MD hám PQJ / Qaraqalpaq dialektologiyalıq sózligi hám onıń dúziliw principleri

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ XALÍQ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakulteti

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

4 v kurs pitkeriwshisi Embergenova A.

«Qaraqalpaq dialektologiyalıq sózligi hám onıń

dúziliw principleri» degen temadaǵı

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Nókis-2015

1

Tema: «Qaraqalpaq dialektologiyalıq sózligi hám onıń dúziliw principleri» atlı pitkeriw qánigelik jumısın jazıwshı Embergenova A.

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:

«Qaraqalpaq dialektologiyalıq sózligi hám onıń dúziliw principleri» degen

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

2

TEMA: «Qaraqalpaq dialektologiyalıq sózligi hám onıń dúziliw

principleri

Joba:

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması……………………………………………......

Kirisiw………………………………………………………………………….......

I Bap. Qaraqalpaq tilinde dialektlik sózliklerdiń qáliplesiwi……................

1.1.Qaraqalpaq dialektologiyasınıń qáliplesiwinde rus ilimpazlarınıń

úlesi....…………………………………………………….......................................

1.2. Jergilikli ilimpazlardıń qaraqalpaq dialektologiyası tarawındaǵı

miynetleri………………………………………………………..............................

II Bap. Qaraqalpaq dialektologiyasında sózliklerdiń dúziliw principleri….

2.1. N.A.Baskakovtıń «Qaraqalpaq tili» (I tom) miynetinde dialektlik

sózlerdiń beriliw principleri………………………………..................................

2.2. O. Dospanov, B. Beketov hám Sh. Kárimxojaevlardıń dialektlik sózlikke qosqan úlesi…………………………………………………………….

2.3.T. Begjanov tárepinen dúzilgen sózliktiń ózgesheligi ….………….....

2.4.Dialektlik sózliklerde materiallardıń beriliwi…………………................

olardıń áhmiyeti…………………………………………………………….....

3.2. Kenimex qaraqalpaqları tili boyınsha dúzilgen sózlikte sózlerdiń

beriliw tártibi………………………………………………........................

Juwmaqlaw…………………………………………………………………………

Paydalanǵan ádebiyatlar………………………………………………………..

Qosımshalar……………………………………………………………………….

3

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Temanıń aktuallıǵı: Dialektologiyalıq sózlikler–bul qaraqalpaq tili leksikologiyasınıń ayrıqsha tarawlarınıń biri. Ulıwma leksikografiya ilim óz ishine keń mazmundı qamtıydı. Atap aytqanda, ámeliy leksikografiya, teoriyalıq leksikografiya, tariyxıy hám tariyxıy emes leksikografiya hám bulardıń qatarında dialektologiyalıq leksikografiyanı da atap ótiwge boladı. Biz tárepimizden tańlap alınǵan tema «Qaraqalpaq dialektologiyalıq sózligi hám onıń dúziliw principleri» dep atalıp, aymaqlıq sıpatqa iye sheklengen leksikanı hár tárepleme izertlew, onıń ámeliyatta paydalanıw jol-jobaların úyreniw, ádebiy tildi bayta alıw imkaniyatların

úyreniw, basqa sózliklerden ayırmashılıǵın ańlaw, dúziliw principlerin úyreniw

ásirese dialektlik sózlerdi ádebiy til norması sıpatındaǵı xızmetine itibar qaratıp ilimiy, ámeliy aylanısqa túsiriw – bul pitkeriw qánigelik jumısımızdıń aktual mashqalalardan birine aylanǵanlıǵın dálilleydi.

Izertlew obyekti hám predmeti:

Pitkeriw qánigelik jumısınıń izertlew obyekti – bul qaraqalpaq dialektlik

sózlikleri, al predmeti–dialektlik sózliklerdiń dúziliw principlerin úyreniw bolıp esaplanadı.

Jumıstıń maqseti hám wazıypası: Pitkeriw qánigelik jumısınıń aldına

qoyǵan maqseti – qaraqalpaq dialektlik sózliklerdiń principlerin úyreniw

ózgesheliklerine itibar qaratıw, onnan durıs hám orınlı paydalana alıw, ádebiy til normalarınan ayırmashılıǵın ańlaw sıyaqlı máselelerdi óz ishine aladı. Atap aytqanda:

— qaraqalpaq dialektlik sózliklerdiń qáliplesiw dereklerin analizlew;

4

— belgili dialektolog ilimpaz N. A. Baskakovtıń «Qaraqalpaq tili» miynetine

sholıw;

—bul miynette dialektlik materiallardıń beriliwin basshılıqqa alıw;

—dialektologlar D. S. Nasırov hám O. Dospanovlardıń avtorlıǵındaǵı

dialektologiyalıq sózliktiń ámeliy áhmiyetliligin, dúziliw principlerin úyreniw;

— ǵárezsizlik jıllarında járiyalanǵan dialektologiyalıq sózlikler, olardıń dúziliw principlerine, áhmiyetine lingvistikalıq jaqtan tallaw júrgiziw hám basqa da máselelerdi óz ishine aladı.

