MD hám PQJ / Marat Tawmuratov prozası janrlıq hám stillik izlenisler, obraz dóretiw ózgesheligi

Novella sońında avtor Sámender shofyordıń tilinen bayanlanǵan monolog arqalı

uluwma shıǵarmanıń ideyasın beredi.

“…qıyalında waqıyanıń bul quraǵım tamamlanǵanlıǵına riyza boldı hám bul neshinshi márte ekenin bilmeydi, bul qıysayǵan adamnıń qılwasına qayıl bolmay jol shetinde qalǵan

qızlarǵa minnetdar e di. Usınday tákabbır, qız namısın sonsha ardaqlaytúǵın qızlardıń

bar e kenligine sonday quwandı.

Avtordıń bul shıǵarması 2004-jılı baspadan shıqqan “Qısqa roman” atlı kitabında

“Túńgi prospekt” dep qayta atalıp, gúrriń dep járiyalandı. Biraq bul eki dóretpe arasında aytarlıqtay (shıǵarma atamasında, bayanlawda ayırım ózgerisler bolmasa)

ózgeshelikler joq.

Bul shıǵarmanıń janrlıq ózgesheligine keletuǵın bolsaq, bizińshe, shıǵarmanıń mazmunı gúrrińge qaraǵanda novellaǵa jaqın. Sebebi, ondaǵı mazmun qısqa waqıtqa sıydırılǵanı menen insaniylıq, ar-namıs sıyaqlı ullı ideyalardı bere alǵan. Bul máseleniń haqıyqıy turmıstan alınǵanlıǵı waqıyalardıń kútilmegen jerden baslanıp, syujettiń kútilmegen sheshim menen juwmaqlanıwı siyaqlı ózine tán ózgeshelikler bunı tolıq dálilleydi.

Jazıwshınıń “Tirishiliktiń birinshi formulası”30 shıǵarması novellanıń janrlıq qásiyetlerine tolıq juwap beredi. Onda awır kesellengen ómirlik joldasınıń awhalın kórip qıynalıp otırǵan Murattıń ruwhıy jaǵdayı avtor tárepinen sheber berilgen. Máselen, “Sárbiniń basında otırıp kókiregim qısılıp baratır. Onıń óz táǵdiyrin aldınnan bilip hár nárseni anıq aytıp jatırǵanları meni shorshıtıp jibere beredi! Ókpeme hawa jetpey demigemen! Bul jaǵdaylarımdı ol ańbay-aq qoysın dep ishki dártten girtiyip, isip ketken kózlerimdi jasırıp, oǵan qaramayjaq bolaman, biraq negedur hár saparı kózi kózime túsedi de, “Qoysa, Murat!”-deydi qolımdı qısıp, al men bolsam onnan beter ishley qan jutaman!”.

Haqıyqatında da, bul turmısta bolıwı múmkin bolǵan jaǵday. Óziniń ómirlik joldasınan ayrılıw, álbette, insan ushın awır.

“Bul kesellikten ketken adamlar haqqında kóp esitkenbiz. Solay bolsa da nedendur,

úlken bir káramat kúshten úmitlenemiz. Ózimizdi ózimiz aldaymız, jubatamız. Itimal, Sárbiniń bir kún bolsa da, bir saat bolsa da, bir minut bolsa da aman alıp qalıwların tileymen. Bolmasa ol da álle qashan óz jaǵdayın túsinip atır, onıń ózi de medik-ǵoy!..”. Ol usılardı oyınan ótkerıp,

30 Таўмуратов М. Тиришиликтиң биринши формуласы // Қысқа роман. Нӛкис, «Қарақалпақстан».

-Б.9.

22

ómirlik joldası menen dáslepki tanısqan baxıtlı kúnlerin esleydi. Hayalınıń “Úyge qayta bersek qalay boladı, Murat?”,- degen sózinen-aq, onıń ómirge, shańaraǵına, hátte, táshwishli turmısqa degen umtılısın sezedi. Onıń hár bir úmitsiz sóylegen sózleri Murat ushın awır batadı. “- Murat, jaman tús kórdim. Apam qasına shaqırıp atır. – Ózimdi uslay almay dawıslap jilap jiberdim! Basımdı Sárbiniń basına qoyıp, kókiregim solqıldap jılar edim! Endi ol meni jubatıp atır. “Jaq, endi meni hesh kim jubata almaydı! Aqırı, bul-

