MD hám PQJ / Qaraqalpaq dialektologiyalıq sózligi hám onıń dúziliw principleri

III BAP. D. S. NASIROV HÁM O. DOSPANOVLAR TÁREPINEN DÚZILGEN

DIALEKTOLOGIYALÍQ SÓZLIKTE SÓZLERDIŃ BERILIW TÁRTIBI

Qaraqalpaq tilinde kólemli sózliklerdiń biri – bul D. S. Nasırov hám O.Dospanovlar tárepinen dúzilgen dialektologiyalıq sózlik bolıp esaplanadı. Ol 1983-jıl Qaraqalpaqstan baspasınan 404 bet kóleminde járiyalanadı. Miynettiń annotaciyasında: «Bul miynet qaraqalpaq awızeki sóylew tiliniń quramındaǵı dialektler hám sóylesimlerdiń ózgesheliklerin qamtıytuǵın 6000 nan aslam sózdi óz ishine aladı. Sózlik studentlerge, muǵallimlerge, tyurkologlarǵa, awızeki tilimizdiń sarqılmas baylıǵı menen qızıǵıwshı kitapxanlarǵa arnaladı»41 dep atap kórsetiledi.

Kitaptıń annotaciyadan sońǵı betke avtorlar tárepinen qaraqalpaq tili dialektleriniń kartası jaylastırılǵan. Kartada qaraqalpaq tiliniń arqa hám qubla dialektleriniń bir-birinen parıqlanatuǵın belgileri berilgen.

Al, 5-17 betlerde O. Dospanov tárepinen jazılǵan «Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligin dúziwdegi tiykarǵı principleri» dep atalǵan kirispe jazılǵan, ilimpaz kirispe de onıń tiykarǵı principleri tiykarında tómendegilerdi bayanlaydı».

Keyingi jıllarda rawajlanǵan qaraqalpaq dialektologiyasınıń e risken tabısları ayta qalarlıq.

Dialektologiyalıq ekspediciyalar dáwirinde respublikada hám onıń menen qońsılas shegaralarda jasawshı qaraqalpaqlardıń sóylew tiliniń ózgeshelikleri ilimiy tárepinen izertlendi. Jıynalǵan materiallardıń berilgen juwmaqları belgili bahaǵa iye boldı. Sebebi qaraqalpaq xalqınıń awızeki sóylew tiliniń

ózgesheliklerin izertlew arqalı onıń tiliniń tariyxına tuwısqan túrkiy tilles xalıqlar menen qanday qatnasta ekenligin bildiriwge múmkinshilik beretuǵın dereklerdiń kórip alıw máselesi payda boladı.

41 Nasırov D. S., Dospanov. O. Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligi. Nókis, Bilim, 1983, 3- bet.

41

Qaraqalpaq tilindegi dialekt hám govorlardıń leksikasın úyrenip, ondaǵı toponimikalıq, etnikalıq hám basqa da atamalarǵa baylanıslı sózlerdiń etimologiyasın ashıp, ilimiy baǵdarda izertley biliw máselesi qaraqalpaq til bilimniń gezektegi wazıypası bolıp tabıladı.

Dialektologiyalıq sózliktiń áhmiyetin aytarlıq dárejede, ol til tariyxı hám házirgi qaraqalpaq tiliniń leksikasın bunnan da bılay bayıta beriw isinde óziniń paydalı tásirin tiygiziw sózsiz qubılıs.42

Haqıyqatında da bul dialektologiyalıq sózlik qaraqalpaq xalqınıń awızeki sóylew tili belgili normaǵa túsip, qáliplesken ádebiy tildiń leksikalıq tárepine qaraǵanda qanday ózgesheliklerge iye ekenligi kórsetiw menen birge, olardıń óz ara qatnasın ashıp beriwge tásir jasay aladı.

