MD hám PQJ / Qaraqalpaq dialektologiyalıq sózligi hám onıń dúziliw principleri

tilindegi parıqlar jumısqa enbegen. Óytkeni, olardıń sóylew tili ele tolıq túrinde izertlew obektine aynalmaǵan».

Dialektologiyalıq sózlik qurılısı boyınsha qaraqalpaq tiliniń arqa hám qubla dialektleri boyınsha jıynalǵan dialektlik materiallardan ibarat. Hár bir restrlik sózden keyin ádebiy tildegi ekvivalentiniń, al eger de ol bolmaǵan jaǵdayda sol zattı sıpatlı belgilerine qaray otırıp, túsindiriw usılı qollanılǵan.

Miynette kórkem ádebiyat, sonıń ishinde, folklorda ushırasatuǵın dialektizmler múmkinshiligine qaray paydalanılǵan. Sonday-aq, dialektologiyalıq sózlikte geypara sózlerdiń etimologiyalıq ózgesheligi de berilgen, ayırımları turaqlı túrkiy tillerine salıstırıladı. Bul sózlikke professor N. A. Baskakov hám K.M.Musaevlar pikirler bildirgen. Mısalı: N. A. Baskakov: «qaraqalpaq tili dialektologiyalıq sózliginiń qoljazbası – qaraqalpaq dialektologlardıń birinshi jumısınıń tájiriybesi. Sózliktiń qısqa hám dialektlik leksikanıń barlıq túrlerin qamtıy almaǵanlıǵına qaramastan, onı baspa sózde járiyalaǵanda maqul bolar edi. Miynettiń avtorlarına eskertiwim: jumısta reestrlik sózlerdiń mánisi hám birinshi túslik, «arqa hám qubla» dep beriliwi kerek. Sózliktiń sońǵı basılıwlarında onıń kólemin awıl xojalıq, mal sharwashılıǵı hár qıylı ónermentshilikke baylanıslı arnawlı túrdegi terminler esabınan keńeytiliwi tiyis»33 dep kórsetedi.

Al, K. M. Musaev bolsa bul sózlikke bergen pikirleri onıń bir qatar unamlı táreplerin aytıw menen birge sózlikti sózlikte baqlap alıw principi, reestrlik sózlerdi jaylastırıw, túsindiriw ulıwma dialektlik sózlikke tán eskertpeleri menen bayanlaydı.

1.Dialektologiyalıq sózliktiń geypara orınlarında sózlerdiń atalıw formasın da beriw kerekligin aytadı.

2.Bir sózdiń eki ret qaytalanıwınıń qáte ekenligin kórsetedi.

33 Баскаков Н.А. Краткий отзыв о рукописы У. Доспанова, Б. Бекетова, Ш.Каримходжаева. Диалектологический словарь каракалпакского языка. 1969.

31

3. Bul sózlikke rus tili hám ol arqalı basqa tillerden kirgen sózlerdiń beriliwiniń artıqmash ekenligin, mısalı ráńgen–rentgen, bashqurt – pasport sózleriniń keltiriw bul dialektlik sózliktiń wazıypası emes ekenligin kórsetedi.34

Álbette, bul dialektologiyalıq sózlikti jergilikli ilimpazlar tárepinen dúzilgen dáslepki aymaqlıq leksikografiyalıq bir úlgisi dep bahalawǵa boladı. Sebebi bunnan sońǵı dúzilgen sózliklerden dialektlik sózlik dúziw principleri, sózlerdi, omonimlerdi, dubletlik variantlardı ornalastırıw, basqa tillerden ózlestirilgen dialektlik sózler, restrlik sózlerge kórgizbeli mısallardı tańlap alıw, kúndelikli baspa sózge, kórkem ádebiyattan dialektizmlerdi tańlap alıw sıyaqlı máselelerge jol-joba boladı dep aytıwǵa boladı.

