanday boladı.

Shıǵarma povest janrında jazılǵan. Sebebi, bul shıǵarmada waqıya bir qaharmannıń átirapında bolıp ótedi hám sol qaharmannıń xarakterin ashıp beredı. Shıǵarmanıń orayında Muratbaydıń obrazı turadı. Ol – jurnalist. Muratbay obrazı járdeminde tábiyattı qorǵaw komitetiniń inspektorı Jiyenbay Erjanovtıń hám ishki-isler tarawında isleytuǵın xizmetkerlerdiń obrazı ashıp beriledi. Bul tarawda islewshi miliciya xizmetkerleriniń ishinde óz isine, kásibine sadıqları da, sonday-aq, kásibine biypárwalıq penen qaraytuǵın, juwapkershiliksiz, hújdansiz, tek óziniń qara basınıń ǵamın oylaytuǵınları da bar. Jazıwshı, mine, usınday jámiyette ushırasatúǵın adamlardıń obrazın sáwlelendiriwge háreket etken.

Shıǵarmada Muratbay hám Jiyenbay obrazları unamlı. Sebebi, olar tábiyatti saqlap qalıwǵa, asırap-abaylawǵa jan kúydiriwshi sıpatında kózge túsedi.

Shıǵarmada jazıwshı tábiyattı qorǵaw komitetiniń inspektorı Jiyenbay Erjanov obrazı arqalı tábiyattı asıraw, qorǵaw ideyasın isenimli súwretlep bergen. Ol, tiykarınan, tábiyattı súyetúǵin, hadal júrekli hám tábiyattı qorǵawdı birinshi orınǵa qoyatuǵın insan. Bular shıǵarmada onıń is-háreketlerinde, sóylegen sózinde anıq kórinedi.

“- Sen ne kelisimge barmadiń ba olar menen?-dedi Muratbay Jiyenbayǵa sın kóz benen qarap.

46 Нуржанов П. Дәўир талабы ҳәм кӛркем әдебият. Нӛкис, «Билим», 1993, -Б.31.

34

- Áy,-dep selk ete qaldı Jiyenbay bul bir awız sózge, biraq tur-tusine onıń bul máselede heshkim menen kelispeytuǵınlıǵı kórinip turar edi,- kelisimge barǵanda úseytip júremen be? Qalay olar menen kelisemen, aqırı olar kóz aldıńda tiri maqluqlardı qırıpjoyıp atırsa? Bular ushın bir adam eń bolmasa jan awırtıw kerek shıǵar?! Men áytewir solay oylayman”.

Sonday-aq, shıǵarmada bul maqsetke qarama-qarsı turıwshı Egorovtıń Jiyenbayǵa aytqanları da onıń xarakterin jaratıwǵa járdem berıp tur. Mısalı:

“… hesh kim bul dúnyaǵa tirek bola almaydı yamasa sonsha baylıqtı sen qusap qorǵap qala almaydı! Sennen burında talay Jiyenbaylar bolǵan, búgin mine óziń bolıp atırsan., sennen keyin murınboq Jiyenbaylar payda boladı, biraq hesh qaysısınıń qolınan heshteńe kelmeydi? Heshteńe! ”.

Bunnan kórinip turǵanınday, tek bir adamnıń jan kúydiriwi menen hesh nárseni

ózgertıp bolmaydı. Bunıń ushın hámme awızbirshilikte, bir jaǵadan bas shıǵarıp háreket etiwi kerek. Xalqımızda “Jalǵız attıń shańı shıqpas” dep biykarǵa aytılmaǵan.