Álbette, tildiń rawajlanıw nızamlıqlarında kórsetiliwinshe ádebiy til hár waqıtta da jergilikli xalıq tiline óz tásirin tiygizip, dialektlik sózlerdiń ádebiy tildiń normasına jaqınlasıwı haqqındaǵı qaǵıydanı usınadı. Sózlikte xalıqtıń awızeki sóylew tiliniń ózgesheliklerine baylanıslı frazeologizimler, idiomalıq sózlerden ornalastırıw tártibi de qaralǵan. Bul sózliktiń jáne bir ózgeshelik tárepi sózlikke

ásirese frazeologiyalıq dialektizmler de kiritilgen. Mısalı: Ayaǵına sheńgel urıw - ádebiy tilde jolına bóget bolıw, gúnayı bar - ádebiy tilde jazıǵı bar,

jik ashıw - ádebiy tilde bir nárseni tórkinin biliw,

sózlikte onı dúziwshiler 1857-jılı qabıl etilgen jańa alfavit hám orfografiya qaǵıydalarına súyenedi. Sonday-aq dúziwshiler tárepinen sózlikke engizilmeytuǵın tómendegi sózlerge de itibar qaratqan.

Birinshiden, qaraqalpaq tiliniń norması retinde qabıl etilgen sózler (samal, shamal, ırza, ıraza)

Ekinshiden, yózine tán grammatikalıq ózgeshelikleri bar sózler (keliń, kelesiz, barasız, júresizler).

42 Nasırov D. S., Dospanov O. Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligi. Nókis, Bilim, 1983, 6- bet.

42

Úshinshiden, kásibiy sózler (súwen, paxta, ǵarbız, júweri).

Tórtinshiden, kóp jasaǵan eski sawatı bar geypara jası úlken adamlardıń

tilinde házirge deyin saqlanıp kiyatırǵan kitabıy til elementleri (xoshlasalı, kórseli ) hám taǵı basqa.

Bul dialektologiyalıq sózliktiń 18-23 betleri shártli túrde qısqartılıp alınǵan

rayon, qala, awıl atlarınan alınǵan mısalı:

–Beruniy, By

–Bybazar, Iysh – Iyshan,

Mayem – Maymengen, Sar – Sarkop,

Shm – Shmam,

hám taǵı basqa túrinde berilip, ol sózliktiń 24-betinde 41 háripten ibarat kirill

álipbesi kiritilgen. Soń 25-betten 355-betge shekem sózlik bólimi kiritilgen.

Al, 355-397-betlerde D. S. Nasırov tárepinen qaraqalpaq dialektologiyası haqqında ilimiy kóz-qaras pikirlerin «Qaraqalpaq tiliniń dialektleri» dep atalǵan ilimiy maqalasında berilgen.

Al, 398-400-betlerde sózlikke paydalanǵan ilimiy teoriyalıq ádebiyatlar dizimi berilgen bolsa, 401-bette sózlikke paydalanǵan ádebiy shıǵarmalar kiritilgen. Sózlikte berilgen ayırım dialektlik sózlerge itibar qaratamız, mısalı:

Aálam (A) - álem, barlıq jer. Onnsakızmıń aálamǵa jayǵan (Mr. Qar.)

Abayda bolıw (A) – abaylı bolıw saq bolıw.

43

Abınıw (A) – eńterliw, óńmenlew. Olar kózin ashıp, ta ájaǵası tirilip kiyatırǵanday, oshaqtıń basına abındı. (T.Qayıpbergenov. Baxıtsızlar, 1971, 116bet)

Abıjı (A) – 1. muzdıń qatar aldına balıqshılarǵa teńizge aw salıwǵa bir-biri menen qatnas jasawǵa múmkinshilik bolmaydı. Muz óz qáddine qaytqanǵa deyingi waqıt abıjı dep ataladı. (Mr)

2.Albıraw. O sendey abıjı qotır emes (Mr)

Aǵayinni (A) – aǵayınli. Bul aǵayınni jigit edi. (Shımbay rayonı shaqaman) Aǵarǵan (A) – qatıq mánisinde. Dushshı aǵarǵan bolsa, aǵarǵan ákel. Aǵarǵandı jazıw (A) – Gúbi pisiw. (m.r. Tik. Qar. Shege). Bul mısallar

tiykarınan barlıǵı (A) túrinde berilip, yaǵnıy qaraqalpaq tili arqa dialektke tán sózler.

