MD hám PQJ / Marat Tawmuratov prozası janrlıq hám stillik izlenisler, obraz dóretiw ózgesheligi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIKUNIVERSITETI

QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ FAKULTETI

5220100Qaraqalpaq filologiyası Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeligi bakalavr baǵdarınıń 4-kurs studenti Kamalova D. «Marat Tawmuratov prozası(janrlıq hám stillik izlenisler, obraz dóretiw ózgesheligi)» degen atamadaǵı

PITKERIW QÁNIGELIKJUMÍSÍ

Jaqlawǵa ruqsat berildi Ilimiy basshı: f.i.k. J.Sagidullaeva

Ádebiyat teoriyası hám oqıtiw metodikası kafedrası basliǵı: f.i.k.,doc. Q.Yusupov

« » 2012 j

Nókis – 2012 j

Mámleketlik Attestaciya Komissiyasınıń

QARARÍ:

5220100Qaraqalpaq filologiyası Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeligi bakalavr baǵdarınıń pitkeriwshisi Kamalova

D. «Marat Tawmuratov prozası(janrlıq hám stillik izlenisler, obraz dóretiw ózgesheligi)» atamasındaǵı pitkeriw qánigelik jumısına

MAK baslıǵı:

MAK orınbasarı

MAK aǵzaları:

3

MAZMUNÍ

1-BAP. M.TAWMURATOVTÍŃ KISHI EPIKALÍQ JANRDAǴÍ KÓRKEMLÍK IZLENISLERI

1.1.Kishi epikalıq janrlar gúrriń hám novella haqqında túsinik…7

1.2.M.Tawmuratov gúrrińleriniń ideyalıq-tematikalıq ózgeshelikleri.. 16

2-BAP. M.TAWMURATOV POVESTLERINDE JANRLÍQ HÁM STILLIK IZLENISLER

4

Kirisiw

Temanıń aktuallıǵı. Elimiz ǵárezsizlikke eriskennen keyin mámleketimizde hár bir tarawǵa, sonıń ishinde bilimlendiriw tarawına da ayrıqsha dıqqat qaratılıp atır. Keleshek

áwladtı ruwhıy tárepten kámil hám jetik insan etip tárbiyalawda kórkem ádebiyattıń ornı

óz aldına e kenligin atap ótiwimiz kerek. Prezidentimiz I.A.Karimovtıń “Men shayır hám jazıwshılardı hámme waqıt jamiyettiń aldınǵı qatarlarında júretuǵın, turmıstı baqlap, adamlardıń júreginde, ishki ruwhıy dúnyasında júz berip atırǵan ózgerislerdi tásirli obrazlar, anıq kórkem boyawlar arqalı sheberlik penen jarıqqa shıǵarıp bere alatuǵın, el-jurt ushın kúyip jasaytuǵın pidayı insanlar, dep bilemen,”1- dep atap ótkenindey, házirgi kúni ádebiyatta turmıs haqıyqatlıǵın obrazlı sáwlelendirip, uluwmainsanıylıq hám global máselelerdi keń jámiyetshiliktiń názerine usınıp, oqıwshını oy-pikir júritiwge iytermeleytuǵın hám milliy ruwh sińdirilgen shıǵarmalar dóretiw hár bir jazıwshıshayırdıń aldına qoyǵan azamatlıq wazıypası bolıwı kerek.

Ǵárezsizlik dáwirinde búgingi kún qaharmanınıń obrazın jaratıw hám onda joqarı insanıylıq, mehir-muhabbat, miyrimlilik, ar-namıs, ádep-ikramlılıq, keńpeyillik siyaqlı páziyletlerdiń sıńdiriliwi, sonday-aq, usı obrazlar arqalı global máselelerdiń keń jámiyetshilik názerine usınılıwı milliy ádebiyatımızda, atap aytqanda, epikalıq shıǵarmalarda qalay sáwlelenip atır? Bular qanday sheberlikte sáwlelengen? Usı sıyaqlı sorawlarǵa biz bul pitkeriw-qánigelik jumısımızda Marat Tawmuratov prozasına hár tárepleme tallaw jasaw arqalı úyrenbekshimiz. Ádebiy process hámme waqıt rawajlanıp hám jańarıp barıwshı qubılıs. Dáwir hám jámiyettiń ózgeriwi ádebiyat, uluwma alǵanda milliy ideologiyanıń ózgeriwine tásirin tiygizedi. Sol sıyaqlı ádebiy process te tikkeley dáwir hám jámiyette júz berip atırǵan ózgerisler menen baylanısli.