Bul jumıslarda Jiyenbayǵa gazeta redaktorı Muratbay hár tárepleme járdem beredi. Ekewi birlesken halda insan hám tábiyat arasındaǵı kelispewshiliklerdi sheshiwge háreket etedi. Ekologiyalıq apatshılıqtı keltirıp shıǵarıwshılarǵa qarsı gúresıp, olardıń unamsız háreketlerin ashkaralaydı. Olar tábiyattı óz mápi jolında paydalanıp atırǵan adamlar menen konfliktke túsedi. Shıǵarmada miliciya xizmetkerleri, basshı lawazımlarda islewshi Maxmud Rajapov, Jaqsıbay Tilepov, Maqset Xojametov, Egorov, Niyetbay Saparbaevich siyaqlı adamlar óz lawazımlarınan paydalanıp tábiyat baylıqların ayawsız qurtadı. Bul tábiyatqa keri tásirin tiydirip, úlken jóǵaltıwlarǵa alıp keledi.

Avtor Jaqsıbay Tilepov obrazın onıń is-hárekerleri, sóylew tili arqalı sheber súwretlep bergen. Máselen, ań payıtında qus atıp turǵan qaharman mıltıqtıń sestinen ráhátlense, quslar jan halatta túrli ses shıǵaradı…

“… Qayıqtaǵılar ań awlawdıń bul qızıǵınan tusındaǵılardı da umıtıp ketti. Úlken baslıǵı gózlegen qustı túsire almay qalǵan waqıtları Tilepov sonday shaqqanlıq penen quslardı atıp túsire berdi!... Usı tuslarda shuwıldı, qıyǵırıqlar, gúrpildiler pútkil jáhándi qaplap alǵan edi. Quslardıń joqlawları menen ájel qıyǵırıqları tirishiliktiń mazasın qashırdı. Biraq, bul jaǵday kóldegi qayıqtaǵılarǵa ólim hám júrimdi emes, al házlik túsinigi ushın xizmet e ter edi!...”.

35

Bunda jan halatında ólim menen gúresıp atırǵan quslardıń ayanıshlı jaǵdayın

súwretlewde avtordıń lirizmdi beriw múmkinshiliklerinen barınsha sheber qollanǵanlıǵın kóriwimizge boladı.

Bunday bayanlaw XX ásirdegi talantlı ózbek jazıwshısı Sh.Qalmurzaevtıń “Aman

awshınıń ólimi” gúrrińinde súwretlengen qaharmannıń is-háreketlerin eske túsiredi. Mısali:

“«Yapaloq tosh. U yonboshlab yotgan kuyi kakliklarni bitta-bitta terib oldi. Nihoyat, ularga jilmayib qarab, patlarini titdi: óq tekkan joylarini kórdi.

Sóng „ózidan qanoatlanib, hali … tuzalib, ayoqqa turib ketsa, yana ovlarga chiqıshi, mayli, hozir какliklar kamayib, kiyiklar yuksak chóqqilarga chiqib ketgan bólsa ham,

ózining ósha erlarga ham chiqib borishini xayol qilib, bir muddat rohatlanib ótirdi »47. Mine, bul dóretpelerde insanıylıq, adamgershilik páziyletleri usılay ashıladı. Bul

bayanlawlar arqalı avtordıń shıǵarmada obraz jaratıwdaǵı ózine tán ózgesheligin kóriwimizge boladı.

Sonıń menen birge shıǵarmanıń kórkemlik dárejesiniń joqarı ekenligi onıń syujet qurıwdaǵı sheberliginde kórinedi.

Syujet kórkem shıǵarmada qaharmanlardıń xarakteriniń rawajlanıw tariyxın

kórsetetuǵın waqıyalar sisteması. Syujetsiz hesh qanday shıǵarma bolıwı múmkin emes,

óytkeni ádebiyat turmıstı obrazlar arqalı ashıp beretuǵın bolsa, al syujet M.Gorkiydiń aytqanınday: “adamlardıń óz ara qatnaslarınıń baylanısları, qarama-qarsılıqları,

simpatiyaları, antipatiyaları-anaw yamasa mınaw xarakterdıń sáwleleniwiniń hám rawajlanıwınıń tariyxı”48.

Syujetti ilimpazlar, tiykarınan, tómendegishe túrlerge bólıp qaraydı: xronikalı syujet, retrospektiv syujet, koncentrik syujet, associativ syujet49.

Kórkem shıǵarmada syujet izbe-iz tártipte bayanlansa bul xronikalı syujet esaplanadı.

