MD hám PQJ / Qaraqalpaq dialektologiyalıq sózligi hám onıń dúziliw principleri

túrleri, ósiw dáwirleri, iri qaramal hám janlıqlardan jas ózgesheliklerine qaray atalıw belgilerin ańlatıwshı dialektlik atamalar ushırasadı. Mısalı:

Ayrı túye – eki órkeshli túye, eki órkeshi de bir tárepke qaraǵan túye. beki - mal awırıwı

jamallatıw –jılqıda bolatuǵın ishek awırıwı jılawxana - malxana

kórpesh – qozılarǵa arnap islengen qora

qarasan – sıyır awırıwı, maldıń eti qap-qara bolıp awıradı ójek - erte tuwılǵan buzaw

pishshe mal - pishtirilgen mal

Bunday atamalar da dialektologiyalıq sózlik principi boyınsha sózlikten orın alıwı abzal dep kórsetedi.

Úshinshiden, dialektologiyalıq sózlikte xalıqtıń kúndelikli turmısı, úy ruzıgershiligine tiyisli zatlar, azıq-awqatqa úskenelerdiń atlarına, salt-sapaǵa,

ótkendegi turmısqa baylanıslı qollanılǵan ayrımı sózlerdiń dialektlik mánileri hám formalarına qatnası bar mısallar da usınıldı. Mısalı:

Átáshgir (átóshkir)

baqan (otın ayırıw ushın ásbap) baspa (chaynik)

belshe (pisirilgen palawdı awdarıstırıp kóriwge arnalǵan kepkir) gezlik (etiktiń qonıshına salıp júretuǵın kishkene pıshaq) ǵanjar (úlken pıshaq)

yaǵ (may)

qawǵa (shelek, sheker)

qurmush (ishine et salıp pisiriletuǵın awqat)

jataq malaqay (túnde jatarda kiyip jatatuǵın malaqay) paytaba (shulǵaw)

sur (qamarı) toppı (malaqay)

21

tákáná (siyle).

Tórtinshiden: O.Dospanovtıń kórsetiwinshe, dialektologiyalıq sózlikke, onıń principlerine tiykarlanıp sóz kiritilgende diyxanshılıq, úy-jay turmısı, ustashılıq, temirshilik, jol qatnas quralları, awıl-xojalıǵı ásbapları hám basqa da jergilikli til

ózgeshelikleri de sózlikte esapqa alınadı.

Besinshiden, tildegi dialektlerdiń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda, olarda dialektlerde ádebiy tilge salıstırǵanda forma jaǵınan bir omonimles, biraq mazmunı boyınsha ózgeshe, yamasa forması hár qıylı mánisi jaǵınan ayırım ózgeshelikke iye, ádebiy til hám awızeki sóylew tilindegi formaları boyınsha belgili izoglassalıq shegaraları bar dialektlik sózler de ushırasadı. Sonlıqtan usı sıpattaǵı dialektlik sózler de sózlikten orın alıwı tábiyiy nárse. Jumısta bunday mazmunǵa iye dialektlik sózler jergilikli territoriyaǵa tán mánisi arqalı kórsetiledi.

Altınshıdan, geypara jaǵdaylarda dialektlik sózdiń házirgi qaraqalpaq tilinde beriliwi, tiyisli forması tabılmawı múmkin. Bunday jaǵdayda múmkinshiligine qaray onıń jergilikli sóylew tilindegi mánisi barlıq belgilerin esapqa ala otırıp bayanlanadı. Mısalı:

Dawabıylasıw – aytısıw, sorasıw kúyikli – janıqlı – jas kúydirip, kúyiniw, apalaq – japalaq –tez, shaqqan,

áydik - úlken, keń.

Jetinshiden, dialektologiyalıq sózlik dúziw principleri boyınsha dialektlik omonimler de sózlikke kiritiliwi kerek. Mısalı, ádebiy tilde káramat sózi, dialektlerde ótirik, jala, dóhmet, al, mat sózi ádebiy tilde shaxmat oyınında jeńiliwdi ańlatsa, al dialekte gúres maydanında ayaq astına basılıw degendi de ańlatadı.

Segizinshiden, dialektologiyalıq sózlikte ayırım dialektlik sozlerdiń fonetikalıq formaları da usınılıwı kerek. Mısalı, gúnákkár - gúnákar, qazır -házir, bálánt-bálent, káyis –(ádebiy tilde, keyis).