2.3. T. Begjanov tárepinen dúzilgen sózliktiń ózgesheligi

Turǵanbay Begjanovtıń qaraqalpaq dialektologiya ilimine, dialektlik sózlik dúziwge qosqan úlesleri belgili dárejede bahalı. Ol qaraqalpaq tiliniń arqa dialektlik sóylesimlerinen biri Moynaq sóylesimi boyınsha ilimiy jumıslar alıp bardı. Onıń e ń kólemli miynetlerinen biri 1971-jılı járiyalanǵan

«Sózlerdiń semantikalıq toparı Qaraqalpaq tili Moynaq govorınıń materialları tiykarında» dep atalǵan maqalasınıń quramında moynaqlı qaraqalpaqlardıń tilinde ushırasatuǵın aymaqlıq ózgeshelikleri berilgen. Bul sózliktiń kirispesinde T. Begjanov tómendegi mısallardı bildiredi:

«Qaraqalpaq ádebiy tili basqa da túrkiy tilles xalıqlardıń ádebiy tili sıyaqlı belgili bir dialektlik bazasında payda boldı. Bul maqalada Moynaq govorınıń ishki resursları tiykarında payda bolǵan omonim, sinonim, neologizm, arxaizmlerdi óz aldına sóz etemiz»35 dep kórsetedi.

34Begjanov T. Sózlerdiń semantikalıq toparı. Qaraqalpaq tili boyınsha izertlewler. Nókis, Qaraqalpaqstan, 1971, 72-bet.

35Мусаев К. М. Отзыв о диалектологический словаре каракалпакского языка (Oтзыв по рукописы У.Доспанова, Б. Бекетова, И. Каримходжаева) 1969.

32

Al, D. S. Nasırov hám O. Dospanovlar qaraqalpaq dialektologiyası boyınsha sabaqlıǵında: T. Begjanovtıń 1971-jılı baspadan shıqqan miynetinde Moynaq govorı leksikasınıń materialları tiykarında qaraqalpaq dialektologiyasınıń geypara máseleleri qarastırılıp, qosımsha retinde dialektologiyalıq sózlik usınılǵan. Atalǵan jumıstıń mazmunı, qurılısı, sonday-aq sózliktiń unamlı tárepleri, kemshilikleri haqqında sóz etedi.36

Bul sózliktiń qurılısına itibar qaratqanımızda, sózler reestr tártibi menen háriplerdiń izbe-izligine qaray ornalastırılǵanı hám onıń ádebiy tildegi ekvivalenti kórsetilip, dialektlik sózdiń mánis mazmunları kórsetilgen.

Professor D. S. Nasırov hám O. Dospanovlar joqarıda atap ótilgen sabaqlıqta T. Begjanovtıń sózligi boyınsha bildirgen pikirlerde tómendegilerdi bayanlaydı:

Birinshiden: sózlikte reestrlik sózler hám olarǵa usınılǵan mısallardı kórip shıqqan orınlarda basım kópshiligi jańada keltirilgen. Sonlıqtan anaw ya mınaw dialektlik sózdiń rayonnıń qaysı jerinde qollanıwı haqqındaǵı másele qollanılǵanlıǵı kórinip turıptı.

Ekinshiden: Sózlikte qálegen fonetikalıq dialektizmlerdiń itibarǵa alınǵanları

ádebiy tilge tán sózler ekenin kórsetiwge boladı (ádeysi, baqan, dilwar, kóre, arpa, dastıq) hám t. b.

Úshinshiden: Jumısta etnonimler hám tuwısqanlıq atamalar da ushırasadı. Tiykarǵı dialektologiyalıq sózlik dúziw principlerinde qabıl etilgen tártibi

boyınsha toponimler (abız, saltır, jalańayaq, qara, iytaq, múyten) t.b. etnonimler hám ájaǵa, qız, bóke sıyaqlı tuwısqanlıq terminler de ornalasqan.

Al, tiykarınan dialektologiyalıq sózlik dúziw principlerinde qabıl etilgen tártip boyınsha toponimler, etnonimler hám tuwısqanlıq atamalar onıń tiykarǵı bólimine engizilmeydi.