Házirgi kúni ádebiy processte gúrriń, novella hám povest janrlarının hár tárepleme rawajlanıwına salmaqlı úlesın qosıp kiyatırǵan jazıwshılardıń biri M.Tawmuratov bolıp esaplanadı.

Marat Tawmuratov 1959-jılı Nókis qalasında tuwılǵan. 1983-jılı Qaraqalpaq Mámleketlik Universitetiniń matematika fakultetiniń itimallıq teoriyası bólimin pitkergen.

Óziniń miynet jolın awıllıq mektepte múǵallim bolıp islewden baslaǵan. Sońınan Qaraqalpaqstan televideniyesi, “Qaraqalpaqstan” baspasında

1 Каримов И. Адабиëтга эътибор-маънавиятга, келажакка эътибор. Тошкент, «Ўзбекистон», 2009, -Б.8.

5

redaktor, “Ámiwdárya” jurnalında bólim baslıǵı, “Qaraqalpaqfilm” kinostudiyasında,

“Janlan Aral” gazetasında bas redaktor bolıp islegen. Házirgi kúni Qaraqalpaqstan telekanalında jumıs isleydi2.

M.Tawmuratov qaraqalpaq ádebiyatında óziniń “Muhabbat dápterin betlegende”

(Nókis,“Qaraqalpaqstan”,1994), “Sáwirdiń aq jamǵırı” (Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 1998),

“Qısqa roman” (Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 2004) atlı prozalıq toplamlari menen belgili. Sonday-aq, onıń “Erkin qaraqalpaqstan”, “Qaraqalpaqstan jasları”, “Jas Leninshi” gatetalarında, “Ámiwdárya” jurnalında bir qatar shıǵarmaları jariyalandi. “Muhabbat dápterin betlegende” kitabı avtordıń birinshi toplamı bolıp, ol lirikalıq qosıqlardan ibarat. Onda avtordıń ishki sezimleri, júrek tolǵanıslari tásirli qatarlar menen berilgen. Demek, qaraqalpaq ádebiyatında, sonıń ishinde proza tarawında Marat Tawmuratovtıń kórkemlik izlenisleri óz aldına. Onı izerlew búgingi kúnniń talabı bolıp tabıladı.

Jumıstıń tiykarǵı maqseti. Biz búgingi pitkeriw-qánigelik júmısımızǵa házirgi kúni

ádebiy processte belsendilik kórsetip atırǵan jazıwshılardan Marat Tawmuratov prozasın hár tárepleme úyreniwdi, atap aytqanda, onıń gúrriń hám novellalarınıń janrlıq qásiyetlerin hám ǵarezsizlik dáwirinde qaraqalpaq ádebiyatında povest janrında alıp barǵan kórkemlik izlenislerin anıqlawdi óz aldımızǵa maqset e tip qoydıq. Bunıń ushın tómendegi wazıypalardı orınlaw zárúr:

-M.Tawmuratovtıń házirgi qaraqalpaq ádebiyatında tutqan orniń anıqlaw;

-M.Tawmuratov prozasınıń janrlıq qásiyetlerin hám onda obraz jasaw

beriw;

- M.Tawmuratov povestleriniń janrlıq hám stillik ózgesheliklerin anıqlaw.

Jumıstıń izertlew obyekti. Biz bul jumısımızda M.Tawmuratovtiń “Erteń shıǵarmız tawǵa” (Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 1991), “Aq túnniń kóleńkesi”

(Nókis,“Qaraqalpaqstan”,1994) “Sáwirdiń aq jamǵırı” (Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 1998),

“Qısqa roman” (Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 2004) atlı prozalıq toplamları hám “Erkin qaraqalpaqstan”, “Qaraqalpaqstan jasları”, “Jas Leninshi” gazetalarında,

2 Бекбергенова З. Қарақалпақстан Республикасы жазыўшылары. Т., 2011, – Б.198.

6

“Ámiwdárya” jurnalında jariyalanǵan gúrriń, novella hám povestlerin izertlew obyekti etip aldıq.

Jumıstıń metodologiyalıq tiykarı. Biz pitkeriw-qánigelik jumısımızda Prezidentimiz I.A.Karimovtıń miynetleri hám maqalaların metodologiyalıq jaqtan basshılıqqa aldıq. Jumıstıń teoriyalıq tárepleri ushın Aristoteldiń “Poetika”sınan, rus ilimpazı L.I.Timofeevtiń, ózbek ádebiyatshı ilimpazlarınan T.Bаboev, I.Sultanov, N.Hotamov, B.Sarımsaqovlardıń ilimiy-teoriyalıq pikirlerinen, jergilikli ilimpazlardan M.Nurmuhammedov, Q.Sultanov, Q.Kamalov, K.Mámbetov, S.Bahadırova, K.Allambergenov, S.Axmetov, Q.Járimbetov, J.Esenov, P.Nurjanov, A.Amanova h.t.basqalardıń ilimiy pikirlerinen paydalanıldı.