Izertlew metodları hám usılları: Bakalavr pitkeriw qánigelik jumısımızdıń izertlew metodları sıpatında sinxrоniyalıq baqlaw, salıstırmalı, salıstırmalı–tariyxıy hám sıpatlama metodlarınan paydalanıldı.

Izertlew nátiyjeleriniń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti: Pitkeriw qánigelik jumısı úlken teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye. Onda dialektologiyalıq materiallar tiykarında dúzilgen túrlishe sózlikler zárúrli til materialları bolıp xızmet atqaradı.

Izertlew jumısınıń ilimiy jańalıǵı:

Qaraqalpaq tilinde dialektologiya, leksikografiya yamasa dialektik sózlikler boyınsha bir qatar ilimiy, ámeliy jumıslar orınlandı. Bizge málim bolǵanınday dialektologiyalıq baǵdarda sózlikler júzege keldi. Al, qaraqalpaq dialektologiyalıq sózligi máselesi hám onıń dúziliw principleri boyınsha búgingi kúnge shekem arnawlı túrde jumıs orınlanbadı. Bakalavr pitkeriw qánigelik jumısımızda tikkeley usı máseleler itibarǵa alındı. Dialektlik sózlikler hám onıń dúziliw principlerin

úyreniw máselesi pitkeriw qánigelik jumıs túrinde birinshi márte izertlenip atır.

Orınlanǵan miynettiń tiykarǵı nátiyjeleri: Bul jumıstıń nátiyjeleri sıpatında ulıwma bilim beriw mekteplerinde orta arnawlı kásip - óner bilimlendiriwinde oqıwshılardıń dialektologiya tarawı boyınsha bilim hám qızıǵıwshılıqların asırıwda sózlikler menen islesiwde, olardı

5

basqa sózliklerden parıqlawda, principlerin ańlawda jaqsı nátiyjeler beredi dep

esaplaymız.

Jumıstıń qurılısı: Pitkeriw qánigelik jumısı tiykarınan úsh baptan turadı. Baplardıń hár biri bir neshe bólimnen hám juwmaqlaw bóliminen turadı. Jumıstıń sońında paydalanılǵan teoriyalıq ádebiyatlar dizimi berildi. Al, jumıstı orınlaw barısında búgingi kúnge shekem baspa sózde járiyalanǵan sózliklerden úlgiler keltirildi. Qosımshalar bóliminde tema boyınsha slayd islenbeleri usınıldı.

6

KIRISIW

Tilimizde bir qatar sózliklerdiń ishinde dialektologiyalıq sózlikler de qaraqalpaq leksikografiyasın túr jaǵınan bayıtıwda xızmeti úlken.

«Leksikografiya» – tiykarınan grek tilinen alınǵan sóz bolıp (sózge baylanıslı, sáykes) hám (grafo – jazaman) sózleriniń birikpesi bolıp,

«sózlerdi jazıp shıǵıw, táriyplew, sıpatlaw» mánisindegi termin.

Sózlerdi toplaw, sıpatlaw tek ámeliy process bolıp ǵana qalmastan, al bunda bir qansha ilimiy izleniwler, analizler de kórsetiliwi nátiyjesinde bizge málim bolǵanınday, leksikografiya óz náwbetinde «ámeliy leksikografiya» hám «teoriyalıq leksikografiya» ǵa bólinedi. Mısalı: ilimpaz V. G. Gaktıń jazıwınsha: «Til biliminiń sózlik boyınsha teoriyası tarawına sáykes, yaǵnıy teoriyalıq leksikografiya sózlik túrleri hám olardı dúziwdiń teoriyalıq tiykarların islerin islep shıǵıw menen shuǵıllanadı hám bir qatar mashqalalardı qamtıydı. Sonlıqtan, sózliklerdiń ulıwma tipologiyası hám jańa túrdegi sózliklerdi islep shıǵıw, sózlik mikrostrukturasın islep shıǵıw, (sózlerdi tańlap alıw, sózlik hám sóz maqalaların jaylastırıw, omonimlerdi belgilew, sózlik tártibine usınılatuǵın materiallardı kiritiw sózlik mikrostrukturasın, hár bir sózlik maqalasın islep shıǵıw (sózge

