MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde feyildiń funkcional formaları hám olardı oqıtıw

kónlikpe aladı, sonıń nátiyjesinde, olardıń jazba hám awızeki til baylıǵı jáne de rawajlanıp baradı.

Klassta muǵalim oqıwshılarǵa hal feyil temasın ótkende hár qıylı qurallardan ónimli paydalanıwı tiyis. Dáslep taxtaǵa temanı jazıp, oqıwshılarǵa túsinik beredi, bir neshe mısallar jazadı. Berilgen mısallardan hal feyillerdi anıqlaydı hám olardıń mánilerin túsindirip beredi, bunda soraw-juwap metodınan paydalanadı. Keyin anıqlamalardı túsindirip beredi:

Hal feyil is-hárekettiń hal-jaǵdayın bildirip keledi.

Hal feyildi jasaytuǵın arnawlı qosımtalar bar. Olar − tómendegiler:

1. -Ip/-ip, -p qosımtalarınıń feyil sózlerge jalǵanıwı arqalı jasaladı. Bunda seslik nızamlılıqlar saqlanadı. Eger feyil sóz dawıslı seske pitse -p, dawısssız seslerge pitse -ıp/-ip qosımtalarınıń qosılatuǵının tómendegidey mısallar menen túsindiredi:

sóyle-p − sóylep, sayla-p − saylap, oyla-p −oylap,

júr-ip − júrip, jaz-ıp − jazıp, ayt-ıp − aytıp, ber-ip − berip.

2. -A, -e,- y qosımtalarınıń feyil sózlerge qosılıwı arqalı jasaladı. Bunda da seslik nızamlılıqlar ústemlik etetuǵının túsindirip beredi, yaǵnıy eger feyil sóz dawıssız seske pitse -a, -e qosımtaları, al eger de dawıslı seske pitse -y qosımtasınıń qosılatuǵının tómendegidey ápiwayı mısallar menen túsindirip beriwine boladı:

jaz-a − jaza (aldı), qayt-a − qayta (berdi), bar-a − bara (berdi), tús-e − túse (basladı), ter-e − tere (berdi) hám t.b.

3. -Ǵalı/-geli, -qalı/-keli qosımtalarınıń feyil sózlerge qosılıwı arqalı jasaladı. Bunda da seslik nızamlılıq tolıq saqlanatuǵının túsindiredi. Demek, olardıń jasalıwın mınaday mısallar menen túsindiriwge boladı:

ayt-qalı − aytqalı, ber−geli − bergeli, kór-geli − kórgeli, túsin-geli − túsingeli, bil-geli − bilgeli.

51

Juwmaq

Qaraqalpaq tiliniń morfologiya tarawına, sonday-aq, qaraqalpaq tilin oqıtıw metodikasına qatnaslı máselelerdiń biri − qaraqalpaq tiliniń úlken, grammatikalıq kategoriyalarǵa bay sóz shaqaplarınıń biri feyildiń funkcional formaları − kelbetlik feyil, hal feyil hám atawısh feyil hám olardı oqıtıwǵa baylanıslı máselelerdi pitkeriw qánigelik jumısımızda tallaw arqalı tómendegi juwmaq alındı.Qaraqalpaq tili sóz shaqapları sistemasında feyil sózlertiykarǵı leksikalıq mánileri, kategoriyaları, sintaksislik xızmetleri menen ajıralıp turadı. Qaraqalpaq tilindegi sóz shaqaplarınıń ishinde kategoriyalarǵa, formalarǵa bay sóz shaqaplarınan esaplanǵan feyildi biliwde, úyreniwde hám oqıtıwda muǵallimnen tereń bilim hám tájiriybe talap etiledi.

Feyildiń funkcional formaları onıń basqa formalarınan, kategoriyalarınan, túrlerinen ózine tán ózgesheliklerge iye. Háreket atı feyili feyildiń funkcional formalarınıń biri. Óziniń dáslepki yaǵnıy dórendi formasında bet, san, meyil hám máhál mánilerin bildirmeydi. Usı formada kelgende ol tek ǵana háreket procesiniń ataması bolıp, háreketti ataydı.