Jumısta M.Tawmuratov prozası basqa qaraqalpaq jazıwshılarınıń dóretiwshiligi menen hám zamanagóy ózbek prozası úlgilerine salıstırılıp úyrenildi. Bunıń ushın salıstırmalıtipologiyalıq hám kórkem analiz metodlarınan paydalanıldı.

Jumıstıń qurılısı. Jumıs kirisiw hám juwmaqlawdan tısqarı úlken eki baptan ibarat. Baplar mazmunına qaray bir neshe bólimlerge bólinedi. Jumıstıń sońında paydalanılǵan

ádebiyatlar dizimi hám qosımsha bólim sıpatında M.Tawmuratovtıń baspada járiyalanǵan prozalıq dóretpeleriniń bibliografiyalıq kórsetkishi berilgen.

7

1-BAP. M.TAWMURATOVTÍŃ KISHI EPIKALÍQ JANRDAǴÍ

KÓRKEMLÍK IZLENISLERI

1.1. Kishi epikalıq janrlar gúrriń hám novella haqqında túsinik

“Kórkem shıǵarma qanday da bir úlken oydı bildiriwi tiyis,”- dep A.P.Chexovtıń durıs kórsetkenindey, sırtqı dúnyadaǵı bolıp atırǵan barlıq qubılıslar kórkem shıǵarmada

óz sáwleleniwin tabadı. Bul, álbette, jazıwshı yáki shayırlardıń turmıs haqıyqatlıgın

ádebiyattıń qaysı janrında beriwine baylanıslı. Eger kórkem shıǵarmada sezim hám

tásirsheńlik kúshli bolsa lirika janrında, belgili bir waqıyanı beriwde epika janrında, al, waqıyadaǵı personajlar háreketi bolsa drama janrında sáwleleniwi múmkin. Ádebiyatta

avtordıń kórkem shıǵarmanı qaysı túrdiń janrında beriwi óziniń jekke usılı hám

ózgesheliklerine baylanıslı.

“Janr - francuzsha “genre” – túr degen mánini ańlatıp, túrmıs shınlıǵın kórkem

súwretlewdiń barısında jazıwshı (shayır) niyet etken ideyalardı beriwdiń usıllarınıń biri. Mısalı, sóz ustası tariyxıy haqıyqatlıqtı kórkem sáwlelendirmekshi bolsa, onda ol tariyxıy (roman,povest h.t.b.) janrdıń múmkinshiliklerinen paydalanadı, eger ol óziniń ideyasın

ishki sezimler, keshirmeler arqalı emocional formada bermekshi bolsa, lirika janrına júginedi”3. Yaǵniy turmıs shınlıǵın kórkem sáwlelendiriw boyınsha hár bir ádebiy túrdiń

ózine tán kórkemlik múmkinshilikleri, súwretlew qurallarınan paydalanıw usılları, qullası

ádebiyattı lirika, epika hám drama dep úken úsh túrge bóliw Aristotel dáwirinenbaslap bar. Onıń “Poetika” kitabı dúnya ádebiyattanıw iliminde payda bol’ǵanbirinshi ádebiy

3Ахметов С, Есенов Ж, Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша-қаракалпақша түсиндирме сӛзлиги. Нӛкис, «Билим», 1994. –Б.69.

4Аристотел Поэтика. Тошкент. Ғафур Ғулом номидаги адабиëт ва санъат нашриëти. 1980.

8

rawajlanadı. Máselen, áyyemgi Greciyada bul úsh túr teńnen rawajlanǵan bolsa, sońǵı dáwirde oladıń rawajlanıwı hár qıylı baǵdarda rawajlanıp atır.

Házirgi kúnge kelıp ádebiy túr bolǵan lirika, epika hám drama keń baǵdarda rawajlanıp, olardıń óz ishinde kóplegen janrlıq túrleri payda bolıp atır. Mısalı, lirika óz ishinde eski janrlardan ǵázzel, muxammes, muashshaq, rubayı, sonday-aq, Evropa

ádebiyatınan qáliplesken elegiya, epigramma, oda h.t.b. janrlarǵa bólinedi. Epika bolsa, epopeya, roman, povest, gúrriń, novella, ocherk, memuar h.t.b. janrlarǵa, al, dramanıń ózi komediya, tragediya, tragikomediya, drama, melodrama sıyaqlı janrlarǵa bólinedi.