36 Nasırov D. S., Dospanov O. Qaraqalpaq dialektologiyası. Nókis, Bilim, 1995, 151-bet.

33

Tórtinshiden: Jumısta reestrlik sózlerdiń russha awdarmasın bergende onnan tek túrkiy tilge respublikalarda ǵana emes, al basqa sistemadaǵı tiller wákilleri de tanısıw hám paydalanıwına múmkinshilik tuwdırǵan bolar edi. Degen menen usı taqılette kórsetilgen kemshiliklerge qaramastan T.Begjanov tárepinen dúzilgen dialektologiyalıq sózlik qaraqalpaq dialektlik leksikografiyasınıń rawajlanıwına ilimpazdıń qosqan salmaqlı úlesi bolıp esaplanadı.

T. Begjanovtıń sózliginde onıń joqarıda atap ótilgen maqalasında berilgenindey tómendegishe sózler reestr sıpatında berilip, onıń Moynaq sóylesimindegi hám ádebiy tildegi mánileri salıstırılıp berilgen. Mısalı:

Iynelik – 1. Aw toqıytuǵın qural,

2.Jánlik Qaraqus

–1. Qayıqtıń bası,

2.Qus.

Kergi – 1. Qayıqtıń kergesi,

2. Tabaq-qasıq salınatuǵın ıdıs. Páshek – 1. Aw toqıytuǵın jip,

2. Ósimlik. Sal – 1. Qural,

2. Háreket

Tas – 1. Balıqta boladı, 2. Háreket.

Jaq – 1. Balıqtıń jaǵı

2.Aǵashtı jonıw. Shay

–1. Qus,

2.Ishletuǵın shay.

Pushtarlaw – 1. Balıq hám qustı pushtarlaw, 2. Otındı putarlaw.

Solaq – 1. Naǵıstıń túri,

2. Arbanıń bólegi.

34

Sumray – 1. Balıq,

2. Sumray adam. Ayǵulaq – 1. Balıqtıń saǵaǵı,

2. Oyınnıń túri Kók

máyek – 1. Balıq (atlıq),

2. Shińgirik - mákkenin, júweriniń ulıwma shóp, azıqlıq, mal otı sıpatında

atı.

Qırǵısh – 1. Balıqta bolatuǵın súyek,

2.Qural,

3.Toponim

Sulama – 1. Naǵıs atı (atlıq),

2. Háreketti bildiredi (feyil). Qara – 1. Ruw atı,

2.Háreketti bildiredi,

3.Reńdi bildiredi.

Qur – 1. Qara úy bólegi (atlıq),

2. Awdı qurıw (feyil) hám t. b.

Bul sózlikte Moynaq tilinde qollanatuǵın usı sıyaqlı kóplegen sózlerdi ushıratamız. Bul dialektologiyalıq sózlik principi boyınsha dialektlik professionalizmlerdi de dıqqatqa alǵan.

2.4. Dialektlik sózlerde materiallardıń beriliw principleri

Tilimizde qálegen sózlikti alıp qarasaq, onıń óz aldına qoyǵan maqseti,

ózgesheligi, olardı dúziw tártibi hám principleri boladı. Qaraqalpaq til biliminde dialektologiyalıq sózlikler óz aldına bir qatar wazıypalardı júkleydi. Lingvistikalıq bolsa da sózliklerden pútkilley ózgeshelenip turadı. Dialektologiyalıq sózlikti dúziwiniń aldına qoyılǵan eń baslı wazıypa, oǵan tiyisli sózlerdi ornalastırıw hám jaylastırıw máselesi bolıp esaplanadı.

35

Házirgi kúnge shekem rus hám túrkiy xalıqlardıń aymaqlıq leksikografiyasında bar mashqalanı sheshiwde bir qatar máselelerdiń bar ekenligin anıqlaymız. Sonlıqtan da dialektlik sózlikke jayǵastırıw tártibin anıqlaw, olardı

ózleriniń tiyisli orınlarına qoyıw, kóp mánili, omonim, antonim, sinonim, kásibiy, basqa tillerden kirgen sózlerdiń hár biriniń ózgesheligine baylanıslı processlerdi qarastırıw hám taǵı basqa. Usınday taqılette teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye máselelerdi durıs sheshkende ǵana sapası joqarı boladı hám de diialektologiyalıq sózliklerdi dúziw yaǵnıy jaratıw múmkin dep esaplaymız.