Qaraqalpaq tilinde háreket atı belgili bir affiksler arqalı bildiriledi. Olar dara hám qosap affikslerden ibarat. 1. Dara affiksler -ıw/-iw, -w, - maq/-mek, - paq/- pek, -baq/-bek, -ǵı/-gi, -qı/-ki, - ıs/-ıs, -s formaları; 2. Qospa affiksler - ǵanlıq/- genlik, -qanlıq/-kenlik, -tuǵınlıq, -jaqlıq, -arlıq/-erlik, -rlıq/-rlik, - maslıq/-meslik, - maǵa/-mege, -arǵa/-erge, -masqa/-meske, -ıwǵa/-iwge, - wǵa/-wge formaları. Olar túbir hám dórendi túbir feyillerine jalǵanıp, háreket atı feyillerin jasaydı.

Qaraqalpaq tilindegi ayırım háreket atı feyilleri feyil hám atlıqqa tán belgilerge iye bolsa, ekinshileri tek ǵana feyilge qatnaslı bolıp, sheklengen dárejede infinitivke tán belgilerdi kórsetedi. Usınday ózgesheliklerine baylanıslı qaray háreket atı formaları eki toparǵa bólinedi:

53

1) substantivlik yaǵnıy atawısh feyiller; 2) infinitiv feyiller.

Háreket atı eki sóz shaqabınıń − atlıq penen feyildiń mánilerine iye bolıp keledi. Feyillik mánisi − basqa da feyil sózler sıyaqlı is-háreketti bildirip, bolımlı yamasa bolımsız formalarda keledi, atlıq sózler menen kelip, olardı basqarıp, feyil sóz dizbegin dúzedi hám bas komponent boladı. Al, atawısh sózlerge, sonıń ishinde, atlıqqa tán belgisi − atlıqlar sıyaqlı seplik, kóplik, tartım affiksleri menen

ózgerip, substantivlik belgige, qásiyetke iye boladı, atlıq sózler sıyaqlı sintaksislik xızmet atqarıp keledi. Sonlıqtan ol atawısh feyil dep te atala beredi.

Infinitiv yaǵnıy máhál, meyil, bet,san boyınsha «belgisiz feyil» degen mánini ańlatadı yamasa «feyildiń belgisiz forması» degen atama menen de júritiledi.

Háreket atınıń substantiv forması, tiykarınan, sóz jasawshı -ıw/-iw, - w, - maq/-mek (-paq/-pek, -baq/-bek), -ǵı/-gi (-qı/-ki), - ıs/-ıs, -s hám - ǵanlıq/-genlik, - qanlıq/-kenlik, -tuǵınlıq, -jaqlıq, (-a, -e) rlıq/-rlik, - maslıq/-meslik, -maqlıq/- meklik sıyaqlı affikslerdiń túbir hám dórendi túbir feyillerge jalǵanıwı arqalı berletuǵın formaları boılp esaplanadı.

Háreket atınıń -ıw/-iw, -w, bolımsız -ma+w/-me+w forması túbir hám dórendi feyillerge jalǵanıp keledi, háreket atı feyilin jasaydı hám tómendegidey mánilik

ózgeshelikler menen sıpatlanadı yaǵnıy ataw formasında kelgende is-hárekettiń atın bildiredi, ataw formasında hám iyelik sepliginde kelip zatqa tán tiyislilik hám sapa belgisin bildirip, gápte anıqlawısh boladı. Al, múmkin, kerek, zárúr hám t.b. sózler menen kelgende gáptiń qospa bayanlawıshı xızmetin atqaradı. Seplik formaları hám tirkewishler menen kelip, gáptiń ekinshi dárejeli aǵzalarınıń xızmetinde ónimli qollanıladı. Háreket atı feyili toplamların dúzedi. Ayırım háreket atı feyilleri óziniń tiykarǵı háreketlik mánileri joytıp, pútkilley atlıq sózlerge ótip te ketedi.