Sózlikte tilimizdiń qubla dialektke tán sózleri (Q) dep qısqartırılıp berilgen. Mısalı,

Aylantıra beriw (Q) – bir nárseni ózine qaratıw, aylandırıp bara bereseń (Ár. Qıram).

Aqsham ( A. q. ) – kesh, tún. Paxta aqsham ótpey qaǵan. (T. r. hám) Aqılı-uwshı ( Q ) – barlıq oyı, ańlawı degendi ańlatadı. Ádebiy tilde aqılı,

ańı, sanası.

Ala qamba / ala qamma (Q) – qawınnıń túri. Júzi mazalı, túri sarǵısh qara, tuqımı gúrbektiń tuqımınday. Báhárde egedi, gúzde pisedi. (Tr. Dosp).

Apalaq-japalaq (Q) – tez, shaqqan, jıldam degen mánilerdi ańlatadı. Apalaqtajapalaq keledi bir waqıtta. (Tr. Aq). Ádebiy tilde bul sózdiń jubaylas sózi gezlespeydi.

Arnapı-yiydá (Q)–jiydeniń túri, japıraǵı kishkene, forması domalaq, jigildik, jiydeden úlkenirek, mazalı. (Br. Qaramanı).

Atlama (Q) – sına. Temirdiń tisi ushın iyiw yamasa aǵashtı jonıw nátiyjesinde islengen zat. (Tr. Br. Ár).

44

Ashaq ( Q ) – uzaq, alıs jer. Birew ashaq barajaq. (Tr. Aqb).

Bul sóz tórkini haqqında sózlikti dúziwshiler tómendegi pikirdi bildiredi:

«Bul sóz óziniń tórkini jergilikli túrkmen awızeki tilinen alıwı múmkin. Ol

áyyemgi túrkiy jazıw esteliklerinde achya – formasında hal feyil e kenligi kórinedi. Asha sózine q affiksiniń (feyil sózlerden, atlıq, kelbetlik, ráwish, sóz jasawshı,

ónimli affiksine) qosılıp, ashaq ráwishi júzege kelgen»43 dep kórsetedi.

Usı sózliktiń sońında kiritilgen D. S. Nasırovtıń «Qaraqalpaq tiliniń dialektleri» degen atamadaǵı ilimiy maqalasında bolsa, ilimpaz bir qatar bahalı

pikirlerdi bayanlaydı.

Ásirese, qaraqalpaq xalqı haqqında onıń 1970-1979-jıllardaǵı xalıq sanı, qaraqalpaq milleti, milliy tili haqqında orıs ilimpazları N. A. Baskakov hám D. I.

Samoylovich sıyaqlı ilimpazlardıń klassifikaciyası bul boyınsha miynetleri,

Ózbekstannan sırtta jasaytuǵın qaraqalpaqlar, olardıń sanı, tilindegi assimilyaciya qubılısı haqqında da aytadı.

Sonday-aq qaraqalpaq xalqınıń tiykarǵı ruwları, olardıń tilinde hár birinde

ózine tán dialektlik ózgesheliklerdiń bar ekenligi kórsetiledi. D. S. Nasırov qaraqalpaq tiliniń Arqa hám Qubla dialektlerin ajıratıwǵa dialekt aralıq tiykarǵı belgiler sıpatında fonetikalıq, morfologiyalıq, leksikalıq ayırmashılıqlardı payda

etedi.