7

grammatikalıq hám fonetikalıq túsinik beriw, mánilerin ajırata biliw kerek» – dep kórsetedi.1

Al, ózbek til biliminde A Yuldashev: «Sózlik dúziwdiń ulıwma hám jeke, teoriyalıq tárepleri, principleri óz waqtında túrkiy til biliminde de islep shıǵılǵan» – dep kórsetedi.2

Al, A. Madaliev: «Ámeliy leksikografiya hám sózlik dúziw bir qatar jámiyetlik zárúr wazıypalardı orınlaydı. Óz hám ózge tillerdi úyreniw, ana tilin sıpatlaw hám normaǵa túsiriw (túsindermeli, imla hám basqa da túrdegi sózlikler járdeminde) tiller aralıq baylanıs múnásibetin támiyinlew (eki hám kóp tillik sózlikler, sóylesiw sózlikleri) belgili til leksikası, ilimiy barısta

úyreniw (etimologiyalıq, tariyxıy sózlikler) hám t. b. úlken áhmiyetke iye» dep kórsetedi.3 Bunday sózlik tiplerinen biri lingvistikalıq sózlikler qatarına kiretuǵın dialektlik sózlikler hám onıń principlerin biliw ayrıqsha áhmiyetke iye.

Leksikografiya tiykarınan sózlik dúziw isleri hár túrli xalıqlarda jazıwdıń rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında anaw yaki mınaw (túsiniksiz) eskirgen dialektlik, arnawlı yamasa shet tilge tán sózlerdiń

1Гаг В. Г. Лексикография лингвистический энциклопедический словарь. –М. 1990. стр.

2Юлдашев А. Принципы составления тюркско-русских словарей. -М. 1972.

3Madaliev O. Ózbek leksikorafiyasi tarixidan. Uzbek tili va adabiyoti. Toshkent, 2008, 37-42- b.

8

qanday máni ańlatıwın biliw zárúrligi tiykarında payda bolǵan dep isenimli túrde ayta alamız.

Leksikografiya, sonıń ishinde dialektlik sózliklerge itibar qaratqanımızda, ol ámeliy hám teoriyalıq taraw sıpatında leksikologiya, stilistika, fonetika, til tariyxı, tildiń grammatikalıq qurılısı haqqındaǵı bilimlerdi basshılıqqa aladı.

Zamanagóy leksikografiya sózliklerdiń zárúr jámiyetlik wazıypasın arnawlı túrde kórsetip, sózlikler tipologiyasın payda etedi. Bul tárepinen bir tillik leksikografiya (túsindirme hám basqa da sózlikler) eki tillik leksikografiya (til úyreniwge arnalǵan arnawlı sózlikler) ilimiy – texnikalıq leksikografiya (terminologiyalıq sózlikler) dialektologiyalıq sózlikler, álbette, bir-birinen parıqlanadı.

Dialektlik sózliklerdi dialektolog ilimpaz O.Dospanov óz miynetlerinde

«Aymaqlıq leksikografiya» degen at penen de ataydı4

Dialektologiyalıq ekspediciyalar dáwirinde respublikada hám onıń menen qońsılas shegaralarda jasawshı qaraqalpaqlardıń sóylew tiliniń

ózgeshelikleri ilimiy tárepinen izertlendi. Jıynalǵan materiallardıń berilgen juwmaqları belgili bahaǵa iye boldı. Sebebi qaraqalpaq xalqınıń awızeki sóylew tiliniń ózgesheliklerin izertlew arqalı onıń tiliniń tariyxına tuwısqan túrkiy tilles xalıqlar menen

4Dospanov O. Qaraqalpaq aymaqlıq leksikografiyası. Nókis, Qaraqalpaqstan, 2008.

9

qanday qatnasta ekenligin bildiriwge múmkinshilik beretuǵın dereklerdiń kórip alıw máselesi payda boladı

Demek, bul dialektlik sózlik qaraqalpaq tilinde akademiyalıq tiptegi emes, xızmeti boyınsha lingvistikalıq sózlikler qatarın tolıqtıradı. Biz pitkeriw qánigelik jumısımızda búgingi kúnge shekem qaraqalpaq til biliminde járiyalanǵan dialektologiyalıq sózliklerge itibar qaratamız.

10