ómirdiń sońǵı noqatında hámmeniń kóz aldına keletuǵın haqıyqıy payıt emes pe? Ólgen adamnıń jaqınların qasına shaqırıwın usılay jorımay ma?”. Avtor Murattiń ishki ruwhıy halatın usınday tásirli qatarlar arqalı beriwi oqıwshıda ayanısh, qıynalıw sezimin oyatadı. Novella juwmaǵında turmıstıń ashshı haqıyqatlıǵı, yaǵniy insanlardıń mezgilsiz dúnyadan

ótiwi bas qaharmannıń ruwhıy tolǵanısları, qayǵırıw sezimleri arqalı tásirli berilgen.

“Turmıstıń shınjırma-shınjır baylanısqan” bul tabiyiy halatı qay waq bir waq bizden óz sheshimin talap etedi. Aqırı, bultirishiliktiń ele hesh kim sheship, dáliyllep bere almaǵan birinshi formulası-ǵoy!..”.

M.Tawmuratovtıń “Jollı”31 novellası kórkemlik tárepleri menen oqıwshınıń dıqqatın

ózine tartadı. Syujettiń dástúriy emes usılda beriliwi, kompoziciyanıń qurılıwındaǵı ózgeshelik shıǵarmanıń ideyalıq-tematikalıq kórkemliginen derek beredi. Avtor házirgi kúnde tábiyat hám insan arasındaǵı úzliksiz baylanıstıń áhmiyetli tárepin kórsetken. Sonıń menen birge, jasaw ushın gúres, tirishiliktiń, ómirdiń qádirine jetiw sıyqalı máseleler ortaǵa qoyılǵan. Jazıwshı turmıstıń nızamı bolǵan tirishilik hám ólim túsiniklerin tilsiz haywan iyttiń ruwhıy halatı arqalı sheber ashıp bergen Jollı ózi ushın qádirli bolǵan bul jigitke jetiwge asıǵar edi. Biraq onday bolmadı...

“Jollı iytler dúnyasında juwırıp-jortıp júrgeninde tanıs birewdiń ısqırıǵınan bir jaqlama qıysayıp burıldı. Qulaǵı erbeńlep, tanıs ısqırıqtı hám óziniń atın jáne esitti. Sóytti de quyrıǵın bılǵap, gewdesine say emes jeńillik penen ózin shaqırıp atırǵan jigitke taslandı. Tanısın tuw anadaydan kórip, jan–táni menen oǵan asıǵıp kókiregin alǵa taslap juwırǵan Jollı “tars!” ete qalǵan ájeptáwir sesten burın onıń kókirek awızlıǵinda payda bolǵan sıypaq nárseniń tóbesiniń jarq ete qalǵaniń bayqadı”.

31 Таўмуратов М. Жоллы // «Еркин қарақалпақстан», 2002, 12-октябрь, № 124.

23

Shıǵarmaniń kompoziciyalıq qurılısındaǵı ózgesheligi sonda, avtor waqıyalardi izbe-

iz tártipte bayanlamaydı. Endi Jollınıń ruwhıy halatı arqalı onıń ótken ómiri bayanlanadı.

kórdi! Buǵan pámana bolǵan eki náresteniń quwanǵanına ózide qosılıp quwandı, sebebi, Jollı tirishilik penen ólim degen qorqınıshlı túsiniklerdiń de qatar júretuǵının ele bilmeytuǵın

e di”. Jollı ózi uyrenip qalǵan bul qalpaqlı jigitten kóp márte ayrılıp, onı hámme waqıt kútıp jasaytúǵın edi. “Úsh márte basqa bir úydiń aldında onı kútıp jattı. Tún jarpında ishkerilep ketken bul jigit tań atpay atırıp asıǵıs bul úyden shıǵıp ketken edi…” Bunday bayanlawlar arqalı avtor insanlar arasındaǵı opasızlıqtı, al, haywanlardıń insanlarǵa sadıq, opadar ekenligin aytpaqshıday kórinedi.