Dialektologiyalıq sózliklerdi dúziwde geypara waqıtlarda ádebiy tilge tán emes bir qatar sózler toparın dialektologiyalıq jaqtan ornalastırıwǵa háreket etedi. Onıń mazmunı birgelikte zıyan keltiriw jaǵdaylarında ushıratıwǵa boladı. Bunday processlerde dialektologiyalıq sózlikke dialektlik sózlerdi emes, al maǵlıwmat beriwshiler tárepinen qáte aytılǵan mısallar, qarapayım sózlerdi de kiritedi.

Dialektologiyalıq sózlikke hár qıylı stillerge sıpatlı leksika menen (qarapayım) sózler kiritilip, onıń ózine tán principlerinde belgili dárejede

ózgesheliklerdi kóremiz.

Dialektologiyalıq sózliklerdi dúziwdegi baslı wazıpalardıń biri – sózlerdi baqlaw, oǵan tiyisli materiallardı durıs tallaw, dialektlik sóz penen ádebiy tilge qatnaslı sózlerdiń ózgesheliklerin durıs ayıra biliw kerek. Bul haqqında professor O. Dospanov: «Anaw yamasa mınaw sózdi dialektologiyalıq sózlikke ornalastırıw ushın onıń qaraqalpaq ádebiy tiliniń sózlik xorına teń be usı processti anıqlaw kerek. Sózlerge usınday talapları olardıń hár biriniń xızmetin belgilew, ádebiy til menen jergilikli sóylew tiliniń ózgesheliklerin sıpatlı shegaranı qarastırıwǵa járdem beredi.

Aymaqlıq leksikografiya tarawındaǵı tabıslar menen ortaqlasıw dialektologiyalıq sózliktiń principlerin rus tilleriniń dialektologiyasına

36

arnalǵan basqospalarda, konferenciyalarda keńnen sóz etiliwi bunıń ayqın dálili bolıp esaplanadı».37

Bunnan basqa da bir qatar dialektolog, leksikograf ilimpazlar dialektlik leksikografiya máselesinde bir qatar máselelerdi ortaǵa qoyıp, tómendegishe ilimiy kóz-qaraslardı bildirdi. Mısalı: ilimpaz T.Maxmutov dialektologiyalıq sózlikke kiretuǵın tómendegi sózler toparın usınadı.

―Birinshiden: Belgili sóylesim yamasa sóylesimler toparına kiretuǵın, biraq

ádebiy tilde joq sózler;

Ekinshiden: Esitiliwi jaǵınan ádebiy tildegi menen birdey, ol ádebiy tilge basqa xızmette qollanıwshı sózler;

Úshinshiden: ádebiy tilge salıstırǵanda bir qansha qosımsha mánilerge iye sózler;

Tórtinshiden: ádette ádebiy tildegi sózlerdiń fonetikalıq variantları sózlikke kirgizilmeydi. Eger de sol sóz til nızamlıǵı tiykarında fonetikalıq normasın sonshama ózgertip, onnan ulıwma xalıqlıq tildegi bizge belgili anaw yamasa mınaw sózdi geyde tanıw múmkinshiligi joq bolǵan jaǵdayda. Ol dialektologiyalıq sózlikten óz ornın tabıwı kerek.

Besinshiden: sózlikke kiretuǵın sózlerdiń sońǵı toparı onıń sózlik quramı birli - yarım ózgerip, biraq bul jaǵday sol sóylesim ushın nızamlı bolıp tabılmaǵan sózler».38

Ádette, shıǵısı hám forması jaǵınan jergilikli sóylew tiliniń ózgesheliklerine tán, degen menen sońǵı waqıtları ádebiy tilden orın ala baslaǵan sózlerde dialektologiyalıq sózlikke kiritedi. Mısalı, ádebiy tilge norma retinde alınǵan aldıńǵı tábiyǵiy sózi – tábiyiy, awırıw sózi – kesel, emlewxana sózi – keselxana túrinde qollanıwda.