Qaraqalpaq tili dialektlik sistemasınıń dúzilisinde turaqlı hám izbe - izlik

qublıslardı payda e tedi. Al, D. S. Naırov hám O.Dospanovlar 1995-jılı

«Bilim» baspasında járiyalaǵan joqarı oqıw orınları ushın arnalǵan

«Qaraqalpaq dialektologiyası» degen sabaqlıǵında joqarıda atap ótilgen sózlik haqqında onıń áhmiyeti boyınsha tómendegi pikirlerdi bildiredi»

«Bizler tárepinen dúzilgen dialektologiyalıq sózlik óz ishine qamtıǵan materiallar

43 Nasırov D. S., Dospanov O. Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligi. Nókis, Bilim, 1983, 50bet.

45

Materiallardıń puxtalıq penen saylanıp alınǵan leksikalıq dialektizmde onıń reestr ushın iske asıwǵa tiyisli bólegin quraydı. Keltirilgen kategoriyalardıń basqa dialektologiyalıq sózliktiń adresi reestrlik sóz retinde geypara izertlewshilerdiń dálillewleri boyınsha kórkem ádebiyat shıǵarmalarınan, baspa sóz materialları, folklordan paydalanıw múmkin».44

Jáne bir itibarlı tárepi, bul sózlikti dúziwshiler kórkem shıǵarmalardan dialektizmlerdi tańlaǵanda shayır yamasa jazıwshınıń qaysı dialekt wákili ekenligine de itibar qaratılǵan kóremiz mısalı: T.Qayıpbergeov – Kegeyli rayonı wákili, S. Ziyaov hám K. Sultanovlar, Moynaq rayonı wákili ekenligine itibar bergen.

Demek, sózlikti dúziwshiler ondaǵı reestrlik alınǵan sózlerge bir tárepleme emes, al hár tárepleme qatnas jasaǵan.

3.1. Sońǵı waqıtlarda dúzilgen dialektologiyalıq sózlikler hám

olardıń áhmiyeti

Ǵárezsizlik jıllarında qaraqalpaq leksikografiyasında túpkilikli ózgerisler júzege keldi. Olardan eń baslıları sıpatında 2004-jılı Qaraqalpaqstan baspasında shıqqan Gúlistan Bekmuratovanıń «Qaraqalpaq tiliniń Shomanay sóylesimi» dep atalǵan miyneti bolıp esaplanadı.45

Bul miynet 32-betten ibarat, avtordıń «Qaraqalpaq tiliniń Shomanay sóylesimi» dep atalǵan bul miynetinde onıń Shomanay rayonı aymaǵınan informatorlardan jıynalǵan materialları toparlarǵa bólingen. Ásirese, dialektizmlerdi fonetikalıq, morfologiyalıq hám grammatikalıq jaqtan analizlegen.

Ǵárezsizlik jıllarında orınlanǵan dialektologiya tarawındaǵı izertlew jumıslarınan S. Shınnazarova tárepinen qorǵalǵan «Qaraqalpaqstannıń Qanlıkól aymaǵındaǵı qaraqalpaqlardıń sóylew tili ózgeshelikleri»

44Nasırov D. S., Dospanov O. Qaraqalpaq dialektologiyası. Nókis Bilim, 1995, 156-bet.

45Bekmuratova G. Qaraqalpaq tiliniń Shomanay sóylesimi. Nókis, Qaraqalpaqstan, 2004.

46

degen temadaǵı kandidatlıq jumısı bolıp esaplanadı. Jumıstıń sońında Qanlıkól qaraqalpaqlarınıń tilinde ushırasatuǵın dialektlik yaǵnıy sóylesimlik sıpatqa iye sózlerdiń qısqasha sózligi berilgen. Olardan ayırımlarına mısallar keltiremiz, mısalı:

Aǵa – sóylesimde ininiń hayalı kúyewiniń, óz eriniń jigit aǵasın aǵa dep ataydı.

Aytımal – 1. Betashar dástúrindegi qosıq,

2. Naqıl-maqal hám awızeki dóretpeleriniń kishigirim túri. Aqkók – miywe, jemis, aǵarǵan mánisinde.

Aqlap ketiwi – salınıń durıslı dánlemewi.