“Biraq, waqıyalardı kompoziciyalıq jaqtan tek ǵana obyektiv xronologiyalıq , yaǵniy

47Холмирзаев Ш. Сайланма. II жилд. Ҳикоялар. Тошкент, «Шарқ» нашриѐт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти. 2005, 33-бет.

48Ахметов С., Есенов Ж., Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша-қaрақалпақша түсиндирме сӛзлиги. Нӛкис, «Билим», 1994, –Б 204-205.

49Бoбоев Т. Адабиëтшунослик асослари. Тошкент, «Ўзбекистон», 2002, - Б.122.

50 Есенов Ж. Шеберликтиң сырлары (ҳәзирги қарақалпақ повестьлеринде кӛркем проблемасы). Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1986, - Б. 49.

36

Shınında da, hár qanday shıǵarmanıń kompoziciyasınıń sheberlik penen qurılıwı onıń

syujetiniń beriliwine baylanıslı. Avtor shıǵarmadaǵı waqıyalardı izbe-iz xronologiyalıq

túrde bayanlamaydı. Ol bunday dástúriy, zerigerli usıldan qashıwǵa, ózine tán stil hám

ózinshelikke iye bolıwǵa umtılǵan. Sebebi, shıǵarmadaǵı waqıyalardıń izbe-izligi saqlanbaǵan. Jazıwshı bir waqıyanı aytıp otırıp, ol tamamlanbay turıp-aq, oǵan baylanısı

joq ekinshi waqıyanı bayanlawǵa ótıp ketedi. Biraq, olardı uluwma baylanıssız dep te

bolmaydı. Sebebi, olardıń arasında syujetti rawajlandırıwshı logikalıq baylanıs bar. Mısalı, avtor shıǵarmada Muratbay menen Jiyenbaydıń óz ara sáwbetin bayanlay ótırıp, keyingi bóliminde shıǵarmadaǵı basqa qaharmanlarǵa baylanıslı waqıyalardı berıp, syujetti rawajlandırıp baradı. Ádebiyattanıw iliminde waqıyalardıń bunday baǵdarda qurılıwı associativ syujet dep ataladı.

Ádebiyatshı alım V.Kojinovtıń aytqanınday: syujet – “adamlar hám personajlardıń ishki hám sırtqı dawamlılıǵı ”, “ishki háreket dawamlılıǵı” associativ syujetti keltirip shıǵaradı51, yaǵniy bunda personajlardıń sırtqı háreketlerinen kóre, ishki ruwhıy dúnyasındaǵı keshirmeler syujettiń kelip shıǵıwına sebep boladı. Syujetti bunday usılda beriw arqalı jazıwshı oqıwshını qızıqtırıwǵa, zeriktirmewge háreket etedi. Sonday-aq, oqıwshını oy júritiwge, pikirlewge baǵdarlaydı.

Shıǵarmada avtorlıq bayanlawlar basım bolıp, ol arqalı hár bir qaharmannıń obrazı sheber ashıp berilgen. Belgili ózbek ádebiyatshısı I.A.Sultanov shıǵarma kompoziciyasına jazıwshınıń bayanlaw usılı da kiretuǵınlıǵın kórsete otırıp: “Jazıwshı súwretlewdi pútkilley

óz atına yamasa qaharmanlardıń biriniń atınan alıp barıwı múmkin”52,- dep jazadı.

“Toǵay qosıǵı” epikalıq súwretlewlerge bay. Sonday-aq, onda lirizm de kúshli berilgen. Sebebi, povesttiń ayırım bólimlerinde jazıwshı, yaǵniy avtor tilinen bayanlanǵan ishki monologlar da orın alǵan. Mısalı:

“Sirtqı qubılıslardan jábir tartıp qıynalıp atırǵan toǵay bunnan basqa da qanday da bir kúshtiń azabın tartar edi! Usı dártler menen toǵay shuwlap atır. Sol átirapta tuwılǵan tiri maqluqlar da usı bir kúshtiń tásirinen qırılıp-joq bolıwǵa jaqınladı!... ”.