Avtor waqıyalardı bayanlaw barısında shıǵarmada ilimiy terminlerdi kóplep paydalanǵan. Bul joqarı bilim dárejesine iye adamlar ushın arnalıp jazılǵanday kórinedi. Mısalı, “Zaqımlanǵan miyiniń álle bir yacheykalarında yad kodlarında bul maǵlıwmatlar birneshe milliard kilobaytlıq sıyımlıqta payda boldı…” Onda qollanılǵan ilimiy terminler qarapayım xalıq ushın túsiniksız bolıwı múmkin. Sonday-aq, oqıwshınıń qabıllawına qıyınshılıq tuwdıradi. Bıraq bunday qılıp shıǵarmada insannıń ruwhıy jaǵdayın, tirishilik hám ólim túsiniklerin ilimiy terminlerde beriw jazıwshınıń sheberligine baylanıslı.

M.Tawmuratov shıǵarmalarında yáki onıń atamalarında terminlerdiń qollanılıwı oqıwshıda qızıǵıwshılıq oyatadı. Bul jazıwshınıń jekke stiline tán qásiyetler dep oylaymız. Sebebi, M.Tawmuratov Qaraqalpaqstan Mámleketlik Universitetiniń matematika fakulteti itimallılıq teoriyası bólimin (1983) pitkergen. Onıń novellalariniń atamalarında matematikalıq terminlerdiń kóplep ushırasıwı sonnan bolsa kerek. Mısali,

“Turmıstıń ekinshi nızamı”, “Jalǵızlıq salmaǵı”, “Tirishiliktiń birinshi formulası”, “Táǵdir jollarınıńkesispesi”, “Tórtinshi ólshem” novellaların atap ótiwge boladı.

24

M.Tawmuratovtıń “Biz, sizdi qıdırıp tabamız…”32 novellası búgingi turmıstaǵı waqıyalardı sóz etedi. Shıǵarma qaharmanı Naǵmet turmısta hám jámiyette óz ornına iye.

Qolında jumısı bar, shańaraǵı ushın jan kúydiretuǵın insan. Hátteki, ózine biytanıs

adamdı órtten qutqarıp, jaqsılıq qıladı.Ózi jaraqatlanadı. Novellanıń ataması da mazmundı tolıq ashıp bere alǵan. Onda jaqsılıq kórgen insanlar Naǵmetti izleydi.

“Bular izlegen úyin demde, bir siltewden-aq tawıp aldı. Áytewir-aq salınǵan jay eken.Tórt ójire, kirgen jerdegi gazxanada otırıp shay ishedi. Tóbesi shiferlanbaǵan, potoloklanbaǵan da”. Bul bayanlawlar Naǵmettiń turmıs jaǵdayın kórsetetuǵın edi.

Aqırı, bul jer ertekler eli emes ǵoy! Tórt perzenti, hayalınıń, úy-jayınıń búginin, erteńin, keleshegin oylap otırmastan kóz jumıp qaharmanlıqqa qol urdı. Ólimge betpe-bet barǵan. Kórdińiz ǵoy! Qayaqta sizlerdiń eń bolmasa ózińizdi-ózińiz súygenlerińiz?! Jalǵız jupını paltosın da birew ushın ayamay kúydirgen. Onı da hesh kimge minlet etpeydi. Baslısı mine usılar. Bet-awzı kúygen. Dárige, jarasın tańıwǵa siyle alıwǵa da aqshası joq. Sonda da kóz jumıp mártlik isleydi ”.

Shıǵarmada qaharmanniń oyları, elesleri, kózqarasları lirikalıq sheginisler formasında súwretlenedi hám bul usıldıń shiǵarma kompoziciyasında, xarakterlerdi psixoligiyalıq jaqtan tereńnen alıp súwretlewde áhmiyeti úlken. Qaharmanlardıń psixologiyasin oqıwshılarǵa tolıǵıraq hám ayqınıraq jetkiziwde lirikalıq sheginislerdiń, uluwma lirizmniń ayrıqsha ornı haqqında ádebiyatshı J.Esenov durıs kórsetip ótedi33.

Demek, novellada bunday bayanlawlar arqalı adamlardıń bir-birine jaqsılıq qılıwı, sol tiykarda insan ushın qadirli bolǵan ómirdiń saqlanıp qalınıwı, sonıń menen birge turmıstıń haqıyqıy waqıyaları óz sáwleleniwin tapqan.

“Miyman bul jigittiń jasaw sharayatın bir qaraǵannan ańladı. Eliw segiz jıl basqa turmısta, basqa dúzimde, kerek bolsa basqa ólshemde jasap ótkenin

32Таўмуратов М. Биз, сизди қыдырып табамыз… // «Әмиўдәрья» журналы, 2010, № 6.