22

Toǵızınshıdan, tildegi dialektlik arzaizmler de sózlikten orın alıwı kerek. Olardıń dialekt yaki sóylesimde ańlatatuǵın mazmunın keltiriw menen qatar, házirgi qaraqalpaq tilindegi forması, basqa túrkiy tillerge salıstırǵanda

ózgeshelikleri de anıqlanadı. Mısalı: Saǵırt – (ádebiy tilde, salıq)

Muxarrap – (ádebiy tilde, muharram) ay atı.

Onınshıdan: Dialektologiyalıq sózliktiń principi boyınsha, sóylew tiliniń

ózgesheliklerine baylanıslı frazeologizmler, ideomalıq sóz dizbeklerin ornalastırıw tártibi de qaraladı. Mısalı:

Ayaǵına sheńgel urıw – jolına bóget bolıw

Gúnayı bar – jazıǵı bar.

Jik ashıw – bir nárseniń tórkinin biliw.

Dialektologiyalıq sózlikti dúziw principlerinen joqarıda atap ótilgen 10 jaǵdayda sózler kiritiledi, al sózlikke kiritilmeytuǵın sózler toparına tómendegiler usınılǵan:

1.Ádebiy orfografiyalıq imla principlerinen tariyxıy dástúriy principke kiretuǵın sózler toparı: samal –shamal, sorpa –shorpa, salı –shalı t.b.

2.Quramında ózine tán grammatikalıq ózgeshelikleri bar sózler (keliń, kelesiz, barasız, júrsizler t.b.)

3.Kásibiy sózler, ulıwma xalıqqa tanımalı sózler (súwen, paxta, ǵarbız, salı

t.b)

4.Kóp jasaǵan, eskiden sawatı bar kekse adamlardıń tilinde saqlanıp kiyatırǵan kitabıy til elementleri (ǵoshlasalı, yıǵlay-yıǵlay, qashları káman t.b.)

5.Tilimizde bar ádebiy dubletlik variantlar (iret-ret, reyim-rehim, kewilkóńil t.b.)

6.Toponimlik atamalar, onomastika hám antroponimikaǵa baylanıslı sózler de dialektologiyalıq sózliklerge kirmeydi.

23

Al qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligi26 usı principler tiykarında

dúzilgenligin kóriwge boladı.

2.1. N.A.Baskakovtıń «Qaraqalpaq tili» (I tom) miynetinde dialektlik

sózlerdiń beriliw principleri

Qaraqalpaq dialektlik leksikografiyasın tillik tallap qaraǵanımızda, búgingi kúnge shekem bir qatar miynetlerdiń júzege kelgenligin kóremiz. Qaraqalpaq dialektlik sózligi haqqında professor O. Dospanov tómendegishe pikirlerdi

bildiredi: «Tilimizdiń leksikologiyası menen leksikografiyasınıń áhmiyetli

máseleleri bir qansha maqalalarda, sonday-aq kandidatlıq dissertaciyalarda da belgili dárejede sóz etiledi. Qanday da atalǵan sózliklerdi dúziw principlerin keń kólemde sóz etiletuǵın, ilimiy-ámeliy bahalıǵı boyınsha olarǵa óz tásirin tiygizetuǵını ele de bolsa az. Sonlıqtan qaraqalpaq ádebiy leksikologiyası menen leksikografiyası tarawındaǵı erisken tabıslar regional leksikologiya hám leksikografiyada jetiskenlikler menen teń dep qarawǵa bolmaydı»27

Haqıyqatında da dialektlik sózlikler basqalarınan pútkilley parıqlanadı. Atap aytqanda, dialektlik sózlikte de, orfografiyalıq hám túsindirme sózlikte de, dubletlerdi hár qıylı variantlarda beriw dáwirinde olardıń tek ǵana túrli belgiler qoymay, ol puxta túrde anıqlaw hám sózlerdiń shegaraların ayıra biliw, kóp mánili

dialektlik sózdiń ádebiy tildegi jubaylasın tabıw isi talap etiledi.

Álbette, tilimizdiń tariyxı hám ádebiy til leksikası bunnan bılay da baytıwda dialektologiyalıq sózlikler ózleriniń paydasın tiygizetuǵın bizge málim. Ásirese,

Qaraqalpaqstan, 1983.

27 Nasırov. D. S., Dospanov O. Qaraqalpaq dialektologiyası. - Nókis, Bilim, 1995, 142-bet.

24

Ózbekstan Ilimler Akademiyası, Qaraqalpaqstan bólimi Til hám ádebiyat Institutındaǵı sózlikler hám Terminologiya bóliminiń Ilimiy xızmetkerleri orınlap, baspadan shıǵarılǵan tórt tomlıq túsindirme sózlikti yaǵnıy ádebiy til normaların dialektologiyalıq sózliklerde tolıqtırıw oǵada áhmiyetli máselelerden biri bolıp esaplanadı.