Mine, bul jekke avtorǵa tán qıynalıw, kúyinish sezimleri. Ol tábiyatqa, ondaǵı tiri janzatlarǵa ayanısh sezimi menen qaraydı. Bul dárt jazıwshını

51Бoбоев Т. Адабиëтшунослик асослари. Тошкент, «Ўзбекистон», 2002, - Б.124.

52Султанов И. Адабиëт назарияси. Тошкент, «Ўқитувчи», 1980, -Б. 189.

37

tolǵandırıp, qıynaldıradı. Sonday-aq, shıǵarma usınday avtor sózi menen baslanadı. Shıǵarmada jazıwshınıń ishki monologlarınıń beriliwi dramatizmdi kúsheytedi, shıǵarmada oy-pikirdiń tasirli bolıwına járdem beredi. Bul haqqında povest janrınıń payda bolıw hám rawajlanıw basqıshın arnawlı izertlegen Q.Kamalov tómendegishe pikir bildiredi: “Geyde lirikalıq qaharmanniń monologlarında ishki dramatizmniń kúsheyiwi arqalı shıǵarma tilinde lirizm kúsheytiledi”53.

Bul keltirilgen pikirler shıǵarmanıń bayanlanıwına tolıq sáykes keledi. Sonlıqtan shıǵarmanı liriko-psixologiyalıq povest dep atawımız múmkin.“….Bunda epikalıq hám lirikalıq shıǵarmalardıń múmkinshilikleri tolıq qollanıladı. Epikalıq syujet lirikalıq qaharmannıń jan sezimleri arqalı bayanlanıp, oqıwshı júregine jıllı tiyedi. Epikalıq syujettegi waqıyanıń “qarapayımlıǵı” lirikanıń “sezimtallıǵına” bólinedi”54.

Sonday-aq, shıǵarmada kórkem psixologiyalıq súwretlew usıllarınıń bir túri-tús kórıw motivi bar. Mısali;

“Usınıń sebebinen ózine belgisiz jańa dushpanları menen túsinde ushırastı. Negedur bul adam Muratbayǵa teris qarap sóylep tur. Bet-júzlerin kóre almadı, kimligin bilmedi, biraq dawısı birewdiń dawısına uqsattı. Yaǵniy jaqın kúnleri bulardıń jumıs jayına kelıp ketken adamnıń dawısı edi. “shaqırtqanımızǵa nege kelmediń sen?!-dep jekirinip sóyledi. Muratbay oǵan juwap bermekshi boladı, biraq tili aylanbaydı. Taǵı sóyleyjaq boladı, taǵı sonday jaǵday. Ózi menen ózi alısıp atırǵanda ol kózden ǵayıp boldı. Muratbay qara suw bolıp atır eken”. Mine, bunday bayanlaw qaharman psixologiyasın ashıp beriwde úlken

áhmiyetke iye.

Shıǵarmani oqıw barısında ol kóbirek publicistikaǵa jaqınday kórinedi. Sebebi, jazıwshı onda anıq cifrlar hám faktlerdi keltirip súwretleydi. Mısalı;

“Muratbay bul qaǵazlardı úken qızıǵıwshılıq penen kózden ótkere basladı, hújetler birbirlerinen mazmunlı, bir-birlerinen dıqqattı ózine tartatuǵın edi. Qaǵazlardıń biri júdá ayrıqsha kórinedi. Onda Buxaradaǵı ańshılar jámiyetiniń inspektorı Jiyenbay Aljanovqa uslandım. On altı dana qundız, jigirma jeti ǵaz atıp alıp edim. Mına №… li pistolette ózimdiki…-dep qol qoyılǵan”. Avtor bunday anıq faktlı maǵlıwmatlardı berıw arqalı kórkem

53Камалов Қ. Қарақалпақ повести (жанрдың эволюциясы). Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1978,-Б. 77.

54Сонда. - Б.82.

38

turmıs penen baylanısın ele de kúsheytken. Nátiyjede avtor turmıs haqıyqatlıǵın kórkem haqıyqatlıqqa aylandırıwǵa erisken.