33Есенов Ж. Шеберликтиң сырлары (ҳәзирги қарақалпақ повестьлеринде кӛркем психологизм

проблемасы). Нӛкис. «Қарақалпақстан», 1986, - Б.39-40.

25

moyınladı! Aqırı, tirishiliktiń haqiyqatlıǵı mına boyawlar menen boyalıp, uzaq jolları mınaday jollar menen júrip ótiletuǵınlıǵın túsindi! Usı ret ol shep kókirekliginde júrek degenniń

bolatuǵının awırsınıp sezdi. Sebebi, hesh waqıt burınları onıń bul mushtay múshesi búytıp táshwishlenip silkinbeytúǵın edidá!”. Yaǵniy, avtor bul bayanlawlarında haqıyqıy adamgershilik, insaniylıq sıpatlarǵa iye bolǵan obrazdı tereń lirizm arqalı bergenligin

kóriwimizge boladı. Novella ideyalıq-tematikalıq jaqtan A.Sultanovtıń “Aq atlı yamasa atamdı kórgen adam”34 shıǵarmasına únles keledi. Bunda aq atlı adam umıtılmastay jaqsılıq qiladı. “Endi úydiń tusınan aq atlıótse dárhal juwırıp shıǵaman, oǵan sálem beremen,

“shóllep kiyatırǵan bolsańız sarqum menen suw ákelıp bereyin” deymen. ”

Bul eki novella arqalı insanlar bir-biriniń qálbinde islegen jaqsı isleri menen máńgige

qaladı,- degen filisofiyalıq pikirdi kelip shıǵadı.

M.Tawmuratovtıń “Turmıstıń ekinshi nızamı”35 shıǵarması novellanıń janrlıq

qásiyetlerine juwap beredi. Onda waqıyalar tosattan baslanıp, syujettiń rawajlanıwında shiyelenisiw hám waqıyanıń sheshiliwinde kútilmegenlik qásiyetleri úshırasadı. Sonday-aq,

waqıyalar haqıyqıy turmıstan alınıp, doslıq, isenim, sadıqlıq siyaqlı adamgershilik páziyletlerdi sóz etiledi.

Tiykarǵı waqıya Qádirbaydıń kvartirasına Sádiwdiń keliwi menen baslanadı. Ol

Qádirbaydan bir adamdı izlep tabıw ushın járdem beriwin soraydı. Ol razı bolıp kún boyı sol biytanıs qızdı izlep tabadı. Soń barlıgı Qádirbaydıń úyine keledi. Usı payıtta waqıya kútilmegen sheshim menen juwmaqlanadı. Máselen:

“- Jańaǵı jorań ba?-dedi qiz.

- Awa, usı kvaltiranıń iyesi. Joram dep joram emes-aw! Ol kim, men kim?! Atı klasslas bolmasa, júrgen bir esawan ǵo! Háy… ondaylardı úsiytip paydalanıw kerek!...-dep ol meni jerden alıp jerge taslar edi…”

Haqıyqatında da, házırgi kúni turmısta tek ǵana óziniń jekke mápin joqarı qoyatuǵın insanlar bunı turmıstıń ekinshi nızamı dep oylaydi.

Uluwmalastırıp aytqanda, M.Tawmuratov novellalarında turmıs waqıyaları gúrrińge qaraǵanda júdá qısqa lakonizmge tiykarlanǵan bolıp, onda adam qálbindegi ishki tolǵanıs, debdiw, oy-sezimlerdi kóbirek tereń lirizm arqalı berip, birden keskin burılıslı waqıyalardı bayanlap, oy hám pikir juwmaǵın anıq

34Bul novella «Қарақалпақстан жаслары» gazetasınıń 1996-jıl 18-yanvar № 3 sanında basılǵan.

35Таўмуратов М. Турмыстың екинши нызамы // Ақ түнниң кӛлеңкеси. Нӛкис. «Қарақалпақстан»,1994, -Б.51

26

kórsetip beriwi menen dıqqatqa ılayıqlı. Sonday-aq, qaharmanlardıń ishki ruwhıy halatın tábiyat kórinisleri, sulıw peyzaj arqalı berıp, ishki sezimlerdi qozǵaydı. Jan sezimlerin lárzege saladı. Jazıwshınıń ózine tán stili, sózlerdi paydalanıwda, waqıyalardı tereń lirizm menen beriwde, dramatizmlik qubılıslardı sheber súwretlewde, portret jasawda ayrıqsha kózge taslanadı. Sonday-aq, mazmun hám forma bir-birine say tańlanıp alınǵanlıǵın kóriwimizge boladı.