Aqlaw – háklew mánisinde.

Aqıra – bir bel topıraq.

Ala búyrek – eginniń jartısı pisip, jartısı pispey qalıwı.

Alaǵawdan – jeńiltek minezli adam.

Alań – bos jatqan jer.

Alım-salım - olpı-solpı kiyiniw. Ańqıldaq shortan – shortan balıqtıń bir túri.

Ańız – burın egilip, soń egilmey qalǵan jer. At qara qaptal – oǵada kóp.

Atlama - ótirikshi, lapgóy.

Atshep – hayal adam tárepinen kiyewiniń jaqınları menen birdey ismdegi adamlar.

Awsıl – mallardıń tiline hám tuyaǵına shıǵatuǵın jara. Ashaw – azanǵı, túski, keshki mezgillerdiń ulıwmalıq ataması. Áje – 1. Jası

úlken kempir,

2. Qız apa.

Ál qızıl – qıp-qızıl.

Ál kelinshek – jas kelinshek.

Álós – adamnıń kózindegi nuqsan. Álós – qıytır. Áspi – jaranıń tili.

47

Áshekóy / atshoqay – sútilmektiń túri.

Áshirepi-ánjir – oǵada qádirli.

Áwliye bas – zıyarat.

Baqa - shóke – kishkene balalar.46

3.2.Kenimex qaraqalpaqları tili boyınsha dúzilgen sózlikte sózlerdiń

beriliw tártibi

Ǵárezsizlik jıllarında orınlanǵan jumıslardan itibarlarınan biri bul –

A. Pirekeeva tárepinen orınlanǵan «Kenimex Qaraqalpaqları dialekti»47 dep atalǵan kandidatlıq jumıs hám «Kenimex Qaraqalpaqları tiliniń geypara

ózgeshelikleri»48 ilimiy maqalalar toplamı bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq milleti wákilleri tek Qaraqalpaqstanda ǵana emes, al Qazaqstannıń kópshilik aymaqlarında, Ózbekstannıń Shımkent, Ferǵana, Ándijan, Qashqadárya, Surxandárya, Buxara, Samarqand wálayatları hám Afganstanda da otırıqshı xalıq sıpatında turmıs keshirip atırǵanlıǵın kópshilik ilimiy ádebiyatlardan bilemiz.

Qaraqalpaqlardıń kópshilik bólegi Nawayı wálayatınıń Kenimex rayonında da uzaq ásirlerden berli jasap kelmekte. Olar shegaralıq jaqtan Buxaranıń sol Túslik batısında jaylasqan. Kenimex rayonı tiykarınan 1925jıllarda qazaq – qaraqalpaq rayonı bolıp dúzilgen.

Ǵárezsizlik jıllarında rayonnan úsh qaraqalpaq mektebi ashılıp, onda qaraqalpaq balaları ana tilinde tálim aladı. Yaǵnıy qaraqlpaqsha tálim aladı. Usı Kenimex qaraqalpaqları tili boyınsha Amangúl Pirekeevanıń ilimiy jumıslar alıp barǵanı bizge málim.

A. Pirekeeva hám S. Shınnazarovlardıń basshılıǵında 2009-2010- jılları usı aymaqta dialektologiyalıq ámeliyatta Institutımızdıń Qaraqalpaq tili hám

ádebiyatı fakultetiniń ziyrek talabaları aymaqta bolıp, bir qatar

46Shınnazarova S. Qoraqalpoǵistonning Qonlikól hududidagi qoraqalpoqlarning nutqidagi xususiyatlari. –Nukus, 2009.

47Pirekeeva A. Kenimex Qoraqalpoqlari shevasi. –Nukus, 2012.

48Pirekeeva A. Kenimex Qaraqalpaqları tiliniń geypara ózgeshelikleri. Nókis, Qaraqalpaqstan, 2010.