Háreket atınıń -maq/-mek forması hesh qanday sóz ózgertiwshi affikslerdi qabıl etpey, ataw formasında kelgende tek ǵana is-háreket procesin atap

54

kórsetiw mánisin bildiredi hám bayanlawısh xızmetin atqaradı. Kerek, lazım, tiyis, dárkar modal sózleri menen kelgende háreket atı feyiliniń -maq/-mek forması edi tolıqsız feyili menen dizbeklesip, bayanlawısh xızmetinde keledi. Substantivlesip kelip atama mánisin bildiredi. - Ís/-is forması hárekettiń atın bildiredi. Ónimsiz forma. Bolımsız túri emes, joq sózleriniń járdemi menen bildiriledi. Háreket atınıń

-ıs/-is forması seplik, tartım hám kóplik affikslerin qabıl etedi, kóbinese, substantivlesip atawısh sózler payda etedi.

- Ǵı/-gi, -qı/-ki forması N.A.Baskakovtıń pikiri menen aytqanda tariyxıy shıǵısı jaǵınan -ıw/-iw, -w formasınıń en góne yaǵnıy arxaikalıq variantı. -Ǵı/-gi, -qı/-ki formasın alǵan sózler ayırım jaǵdaylarda dáslepki háreketlik mánisi joǵalıp, leksikalizaciya arqalı ataw mánisi basım bolıp, substantivlesip ketken. Analitikalıq formada -ma/-me affiksi menen bolımsızlıq máni bildiredi. Háreket atınıń qospa formaları -ǵanlıq/- genlik, -qanlıq/-kenlik, -tuǵınlıq, -jaqlıq, -arlıq/-erlik, -rlıq/-rlik, - maslıq/- meslik, -maǵa/-mege, -arǵa/-erge, -masqa/-meske, -ıwǵa/-iwge, -wǵa/- wge formaları túbir hám dórendi túbir feyillerinen háreket atı feyillerin jasaydı.

-Ǵanlıq/-genlik, -qanlıq/-kenlik formaları bolımlı hám bolımsız formadaǵı ótken máhál -ǵan formalı kelbetlik feyilge -lıq/-lik qosımtasınıń qosılıwı arqalı payda bolıp hárekettiń ótken waqıttaǵı hal-jaǵday, nátiyjesin bildirip, substantivlik mánige iye boladı, seplik, tartım, kóplik formaların qabıl etedi, tirkewishler menen keledi hám hár qıylı gáp aǵzalarınıń xızmetinde keledi. -Тuǵınlıq, -jaqlıq formaları keler máháldegi -tuǵın, -jaq kelbetlik feyillerine atlıq jasawshı -lıq/-lik qosımtasınıń qosılıwı menen jasalıp, keler máhál mánisin bildiredi, tartım, seplik formaların qabıl etip, gáp aǵzaları xızmetinde keledi. -Аrlıq/- erlik, -rlıq/-rlik, - maslıq/-meslik formaları da eki birlikten − keler máháldegi -ar/-er, -r, - mas/-mes formalarına -lıq/-lik qosımtalarınıń qosılıwınan jasalıp, substantivlik hám atributivlik máni bildiredi, ózgesheligi olar substantivlenbeydi, al zatlıq mánidegi sózlerdiń aldında kelip, onıń atributivlik belgisin háreketlik mánide sıpatlaydı. -

Мaqlıq/-

55

meklik formaları -maq/-mek formasına -lıq/-lik qosımtası qosılıw arqalı jasalıp, isháreket atamasın bildirse, -maslıq/-meslik formaları -mas/-mes formaları -ar/-er, - r formasınıń bolımsız túrine -lıq/-lik qosımtasınıń qosılıwınan jasaladı hám seplik formaları, tirkewishler, modal sózler menen keledi hám hár qıylı gáp aǵzalarınıń xızmetin atqaradı.