27

2-BAP. M.TAWMURATOV POVESTLERINDE JANRLÍQ HÁM STILLIK IZLENISLER

2.1. Gárezsizlik dáwirindegi povest janrında kórkemlik izlenisler

Ǵarezsizlik dáwirinde qaraqalpaq prozası, sonıń ishinde povest janrı aytarlıqtay

jetiskenliklerge eristi. Bul dáwirde povest janrında qálem terbetken avtorlar turmıs haqıyqatlıǵın jańa baǵdarda sáwlelendiriwge hám sol tiykarda ádebiyatta janrdı hár tárepleme rawajlandırıwǵa umtildı.

“Povest - arabsha sóz bolıp, mánisi “gúrriń, qızıqlı waqıya” degendi ańlatıp, ol yamasa bul adamnıń ómiriniń belgili dáwirin bayanlawǵa qaratıladı. Povest janrı basqa janrlarǵa qaraǵanda quramalı”36.

Qaraqalpaq prozasında bul janrlıq túr XX ásirdiń 30-jılları qálıplesti hám óziniń rawajlanıw jollarına tústi37.

Povest janrı dáslep qaraqalpaq ádebiyatında ilimpazlar M.Nurmuhammedov, S.Bahadırova, Q.Sultanov, Q.Kamalov, J.Esenov hám taǵı basqalardıń proza tuwralı miynetlerinde sóz boladı. Akademik M.Nurmuhammedovtıń “Современная каракалпакская проза” (1968) miynetinde, shıǵarmalarınıń eki tomlıǵında (2-tom, Nókis, 1985) 1930-1960 jıllardıń ortalarına shekemgi qaraqalpaq povestleri prozanıń basqa da

“Roman hám dáwir” (Nókis,1978), Z.Nasrullaevanıń “Проблема типа и характера в

современной каракалпакской прозе” (Нӛкис,1984), Q.Sultanovtıń “Házirgi

qaraqalpaq prozasınıń tiykarǵı rawajlanıw tendenciyaları (1960-1980-jıllar)”

(Tашкент,1991) degen temadaǵı doktorlıq dissertaciyalarında qaraqalpaq prozasınıńjańa basqıshlarǵa kóteriliwin belgilewde povestlerdiń tutatuǵın ornı atap ótildi.Qaraqalpaq

povestlerde kórkemlik izlenislerdiń bir túri bolǵan kórkem psixologizm probleması

36Эшниязова А. Ҳәзирги ӛзбек повестьлери ҳәм Ҳуршид Досмуҳаммедтиң идеялық – кӛркемлик изленислери. «Әмиўдәрья», 2011, № 5.

37Ахметов С, Есенов Ж, Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша-қаракалпақша түсиндирме сӛзлиги. Нӛкис, «Билим», 1994, – Б.164.

28

boyınsha ilimiy-izertlew jumısların alıp bardı. Sońınan bul izertlewlerdiń mazmunı monografiya formasında járiyalandı38.

Qaraqalpaq ádebiyatında bunnan sońgı dáwirde qaraqalpaq povestin izertlew

máselesi toqtap qaldı. Sońǵı dáwirde qaraqalpaq povestin búgingi kún kózqarasınan hár qiylı baǵdarda tereń izertlew probleması boyınsha pikirler baspasózde jariyalanǵan maqalalarda óz sáwleleniwin taptı39.

Sońǵı dáwirde qaraqalpaq povesti tuwralı pikirler ilimpaz P.Nurjanovtıń “Ǵárezsizlik

dáwirinde qaraqalpaq prozası ” (N, 2003) degen sholıw formasında jazılǵan miynetinde berilgen.

Sonday-aq, ǵárezsizlik dáwirinde qaraqalpaq povesti máseleleri J.Saǵıydullaevanıń “Qaraqalpaq povestlerinde stillik izlenisler (1980-jıllar povestleri mısalında)” (Nókis,2010)

atlı kandidatlıq dissertaciyasında izertlendi.