48

materiallar jıynadı hám onıń juwmaǵı retinde ilimiy maqalalar járiyaladı. Toplamnıń sońında Kenimex qaraqalpaqlarınıń janlı awızeki sóylew tilinen jıynalǵan materiallar tiykarında qısqasha sózlik dúzilgen. Bul sózlik qaraqalpaq dialektlik leksikografiyasınıń ǵárezsizlik jıllarında járiyalanǵan sózliklerden biri bolıp esaplanadı. Ilimiy toplam sońında berilgen sózlikten mısallar keltiremiz, mısalı:

Aǵı – máyektiń aǵıwzı.

Aǵıp bermew – tez aqpaw. Mına shaynek aǵıp bermeydi.

Ay bar – aybat. Aybarınan qorqıp qabaǵan iyt úyine kirip ketken. Ayaq jalań – jalań ayaq. Ayaq jalań júrme.

Aytuw – shaqırıw. Jalǵastı aytıp jibereseń be?

Aq tigis – aq sabaq. Aq kóylekti aq tigis penen tigemiz.

Altınshı sabaq – altınshı kún, shembi kún.

Ańıraw – ańqırıptı. Eshek ańıraptı. Arwaq - óli. Arwaq bayımay, tiri bayımaydı. Apan – qudıqtıń awzı.

Aptaba – quman.

Awjar – háwjar.

Awıstırıw – almastırıw. Kiyimińdi awıstırıp qoy. Awızberk – oraza tutqan adam.

Astaxtay – astaxta.

Atala – awqat túri. Undı quwırıp atala qılınadı.

Ashshı uwız – sıyırdı eń birinshi sawǵanda shıǵatuǵın sút. Ábirjime – qınalmaw. Bir men ushın ábirjime.

Áwere bolmaw – zaya bolmaw. Tawar áwere bolmasın.

Áńgeme - áńgime, sáwbet. Áńgemelesip otırdıq. Átirep -

átirap. Átirep qarańǵılıq.

Babay – ǵarrı adamǵa aytıladı. Biziń babaydan baslanıp qatnas úzilip ketken. Badriń – qıyar.

49

Baspa – suw qaynatatuǵın shaynek.

Bas jalań – jalań bas.

Bárek – pelmen taǵamı. Birinshi sabaq – birinshi kún. Boz jer – tazadan ashılǵan jer. Bosın – bolsın. Amanlıq bosın.

Bujı – maldıń juwan ishegine ókpe bawırdı maydalap salıp pisirilgen taǵam. Buwa – ata. Buwası repressiyaǵa ushıraǵan.

Buxara oqıw – Buxarada oqıdı úlken qızım. Buxara oqıdı.

Demek, sózlikte Kenimex qaraqalpaqları tilinde ushırasatuǵın usı sıyaqlı sózler reestrge alınıp, soń onıń ádebiy tildegi mánisi, al onnan keyin sol aymaq materialları tiykarındaǵı mısallar jaylastırılǵan.

Joqarıdaǵı sózliklerdiń, olardıń dúziliw principlerin bir-birine salıstırǵanımızda túrlishe ózgesheliklerge iye ekenligi seziledi. Atap aytqanda, dialektlik sózlerdi dialektologiyalıq ámeliyat barısında jıynawda bunday

ózgeshelikli sózlerdiń tek sol aymaqlarda ǵana ózgeshelik penen aytılıwı, túrli aymaqlarda, turlishe variantlardıń bolıwı, dubletlerine iye ekenligi, eń baslısı

ádebiy tildi bayıta alıw sıyaqlı parıqları sóz etiledi. Dialektologiyalıq sózliklerdiń principlerin úyreniw arqalı hár qanday oqıwshı yaki talaba qaraqalpaq tili dialektlerin úyrenedi hám qánigelik sabaqta kishigirim kólemdegi dialektlik sózliklerdi dúze alıw múmkinshiligine iye boladı.

50