Shıǵarma ideyalıq-tematikalıq jaqtan ózine tán ózgeshelikke iye. Ideyasıtábiyattı qorǵaw, asırap-abaylawǵa qaratılǵan. Sonıń menen birge, onda basshı adamlardıń jeńil

turmısı, ekologiyalıq hújdan probleması, adamgershilik paziyletleriniń joq bolıw máselesi, ishiwshiliktiń aqıbetleri de keń sóz etilgen.

Hár qanday kórkem shıǵarma turmıstıń talabınan dóreydi, belgili dáwirdegi

haqıyqatlıqtı sáwlelendiredi. Kórkem shıǵarmanıń problematikası jámiyetlik turmıstıń talap etken áhmiyetli máseleni ortaǵa qoyıwı menen ahmiyetli. Shıǵarmanıń probleması

búgingi kúnniń eń global mashqalasına aylanıp úlgergen tábiyat apatshılıgı, al, ideyası

tábiyattı kóz qarashıǵınday asıraw esaplanadı. Búgingi kúnniń áhmiyetli máselesi – Aral mashqalası. Avtor, tiykarınan, bul shıǵarmada usı haqqında da sóz etedi. Muratbay hám Jiyenbay ekewi Moynaqqa baradı. Sebebi ol jerde tábiyat máselesi nızamlı túrde qaralatúǵın edi. Moynaqta Jiyenbaydıń eski tanısı bolıp, oniń ati Teńizbay boladı. Bul attıń qoyılıw sebebin ol bilay aytadı:

“- Atım Teńizbay, usı dógerekte tuwılıp-óskenligimizden soń atımızdı da teńizge

baylanıstırıp qoyǵan, kempir-ǵarrımız”.

Bul jerde jasawshı xalıq balıqshılıq penen kún keshiretuǵın bolǵan. Ol jerde

- Teńizimiz bir waqıt qaytıp keler, solay e mes pe aqsaqal?

-Áwa dá! Soǵan isenıp jasap atırmız ǵoy inim, bolmasa ne qaldı deyseń bul jerde? Awlardı tarap, erteń suw kelse sol waqıtta irkilmey bayaǵıday teńizge shıǵıp kete beriwge tayar otıramız.

-Ol ózin qıynap ayanıshlı keyipte kúlimsiredi, biraq negedur túr-túsi jılamsırap atırǵan adamǵa uqsap keter e dı.

-Tek usınday úlken úmitler menen jasap atırmız!...”.

Mine, bul qatarlar kimdi bolsa da oylandırıwı, qıynaldırıwı sózsiz. Bul jerde bir qaharman obrazı arqalı Aral teńizi boyında jasawshı xalıqtıń

39

jaǵdayı, olardıń maqseti, tuwılǵan jerine degen súyispenshilik sezimleri qosa berilgen. Olar

Aral teńizi, álbette, burınǵı halına qaytadı,-degen úlken isenim, ullı úmitler menen

jasaydı. Sonday-aq, shıǵarmada Teńizbaydıń tilinen berilgen úzindini alsaq:

“- Way boy, aytpay-aq qoy onı. Sol shet ellikler adamlarımızdı dıǵır ete basladı.

araq-sharap ishimliklerin iship, más bolıp sol jerdiń tábiyatına ziyanın tiygizedi, bunıń

Mısalı:

“Tábiyat qoynında júrıp ishkenge me, sirá más bolǵandaymız. Biraq, endigisi kóp bolıp ketetuǵın shıǵar Jaqsıbay.

-Heshteńe qılmas Niyetbay Saparbaevich bir-eki tilek bildirip ishkeri ótemiz,

ırasında da tábiyat qoynında ishkennen keyin suwday bolıp kete beredi eken”.

Olar ózleri de tábiyat gózzallıǵınan lázzetlenedi, onnan kúsh-quwat aladı hám sol kúsh-quwattı tábiyattiń ózi inam etetuǵınlıǵına da ózleri tolıq isenedi. Biraq, ondaǵı baylıqtı ózleri joq e tip atırǵanlıǵın hesh qashan túsinip jetpeydi.