Ǵárezsizlik jıllarında qaraqalpaq ádebiyatında proza janrında T.Qayıpbergenov,

J.Aymurzaev, Sh.Seytov, Á.Paxratdinov, A.Xalmuratov, G.Esemuratova, H.Ótemuratova, K.Mámbetov, Q.Mátmuratov, K.Allambergenov, J.Muratbaev, A.Sultanov, S.Ismaylov,

A.Ábdiev, M.Nızanov, W.Ótewliev, M.Tawmuratov h.t.b. dóretiwshilik penen shuǵıllandı.

Ásirese, bul jılları povest janrı ideyalıq-tematikalıq jaqtan ayrıqsha kórkemlikke iye boldı. Onda uluwmainsaniylıq problemalardı kóteriwde mifologiyalıq súwretlewler hám jańasha usıllardan paydalanǵan jazıwshılar burınnan sıyqaǵı shıqqan dástúrden qashıwǵa umtıldı. Bul jaǵday ádebiyattanıw iliminde povest janrınıń kórkemlik hám ideyalıqtematikalıq jaqtan bayıwına tiykar boldı. Povest janrındaǵı bunday kórkemlik izlenisler

nátiyjesınde jazıwshılar tárepinen qunı joqarı shıǵarmalar payda boldı.

Solardıń qatarında S.Ismaylovtıń “Payǵambar hám shaytanlar” fantastikalıq

povesti uluwmainsanıylıq problemalardı kóteriwi hám onı tartımlı kórkem til menen

súwretlep beriwi dıqqatqa ılayıqlı. Bul povesttiń kórkem qurılısında milliy-epikalıq hám realistlik oylaw dástúrleriniń, mifologiyalıq hám realistlik sıpatlardıń birligi, bir-birine qarısqan halda ótlesip ketiwi avtor ideyasın beriwge xizmet etedi. Povesttiń tiykarǵı ideyası – házirgi alǵaw-dalǵaw ómirimizde insan balasın insapqa, oylanıp is kóriwge, qorshaǵan ortalıqqa

38 Камалов Қ. Қарақалпақ повести (жанрдың эволюциясы). –Нӛкис: Қарақалпақстан, 1978; Есенов

39 Ӛтемуратова Ҳ. Повесть туўралы пикирлер пайда болсын… //Устаз газетасы. –Нӛкис,2002, №9, 28февраль; Нуржанов П., Турдымуратова М. Ҳәзирги қарақалпақ повестин изертлеўдиң айырым мәселелери // Устаз газетасы.- Нӛкис,2003, № 47-48, 4-декабрь.

29

abaylap qatnas jasawǵa shaqırıw bolıp esaplanadı. Avtor bunday ideyanı ózi jaratqan obrazlarǵa sińdirip sáwlelendiriwde tabısqa erisken.

Ǵárezsizlik dáwiri prozasınıń hár tárepleme rawajlanıwında jazıwshı hám jurnalist W.Ótewlievtiń ornı úlken. Ol bul jılları “Hayaldıń qurısı”, “Hújdan hám húkim” hám

“Teńizdiń jini” shıǵarmaların oqıwshılardıń názerine usındı. Onda ótkir sociyallıq problemalarǵa, ulamalardıń atın qayta tiklewge, huquq hám ádep-ikramlılıq máselelerin ortaǵa taslawǵa dıqqat awdarıwı menen keń jámiyetshilikte úlken qızıǵıwshılıq oyattı. Onıń “Teńizdiń jini” povestin Aral tragediyasınıń aqıbetine arnalıp jazılǵan avtordıń tabıslı shıǵarması dewge boladı. Povestte jas óspirim Dármenbay, onıń atası Oljabay ǵarrı, kempir apası hám qorlanǵan tábiyat, Aral teńiziniń simvolı sıpatında júzege shıqqan mifologiyalıq obraz - ǵarrı obrazları sheberlik penen súwretlengen. Shıǵarmadaǵı jas bala Dármenbaydıń basına qayǵılı is túsken waqıtta oǵan járdem beretuǵın rawıyatlardaǵı Qıdır ata siyaqlı háreket etetuǵın ǵarrı obrazı povesttiń kórkem qurılısına romantikalıq hám mifologiyalıq sıpatlardı sińdirip jiberiwi hár qanday oqıwshıda qızıǵıwshılıq oyatadı.

“Dóretpedegi bas obraz Dármenbaydıń tragediyalıq ólimi-tábiyat apatshılıǵınıń, onı kóz kóreki ayaq astı etken insanıyatqa táǵdirdiń bergen qatal jazası dep túsiniw kerek”40. Búgingi kún turmıs haqıyqatlıǵın romantikalıq hám mofologiyalıq baǵdarlarda bul shıǵarmada sáwleleniwi W.Ótewlievtiń povest janrındaǵı kórkemlik izlenisleriniń nátiyjesi esaplanadı.