Solardıń ishinde epika grekshe – bayanlaw, tariyxtan aytıw degen mánini ańlatıp,

ómir shınlıǵın tereń súwretlep, adam xarakteri menen minezin tolıq bayanlap kórsetetuǵın

ádebiy túr.

Epika eń eski janr. Sebebi, kórkem sózdiń saǵasınıń ózi mif, ańız, ertekten baslanadı. Bul janrlar epikaniń saǵası bolıp esaplanadı. Sonday-aq, lirikanı da eski janr dep qarawǵa boladı. Biraq ol sózlerdiń óz ara uyqaslıǵinan payda etiledi. Yaǵniy lirika sózlerdi uyqastırıp sóylew sońında payda bolǵan, -dep V.G.Belinskiy durıs kórsetıp ótedi.

Epikanıń da dáslep kishi kólemli túrleri payda bolǵan. Sol tiykarda kópshilik ilimpazlar epikanı úsh toparǵa bólıp qaraydı:

1.Kishi kólemdegi epikalıq shıǵarmalar;

2.Orta kólemdegi epikalıq shıǵarmalar;

3.Keń kólemdegi epikalıq shıǵarmalar5.

Solardan epikanıń kishi janrları eń dáslep awızeki túrde payda bolıp, xalıq arasında tarqalǵan. Jazba ádebiyattıń payda bolıwı menen olar búgingi kúnge shekem jetip kelgen.

Sol tiykarda ádebiyat teoriyasın izertlegen ilimpazlar kishi epikalıq janrdıń dáslepki

qálıplesiw tariyxın úsh tarmaqqa bólıp qaraydı: 1.Mifologiyalıq ádebiyat, yaǵniy, buǵan

mif, ańız hám erteklerdi kirgiziwge boladı. Epos yaǵniy dástanlıq shıǵarmalar bolsa

bulardıń dawamı esaplanadı. 2. Liro-epikalıq yagnıy, lirika hám epikanıń sintezinen

qurılǵan ádebiyat. 3. Epikanıń kishi janrlarına tán úshinshi basqısh gúrriń, novella, ocherk h.t.b. óz ishine aladı. Bul basqıshta lirika epika menen aralasıp júrmeydi.

Biz búgingi jumısımızdıń bul bóliminde kishi epikalıq janrlar gúrriń hám

novella haqqında sóz etemiz.

5 Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. М,. «Просвещение», 1976. –Б.348-349; Мәмбетов К. Әдебият теориясы. Нӛкис. «Билим»,1995, -Б.191; Бoбоев T. Адабиëтшунослик асослари. Тошкент, «Ўзбекистон», 2002, -Б. 461.

9

“Gúrrińturmıstı ıqsham hám qısqa túrde sáwlelendiretuǵın prozanıń povestten kishkene janrlıq túri”6. Ol, negizinen, jeti-segiz betten aspawı kerek. Biraq kórkem

ámeliyatta kólemi eki bet penen júz bet aralıǵındaǵı gúrrińler de ushırasadı. Gúrrińde bir

sózdi qosıw yáki alıp taslaw múmkin e mes. A.P.Chexov, A.Qahhar gúrrińleri tap

sonday. Lekin, hár ádebiyatta gúrriń óz múmkinshiliklerine qaray rawajlanǵan. Gúrriń bir waqıyanı adamǵa bayanlaw tiykarında payda bolǵan. Sonıń ushında bundaǵı syujet penen kompoziciya ádewir ıqshamlılıqqa iye. Kóbirek bir ǵana waqıyanıń sırların ashıp beredi7.

V.G.Belinskiydiń aytqanınday: “… gúrriń mıńlap bóleklerge bólingen roman… insan táǵdiriniń payansız poemasınan bir epizod, sonday waqıya hám hádiyseni tańlap aladı hám óziniń tar ramkasında súwretleydi”8, - dep durıs kórsetıp ótedi.

Haqıyqatında da, gúrriń insan ómirindegi belgili bir waqıyanı bayanlap, oǵan hár qıylı ideyalardı jámlestiredi. Sheshimniń beriliwi tiykarında sol ideya anıqlasıp, oqıwshını oy júritiwge iytermeleydi.

Rus ádebiyatshı ilimpazı L.I.Timofeevtıń pikirinshe, gúrriń insan ómirindegi ayrıqsha bir waqıya tiykarına qurıladı, onda xarakter qálıplesken boladı, shıǵarma qaharmanları kóp bola bermeydi, olar bir waqıyaǵa qatnasadı. Sonıń ushın gúrrińniń kólemi úlken bolmaydı. Syujet tiykarında jatqan waqıya, álbette, ózine tán shiyelenisiw, kulminaciya hám sheshimge iye boladıbulardıń barlıǵı insan ómirinde bir epizod ramkasında júz beredi9.