Dialektologiyalıq sózlikte O. Dospanovtıń kórsetkenindey, fonetikalıq variantlardı ornalastırıw máselesi de qıyınshılıq tuwdıradı. Sebebi

37Dospanov O. Qaraqalpaq aymaqlıq leksikografiyası. Nókis, Qaraqalpaqstan, 2009, 11-bet (oqıw qollanba)

38Маҳмутова Л.Т. О принципах составления татарского диалекто-логического словаря.// Вопросы диалектологических языков. Казан, 1960, 80 стр.

37

oǵan barlıq dialektizimlerdi bir tegis engizbey, sıpatlı belgileri qızıǵıwshılıq payda etetuǵın sózlerdiń ayırımları ǵana saylap alınıwı kerek.

Demek, quramında absolyut ayrıqsha yamasa tosattan leksikalizaciyalanǵan sıpatqa iye. Fonetikalıq jaǵınan azlı - kem ózgergen sózlerdi de sózlikke ornalastırıw kerek. Mısalı: «Ózbek til biliminde dialektologiyalıq sózliklerdi dúziwshiler P p háribinde alıstan aslam fonetikalıq dialektizmlerdi usınıwı bunıń ayqın dálili».39

Bizińshe, sózlikke usınday muǵdardaǵı fonetikalıq dialektizmlerdi beriw onıń qurılısı, dúziliw principleriniń belgili normalarınıń saqlanıwına alıp keledi. Sonlıqtan dúziwshige qoyılatuǵın baslı talap, múmkinshiligine qaray oǵan dialektlik leksikanıń hár túrli shaqaplarına qatnaslı sózlerdiń kirisiwine erisiw, olardı sózlik dúziwdiń talapları tiykarında ornalastırıw, ol fonetikalıq dialektizmlerdiń esitiliwi tariyxıy jaǵınan ózgeriske ushıraǵan forması, qızıǵıwshılıq tuwdıratuǵın sózlerdi ornalastırıw aqılǵa muwapıq keledi. Usınday shártler orınlanǵan processte kólemi, mazmunı jaǵınan da oǵada sapalı túrde dúzilgen dialektologiyalıq sózlik bolıwı múmkin.

Dialektologiyalıq sózliklerdiń hám bir ayrıqshalıq táreplerinen biri – bul oǵan dialektlik leksikanıń hár qıylı qatlamlarına tán sózlerdiń ornalasıwı máselesi. Dialektlik sózliklerdi klassifikaciyalawda tiykarǵı dıqqat onıń quramına jańadan qosılıp atırǵan sózler menen gónergen sózler toparına, arxaizm sózlerge de kewil awdarılıwı kerek.

Mısalı: qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózliginiń leksikalıq qatlamına qollanıw boyınsha aktiv hám passiv sózlerdi óz-ara salıstırǵanımızda, geypara orınlarda arxaizm hám tariyxıy sózlerdi de kóplep ushıratamız. Bunday sózler toparına O.Dospanov bir qatar mısallardı keltiredi.40

39Ózbek xalq shevalari luǵati. Toshkent, Fan, 1971, 206-233-betlar.

40Dospanov O. Qaraqalpaq aymaqlıq leksikografiyası. Nókis, Qaraqalpaqstan, 2009, 13-bet (oqıw qollanba)

38

Arxaizmlerge ay – kamariya, hamal sózi – mart, jawza sózi – may sıyaqlı ay atların bildiredi. Dialektlik arxaizmlerdiń ekinshi toparı bul dinge baylanıslı sózler. Mısalı: awxun - axun, kápur - kápir, musurman - musılman.

Al, tariyxıy sózler xalıqtıń materiallıq mádeniyatı hám, salt-dástúrine baylanıslı payda bolıp, belgili dáwirlerde qollanǵan. Mısalı: sawkala - sáwkele, sunnatlaw – súnnetlew.

Demek, tildegi dialektlik leksika ádebiy tildiń tásirine ushırawına qaramastan,

óziniń ishki múmkinshiliklerine tiykarlana otırıp, neologizm sózlerdiń júzege keliwine imkaniyat payda etiwinde kóremiz.

Solay etip, dialektologiyalıq sózlikten gónergen sózler de, tariyxıy sózler de hám neologizm sózler de orın aladı. Olar qaraqalpaq tili dialektologiyalıq sózliginiń leksikalıq qatlamınıń mánilik jaǵınan hár túrli ekenliginen derek beredi.