Buǵan qosımsha dialektologiyalıq sózlikte xalıqtıń sóylew tiliniń leksikalıq tárepinen qaraǵanda qanday ózgesheliklerge iye ekenligin kórsetip, olardıń óz-ara qatnasın ashıp beriw ushın da zárúrli.

Qaraqalpaq tilindegi dialektler hám sóylesimler ádebiy tilge qaraǵanda leksikalıq, fonetika-morfologiyalıq ózgesheliklerine iye. Soǵan qaramastan, olardıń leksikalıq mánileri ádebiy tilge salıstırǵanda joqardaǵı belgi boyınsha fonetika hám morfologiyalıq ózgeshelikleri kózge taslanadı.

Dialektologiyaıq sózlikte til tariyxınıń ayırım máseleleri, sonday-aq túrkiy tilleri salıstırmalı tariyxıy baǵdarda úyreniwdi erte dáwirlerdegi esteliklerdiń tilindegi dialektlik ózgesheliklerdi anıqlawda da óz ornına iye.

N. A. Baskakov – belgili dialektolog. Onıń qaraqalpaq til biliminiń derlik barlıq tarawları boyınsha miynetlerin kóriwige boladı. Onıń dialektlik leksikografiya tarawındaǵı kólemli miynetlerinen biri – bul 1951-jılı Moskva hám Leningrad qalalarınan baspadan shıqqan «Qaraqalpaq tili. Dialektologiya boyınsha materiallar» miyneti úlken dıqqatqa iye. Ol jámi kólemi boyınsha 405 betten ibarat, miynet qurılısı boyınsha úlken úsh bólimnen turadı.

1.Tekstler,

2.Sózlik,

3.Qosımshalar.

Tekstler bólimi 15-307 betlerdi óz ishine qamtıydı hám Qaraqalpaqstandaǵı

1951-jıllardaǵı siyasiy-sociallıq aymaqlar esaplanǵan tómendegi materiallar jıynalǵan rayonlar hám ondaǵı informatorlar tómendegishe izbe-izlikte berilgen.

1. Taxtakópir rayonı,

25

2.Qaraózek rayonı,

3.Moynaq yamasa Primorskiy rayon,

4.Shımbay rayonı,

5.Kegeyli yamasa Kuybıshev rayonı,

6.Qońırat yamasa Shomanay rayonı

7.Xojeli rayonı

8.Qıpshaq yamasa Shabbaz rayonı

9.Tórtkúl rayonı,

10.Tamdı rayonı.28

Al, sózlik 315-betten 399-betke shekemgi aralıqtı óz ishine aladı. Sózlikte tiykarınan qaraqalpaqlardıń awızeki sóylew tilinde qollanılatuǵın sózler berlip, olardıń russha reestri berilip, soń qaraqalpaq tilindegi awdarması hám mánileri jazılǵan.

Kitaptıń sońındaǵı berilgen qosımshalarǵa qaraqalpaqtıń er adamlarına hám hayal-qızlarına qoyılatuǵın adam ismleri berilip, bul antroponimlik sózlerden keyin dialektlik materiallar jazıp alınǵan informatorlardıń dizimi berilgen.

N. A. Baskaov tárepinen dúzilgen dialektlik sózliktiń deregi bul – onıń Arqashıǵıs hám Qubla-batıs dialektleri boyınsha 1926-1945- jıllar aralıǵında jıynalǵan materiallar tiykarında respublikada qaraqalpaqlar jasaytuǵın jerlerdegi awızeki sóylew tiliniń jergilikli ózgesheliklerine tán mısallar usınılıp, olardıń mánileri qońsılas túrkiy tilleri, sonday-aq eski túrkiy jazıwlar, esteliklerine tiyisli derekler menen salıstırǵan.

Bul dialektlik sózliktiń qurılısı boyınsha: dáslep jergilikli ózgeshelikke iye sóz beriledi de, sońınan onıń russha túsinigi usınıladı. Dialektlik mısallar retine qaray tuwısqan túrkiy tiline, sonday-aq ertedegi jazba esteliklerge de salıstırıladı. Ayırım waqıtlarda dialektlik sózdiń qaysı tilden ózlestirilgeni (arab yamasa parsı) taǵı basqa tárepleri qısqasha túrde

28 Баскаков Н. А. Каракалпакский язык. I том. -М-Л. Наука, 1951, 405 стр.

26

berilgen. B. A. Baskakovtıń bul miynetinde ayırım sózlerge imla keltirilmegen yamasa túsinik berilmegen sózlerinde ushıratpaymız.