Sonday-aq, shıǵarmada búgingi kúnde mashqalaǵa aylanǵan ekologiyanı qalay

ózgertemiz, bunıń ushın ne islew kerek degen sorawlar ortaǵa qoyıladı. Shıǵarmada ayırım qaharmanlar bul tuwralı tómendegishe juwmaqqa keledi:

“-Ane, qosshım, biraq mına tiri dúnya, onıń tiri maqluqları biz, adamlarǵa tiyisli, bul tirishiliktiń zańı! Yadıńda tut, onı hesh waqıt birew bolıp, ekew bolıp saqlap qala almaysań, bunıń ushın jámlesken kúsh bolıw kerek. Sonı ol bilmeydi, ya bilgisi kelmeydi”.

40

Mine, bul jazıwshınıń tiykarǵı ideyasi. Haqıyqatında da, sonday ullı is tek bir

Muratbay hám Jiyenbaydıń ashqan jınayatı tek ózlerine jábir bolıp qala beredi. Sol waqıtta kózabaǵa promxozdıń direktorın jumıstan bosatadı. Al, Jiyenbaydı lawazımınan tómenletedi. Shıǵarma aqırında Muratbay menen sol bosatılǵan direktor emlewxanada ushırasıp qaladı. Bul jerde avtordıń kompoziciya qurıwdaǵı sheberligi kózge taslanadı.

“Sonda ol Muratbayǵa: “- meni jumıstan bosatqanı menen sizler heshteńe utpadıńlar.

Bul ózi sonday oyın, bilip qoy, kerek bolsa kimdidur bir jerden alıp, ekinshi bir jerge aparıp qoyadı. Al, haqıyqıy ayıpkerlerge heshkimniń tisi batpaydi…”.

Biraq, Muratbay bulay oylamaydı. Avtor shıǵarmanın sońında Muratbaydıń monologı arqalı uluwma sheshim beredi. “Awa-dá, biziń kúshimiz hámme nársege birdey jete bergende qayda. Biraq, onday qúdiret tekte jaratqanǵa berilgen shıǵar? dep oyladı

ózinshe Muratbay Saparımbetovtıń sózlerinen tásirlenip,- biraq, solay da hár bir oyınıń kishigirim bolsa da ózine jarasa jeńisi bolıwı kerek ǵoy. Shahmatta da shatrash taxtada qanday figura bolıwına qaramastan jep barıw tabısqa aparatuǵın birden bir jol e mes pe?

Úlken jeńistiń ózinde usınday kishigirim utıslardıń jıyındısınan tursa kerek. Máyli, bul ret sizdi jumıstan alǵan eken, endigi sapar sizden de kúshlilew taǵı birew gúnası ushın jazalanar? Usılay háreket etip barıw - tabiyiy qúbılıs. Bul shınjırlı baylanıs bir waqıt siz aytqan joqarı jerlerge de jeter!... ”-dep esaplaydı. Haqıyqat’inda da, kishigirim utıslar úlken, ullı jeńislerge alıp barıwı múmkin. Sonlıqtan da, xalqımızda “Tama-tama kól bolar” dep biykarǵa aytılmaǵan.

Uluwmalastırıp aytqanda, Marat Tawmuratovtıń “Toǵay qosıǵı” povesti janrlıq-stillik jaqtan ózine tán ózgesheliklerge iye. Shıǵarmanı janrlıq belgilerine qaray lirikopsixologiyalıq povest qatarına kiritiwge boladı. Sebebi, onda jazıwshı hár bir qaharmandı

óziniń tilinde sóyletedi, nátiyjede lirikalıq qaharman turmıs waqıyaları menen qaharmanlar háreketiniń ápiwayı baqlawshısı ǵana emes, olardıń aqılgóyi, ádil sınshısına aylanadı. Solay etip, lirikalıq qaharman povestte shıǵarma ideyasın belgilewde jazıwshınıń simpatiyasın alıp júriwshi

41