Demek, gúrriń insan ómirindegi belgili bir problemalı waqıyanı qısqa waqıtqa sıydırıp, belgili sheshim tiykarında juwmaqlap hám birinshi betten bas qaharmannıń tilinen, sonday-aq, avtorlıq bayanlawlar menen beriletuǵın kishi epikalıq janrlardıń biri.

Qaraqalpaq ádebiyatında gúrriń janrı XX ásirdiń 30-jıllarında payda bolıp, tiykarınan, A.Begimov, N.Dáwqaraev, J.Aymurzaev, M.Dáribaevlardıń dóretiwshiliginde kózge taslandı. Sońınan T.Najimov, W.Xojaniyazov, Á.Tájimuratov, A.Áliev, S.Sáliev,

Á.Atajanov h.t. basqalardıń dóretiwshiliginde kóplep ushırastı. Al, ǵárezsizlik dáwirine kelıp gúrriń janrında qálem terbetip kiyatırǵan jazıwshılarımızdan G.Esemuratova, W.Ótewliev, A.Ábdiev, H.Ótemuratova, M.Tawmuratov hám taǵı basqalardı atap ótiwge boladı.

6Ахметов С, Есенов Ж, Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша-қаракалпақша түсиндирме сӛзлиги. Нӛкис, «Билим», 1994, – Б.172.

7Мәмбетов К. Әдебият теориясы. Нӛкис. «Билим»,1995, - Б.194.

10

turmıstıń bir kesindisin sóz etiwi de, turmıstıń bir neshe epizodların óz ishine qamtıwı da, qaharmannıń jalǵız úlgisin sóz etiwi de múmkin, onıń barlıq ómirin berıwi de, adam

seziminiń bir qubılısın beriwi de, waqıya bir jón baslanıwı da, gúrrińniń kólemi bir bet bolıwıda, al, povesttiń kólemi menen teń keliwi de múmkin”, - dep janrdıń qásiyetin túsindiredi.

Sonıń menen birge avtordıń “Dáslepki qaraqalpaq gúrrińleri”, “Gúrrińlerdegi sheberlik”11 h.t.b. sın maqalalarda gúrrińlerdiń teorıyalıq hám ámeliy tárepleri keń túrde

aytılǵan.

1980-jıllardıń aqırında qaraqalpaq ádebiyatında gúrriń janrınıń jazılıw

múmkinshilikleri haqqında ádebiyatshı A.Amanova: “Qaraqalpaq gúrrińi úlken prozaǵa jol ashıp beredi. Ol basqa prozalıq janrlardıń payda bolıwına hám qáliplesiwine jaǵday jasadı

”12, - dep kórsetedi.

Ǵárezsizlik dáwirine kelıp gúrriń janrınıń izertleniwinde I.Ótewliev hám Z.Qıtaybekovanıń ádebiy sın maqalaları dıqqatqa ılayıqlı13. Olarda, tiykarınan, gárezsizlik

dáwirindegi gúrrińlerdiń izertleniw jaǵdayı hám olardıń ideyalıq-tematikalıq baǵdarı

keń talqılanǵanlıǵın kóriwimizge boladı.

Al, qaraqalpaq ádebiyatında novella janrınıń payda bolıwı XX ásirdiń 70jıllarına tuwra keledi. Házirgi kúnde novellalar ideyalıq-tematikalıq, janrlıq hám stillik jaqtan

10Баҳадырова С. Гүрриң жанрының гейпара ӛзгешеликлери //ӚЗССР ИА ҚҚФ. Хабаршысы. 1970, №3.

11Баҳадырова С. Дәслепки қарақалпақ гүрриңлери ҳаққында //ӚЗССР ИА ҚҚФ. Хабаршысы. 1970, №4; Гүрриңлердеги шеберлик //Әмиўдәрья . 1970, № 10.

12Аманова А. Жанрдың мүмкиншиликлери // Әмиўдәрья. 1987, № 9.

13Ӛтеўлиев И. Гүрриң жанрының мүмкиншиликлери // Арал. 1993, № 2-3; Қытайбекова З. Гүрриң жанрының изертлениў бағдарлары // ӚзР. ИАБ xабаршысы. 2002, № 3 ; Ғәрезсизлик дәўири гүрриңлеринде шеберлик мәселеси. // Әмиўдәрья. 2002, № 5

11