Sonıń menen ǵárezsizlik dáwirinde óziniń dáslep satiralıq gúrrińleri menen ádebiyat maydanında keń orın alǵan nishteri ótkir jazıwshı M.Nızanov povest janrında da belgili dárejede qálem terbetti.

Onıń turmıs shınlıǵın ayqın súwretlep beretuǵın “Aqshagúl” povesti dáslepki kúnlerden-aq keń jámiyetshiliktiń dıqqatın ózine qarattı. Bunda, tiykarınan, búgingi kún turmısınıń ózine tán qıyınshılıǵı, awıldıń sada, pák hayalınıń qala turmısına kónligip, óz shańaraǵın baǵıw jolında mashaqatlı turmısı súwretlengen.

Belgili jazıwshı hám jurnalist Sh.Usnatdinov óziniń “M.Nızanovtıń “Aqshagúl” povesti haqqında” atlı maqalasında shıǵarmanıń búgingi kún ushın áhmiyetli tárepin kórsetip bergen41.

40Ӛтеўлиев Ӛ. Теңиздиң жини . «Еркин қарақалпақстан», 2000, 3-октябрь №116 // Нуржанов П. Ғәрезсизлик дәўиринде қарақалпақ прозасы. Нӛкис, «Билим», 2003, –Б.36-37.

41Уснатдинов Ш. М.Нызановтың «Ақшагүл» повести ҳаққында. «Еркин қарақалпақстан», 2006, 30сентябрь № 118.

30

Sonıń menen birge M.Nızanovtıń naǵız psixologizmge qurılǵan “Aqıret uyqısı”

povestin búgingi qaraqalpaq ádebiyatında ideyalıq-tematikalıq kórkemligi joqarı shıǵarmalardıń qatarına kiritiwge boladı.

Akademik J.Bazarbaev “Bul shıǵarma real turmıstaǵı baqlawlardan haqıyqiy o

dúnyaǵa atlanǵan insanlardıń háreketinen ház etiwinen, qayıl bolıwınan, awırsınıw,

ózgesheligi menen hár bir oqıwshınıń dıqqatın erksiz ózine tartadı. Olarda aktual problemanı kóterıp shıǵıp, ózgeshe bayanlawı, kompoziciya qurıw hám qaharman obrazın jaratıwdaǵı sheberligi menen búgingi kún avtorlarınıń kórkemlik izlenisleriniń nátiyjesi sıpatında kórinedi.

Búgingi kúni ádebiy processte M.Tawmuratov óziniń “Men ele shıǵıp kórmegen shıńlar”, “Erteń shıǵarmiz tawǵa”, “Muhabbat minberi” hám “Toǵay qosıǵı” povestleri menen belgili. Avtordıń “Men ele shıǵıp kórmegen shıńlar”, “Erteń shıǵarmiz tawǵa” povestleri ideyalıq-tematikalıq baǵdarı bir-birine sáykes keledi. Bularda jaslar arasındaǵı muhabbat máselesi sóz etilgen. Waqıyalar birinshi betten bas qaharman tilinen bayanlanǵań. Kompoziciyalıq qurılısı da dástúriy usılda bolıp, waqıyalar xronikalı syujette berilgen. Bul eki povest waqıyaları tikkeley qaharmanlardıń studentlik dáwirin bayanlaw menen baslanadı. Avtor bul shıǵarmalarında muhabbat máselesin sóz etip, adamlardı onıń ushın gúresiwge shaqırmaqshıday boladı. Shıǵarma qaharmanları da óz muhabbatın saqlap

42Базарбаев Ж. Ақырет уйқысыҳүждан есабаты. «Еркин қарақалпақстан», 2009, 15-сентябрь №111.

43Оразымбетов Қ. Тынышсыз руўх толғаныслары // Ақырет уйқысы. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2009, 3-бет; Инсанның руўхый кеширмелери ямаса жазыўшы дӛретиўшилигине штрихлар. «Еркин қарақалпақстан», 2011, 14-май №58; Сағыйдуллаева Ж. «Ақырет уйқысы»ндағы кеўил толғаныслары. «Еркин қарақалпақстан», 2009, 21-май. № 61.

31