Bul dialektlik sózlerdiń kópshilik arqa-shıǵıs dialektine tán. Bul sózlik haqqında óz pikirin, kóz-qarasların bildiriw barısında professor O.Dospanov tómendegilerdi málim etedi:

«Izertlewden alınǵan mınaday mısallardı keltiriw múmkin. Eger de geypara rayonlarda Taxtakópir (burınǵı Qaraózek), Shımbay, Kegeyli (burınǵı Kuybıshev rayonı) taǵı basqa da mákanlarda jasawshı qaraqalpaqlardıń sóylew tiliniń jergilikli

ózgeshelikleri boyınsha avtor tolıǵıraq maǵlıwmat jıynasa, ol Xojeli rayonında eki, Qıpshaq hám Shabbaz (házirgi Beruniy) hám Ámiwdárya (burınǵı Qıpshaq) rayonlarınan bir, Tórtkúl rayonınan – 1 qaraqalpaq maǵlıwmat beriwshi menen sóyleskenligi bunıń dálili bola aladı. Sózlikte Buxara wálayatı Tamdı rayonında jasawshı qaraqalpaqlardıń jergilikli til ózgeshelikleri tek ǵana úsh maǵlıwmat beriwshiden aspaǵan materiallardan ibarat»29

Professor N. A. Baskakovtıń atalǵan jumısı qaraqalpaq tiliniń úlken dialektologiyalıq sózligine materiallar jıynaw, onı dúziwdiń principlerin belgilew, burınnan sońǵı jıynalǵan sóylew tiliniń bay dereklerin esapqa alıp, kózden ótkeriw kerek.

Bul miynet shın mánisinde túrkiy tillerde endi, keleshekte dúziliwi kerek bolǵan dialektlik sózlikler ushın da tiykarǵı derek wazıypasın atqara alatuǵın miynet boladı dep esaplaymız.

Bul sózlikte jazıp alınǵan dialektologiyalıq jazıwındaǵı tekstler quramındaǵı ertekler, naqıl-maqallar, jumbaqlar, xalıq qosıqları taǵı basqaların ushıratamız.

N. A. Baskakov tárepinen usınılǵan dialektlik materiallar tiykarında dúzilgen sózlikten tómendegi sıyaqlı mısallardı keltiriw múmkin:

Ek-seyat,

29 Dospanov O. Qaraqalpaq aymaqlıq leksikografiyası. Nókis, Qaraqalpaqstan, 2008, 5-bet.

27

Ekev - oba, dvoe, Ekilik – dvoyka, Ekinshi – vtoroy, Ikindji, Ekindji – ekinshi, Elgek

– ay ,

Ele – I soyuz a, yoshe, a tolko: mısalı ele nesin kóripseń, tamashanıń kelinshek. Elemish – uzor, risunok,

Elestir – mirit, po mirit, Elli – pyatdesyat, E ltir – marlushka, Elshilik – posolstvo, Em – I lekarstvo,

Em – II chaynica, men em barayın, Em

– III sosat, est, koalitsya, Eńbek – trud,

Eregis – ssora,

Erik – abrikos,

Erke – baloveń, izbalovannıy.30

Demek, usı joqarıda atap ótilgen mısallardan kórgenimizdey ayırım itibarǵa alınǵan mısallardıń túrli mánisinde, awıspalı mánisinde, tariyxıy yamasa gónergen mánige iye ekenligi hám bir qatar mısallar arqalı beriliw jaǵdayları da ushırasadı.

N. A. Baskakovtıń bul sózligi haqqında bildirgen pikirlerde O.Dospanov tómendegilerdi málim etip bildiredi: «N. A. Baskakov ayırım aymaqlardan birinshi informator ekinshi yamasa úshinshi informator menen sheklengen.

30 Баскаков Н. А. Каракалпакский язык. (материалы по диалектологии) Toм-I. -M-Л, Наука, 1951,

343-344 стр.

28

Ayırım kemshiliklerge qaramastan miynet qaraqalpaq dialektologiyasında,

ásirese tilimizdegi dialektologiyalıq sózlik dúziw ishinde óziniń belgili ornına iye. N. A. Baskakovtıń atalǵan jumısı qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq

sózligine materiallar jıynaw, onı dúziwdiń principlerin belgilew, burınnan sońǵı jıynalǵan bay awızeki sóylew tiliniń faktlerin esapqa alıp, sózden ótkeriwde eń kerekli izertlew bolıp tabıladı.»31

Demek, bul tárepinen qaraǵanımızda N. A. Baskakov qaraqalpaq tili dialektologiyasında dialektlik leksikografiyasınıń tiykarın salıwshı hám onı dúziw tájiriybesin kórsetken ilimpaz dep bahalawǵa boladı.