Dialektologiyalıq sózlikke kiretuǵın sózlerge etnografiyalıq dialektizmler de ushırasadı. Bunıń tiykarǵı sebebi – etnografiya óziniń izertlew obyekti boyınsha dialektologiyaǵa uqsas ekenligi kórinedi. Olardıń ózgesheligi boyınsha xalıqtıń kún kórisi turmısı, mádeniyatı, úrp - ádeti, salt - dástúri hám basqa da táreplerin izertlese hám sóylew tiliniń ózgeshelikleri ondaǵı leksika - fonetikalıq, morfologiyalıq qubılıslardı úyrenip, ilimiy tárepinen dálilleydi.

Demek, etnografiya hám dialektologiyanıń tiykarǵı úyrenetuǵın obyekti – xalıq onıń turmısı, salt-dástúri, tili bolıp esaplanadı.

Úlkemizde dialektologlar tárepinen ótkerilgen dialektologiyalıq ekspediciyalar dáwirinde etnografiyalıq dialektizmlerdiń de bir qanshası jazıp alınıp, tiyisli jerinde olar da dialektologiyalıq sózlikke kiritildi.

Demek, dialektizmler óz quramı boyınsha hár túrli bolıwın ushıratamız. Mısalı: arqa rayonlarda qara úydiń buyımlarınan, jılqınıń e r - turmanına baylanıslı bir qatar sózler qollanıladı. Mısalı:

39

Ayaq - baw – qara úydiń shańaraǵına baylap tómenge qarap salbıratıp qoyatuǵın pópekleri bar jipleri usılay ataldı.

Ayshıq / ayshıqsha / anshıq – qara úydiń ortasına salınatuǵın úshmúyeshli naǵıs túri, aylansoǵ /aylansoq – arnawlı islengen hár qanday qamshınıń órimi menen sabın biriktirip, qoyatuǵın dóńgelek temir. Bunnan basqa da dialektologiyalıq sózlikke xalıqtıń turmısı, qurılıs islerine baylanıslı sózlerdi de ushıratamız.

Mısalı: aq kirish – aq qırısh, ákirish – bul jaydı aqlatuǵın hákti Moynaq rayonındaǵı jasawshı adamlardıń sóylew tilinde usılay aytıladı.

Bul keltirilgen mısallardıń barlıǵı qaraqalpaq tili arqa dialekti aymaǵındaǵı rayonlarǵa tán olardıń izoglassası qubla dialektiniń eń shetki noqatı Nazarxan awılı menen juwmaqlanadı.

Qubla dialekti leksikasında esapqa alınǵan etnografiyalıq dialektizmlerdiń procesi de usınday mısalı: balar aǵash – jaydıń diywalınıń ústine salınatuǵın aǵash, vola – shay qaynatıw ushın arnalǵan shaynek. Etnografiyalıq dialektizmlerdiń izoklassalarına bir - birine salıstırılıp kóriw nátiyjesinde mınaday juwmaqqa keliw múmkin.

Kópshilik jaǵdaylarda atalǵan tarawǵa qatnası bar dialektizmlerdiń belgili bir tochkası bolıp, onnan ekinshisiniń baslanıwı nızamlı qubılıs. Bunday da usınılǵan mısallar ózleriniń leksikalıq, fonetikalıq, grammatikalıq basqa da ózgeshelikleri menen sıpatlanadı.

Bul tárepinen qaraǵanımızda, dialektologiyalıq sózlikke hár túrli tarawlarǵa qatnaslı mısallardı saylap alıwǵa sózlerdiń ózlerine tán belgileri birinshi gezekte esapqa alınadı. Sonlıqtan biz dialektologiyalıq sózliktiń tiykarǵı arnası, ádebiy tilden belgili dárejedegi parıqlanıwshı dialektlik leksika dep ayta alamız. Bunday sózler ózleriniń qanday da bolmasın bir mákanda qollanılıwı hám taralıwı boyınsha

óz izoglassalıq sheklerine, parıqlarına iye dep esaplaymız.

40