2.2 O. Dospanov, B. Beketov hám Sh. Kárimxojaevlardıń dialektlik

sózlikke qosqan úlesi

Tilimizdiń dialektlik sózligin dúziw ol boyınsha kerekli maǵlıwmatlardı jıynawda tilshi ilimpazlardan O. Dospanov, B. Beketov hám Sh. Kárimxojaevlardıń xızmeti ayrıqsha.

Dialektologiyalıq materiallardı jıynaw isi Ózbekstan Ilimler Akademiyası Qaraqalpaqstan bólimi tariyxı, Til hám ádebiyat Institutınıń quramında Qaraqalpaq tiliniń tariyxı hám dialektologiyası ilimiy tárepten arnawlı túrde izertlew isi menen shuǵıllanıwshı sektorı 1959-jıllarda shólkemlestirilgen waqıtlardan baslandı.

Dialektlik leksikografiyasınıń rawajlanıwına búgingi kúnde de dıqqat awdarılmaqta. Qaraqalpaq tili dialektologiyası basqa túrkiy tilles xalıqlardaǵı dialektologiyalıq jumısların salıstıranda az kólemde rawajlanǵanlıǵınıń gúwası bolamız.

Usı jıllardan baslap, bizge málim bolǵanday, Qazaqstan Respublikası aymaǵında hám Ózbekstan, Túrkmenstan Respublikalarınıń, ayırım wálayat, rayonlarında jasaytuǵın qaraqalpaqlardıń awızeki sóylew tiliniń ózgesheliklerin

úyreniw boyınsha bir neshe mártebe shólkemlestirilgen

31 Nasırov D.S., Dospanov O. Qaraqalpaq dialektologiyası. Nókis, Bilim, 1995, 148-bet.

29

dialektologiyalıq ekspediciyalar nátiyjesinde bir qatar materiallar jıynaldı. Onnan kereklileri, eń zárúrlerin tańlap alınıp, tildiń tariyxı dialektologiyası tariyxıy morfologiya, leksika, fonetika hám sintaksis tarawlarına qatnası bar derekler anıqlandı Geypara xızmetkerlerdiń orınlanǵan ilimiy izertlew jumıslarında bul nárse atap ótildi.

Qaraqalpaq tiliniń tariyxı hám dialektologiyası sektorınıń ilimiy xızmetkerleri sózlikti dúziw isine 1961-jıldan baslap kiristi. Bul haqqında dialektolog, ustaz Abdiqádir Niyazov: «Tildiń dialektologiyalıq sózligi hám atlasın dúziwge baylanıslı máseleler erterekte qozǵalǵan edi» degen pikirdi aytadı.32

Bul sózliktiń ózgeshelik táreplerinen bir, baspadan shıqpay, al O.Dospanov, B. Beketov hám Sh. Kárimxojaevlar tárepinen jıynalǵan materiallar tiykarında dúzilgen «Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligi» (qol jazba ) túrinde Nókiste 1969-jılı dúzilip, jámi kólemi 178 betten ibarat bolıp, házirgi waqıtta N. Dáwqaraev atındaǵı Til hám ádebiyat Institutınıń «Qaraqalpaq tiliniń tariyxı hám dialektologiyası bóliminiń fondında saqlanıwlı tur». Bul sózlik haqqında, onıń dúzilisi, mazmunı boyınsha professor O.Dospanov tómendegilerdi málim etip bildiredi: «Bul sózliktiń tiykarǵı deregi retinde dialektologiyalıq ekspediciyalar dáwirinde jıynalǵan materiallar, qaraqalpaq tiliniń jergilikli ózgeshelikleri boyınsha jazıǵgan jumıslardıń leksikaǵa arnalǵan bólimleri, sonday-aq, respublikalıq jáne kúndelikli baspa sóz benen ádebiy shıǵarmalardıń folklorlıq dóretpelerdiń tilinde ushırasatuǵın dialektizmleri esapqa alındı. Bul sózlikti tolıq sózlik dep aytıwǵa bolmaydı. Sebebi: Birinshiden, Ózbekstan Respublikasınıń bir qansha wálayatlarındaǵı qaraqalpaqlardıń awızeki sóylew tili tolıǵı menen izertlenilmegen. Ekinshiden, Ózbekstanda hár qıylı aymaqlarda, Ózbekstannan tısqarıda jasaytuǵın qaraqalpaqlardıń

32 Ниязов А. Составлении диалектологического словаря и атласа каракалпакского язык.//Сб. Вопросы диалектологии тюркских языков. Фрунзе ОПМ, 1968, 1968, 140-142 стр.

30