Infinitiv háreket atınıń tómendegidey formalarında bar:

1.-Maǵa/-mege infinitiv forması

2.-Arǵa/-erge, -rǵa/-rge infinitiv forması

3.-Iwǵa/-iwge, -wǵa/-wge infinitiv forması

Olar háreket atı formasına barıs sepliginiń qosılıwınan jasaladı.

Feyildiń funcional formalarınıń formaları da, mánileri de, sintaksislik xızmetleri de hár qıylı bolǵanlıqtan, oqıwshılarǵa túsindirgende geypara qıyınshılıqlar ushırasıwı múmkin. Olardıń formaları, mánilerin, túrlerin, jızılıwın, sintaksislik xızmetlerin oqıwshılarǵa túsindiriwde oqıtıwshıdan dóretiwshilik qatnas, sheberlik talap etiledi.

Baslawısh klasslardan keyin V-VI-klasslarda feyil sózler úyrenile baslaydı. Feyildiń betlik emes formaları − funkcional formaları 6-klassta ótiledi. Bunda muǵallim dáslep feyildiń betlik emes yamasa funkcional formalarınıń úshke bólinetuǵının kórsetpeli qural járdeminde kórsetse boladı, onıń barlıq leksikasemantikalıq hám leksika-grammatikalıq ózgesheliklerin túsindirip, sintaksislik xızmetine, onıń sorawların durıs qoya biliwine úyretiw kerek. Onı oqıtıwda belgilengen oqıw baǵdarlamaları tiykarında shólkemlestiriw kerek hám oqıtıwdıń dástúriy hám interaktiv metodlarınan paydalanıp, ótilgen feyil teması boyınsha bir neshe sorawlar berip feyil boyınsha túsingenlerin anıqlaw, jańa materialdı túsindiriw, oqıwshılardıń turmısı menen tıǵız baylanıslı mısallardan paydalanıw, olardıń dara turǵanda hesh qanday betti, máháldi, sandı bildirmeytuǵını túsindiriw arkalı sabaqlıqta berilgen anıqlamaǵa tiykarlanıp, onıń ónimli qollanılatuǵın formaları -ıw/-iw, -w jáne - maq/-mek, -paq/-pek, -baq/-pek affiksleri arqalı háreket atınıń jasalatuǵının

56

kórsetip beredi. Muǵallim oqıwshınıń ótilgen temaǵa túsingenin yamasa túsinbegenin soarwlar arqalı anıqlap, tekserip, qadaǵalap barıwı tiyis. Háreket atlarınıń tartım hám kóplik qosımtaları qabıl etip kelip zatlıq mánisinde keliwin usı jaǵdayında is-hárekettiń atın bildirip keletuǵının, sonday jaǵdayda da óziniń feyillik mánisin birotala joytıp jibermey saqlap qalatuǵının túsindirip, mısallar menen kórsetip beredi.

Feyildiń bet bildirmeytuǵın formasınıń biri yamasa atributivlikanıqlawıshlıq forması kelbetlik feyil bolıp, ol eki sóz shaqabınıń − feyil menen kelbetliktiń mánisin biriktirip keliwi menen basqa feyillerden ayırılıp turadı. Olar eki túrli

ózgeshelikke iye: 1) is-háreket mánisinde kelgende dáreje, máhál kategoriyalarına, bolımlı, bolımsız formalarına iye boladı hám bet-san affiksleri menen ózgeredi, seplik formaları hám tirkewishler menen kelgen atawısh sózlerdi basqarıp keledi. 2) kelbetlik mánisinde kelgende atlıq sózlerdi anıqlap anıqlawısh boladı, substantivlesip keledi hám seplik, kóplik, tartım affikslerin qabıl etedi. Usı eki sóz shaqabınıń ózgesheliklerine iye bolǵanlıqtan ol kelbetlik feyil degen atama menen júritiledi.

Kelbetlik feyildi jasawshı arnawlı affiksler máhál kategoriyasına baylanıslı tómendegi toparlarǵa bólinedi: 1. Ótken máhál kelbetlik feyil formaları: -qan/-ken, -ǵan/-gen; 2. Keler máhál kelbetlik feyil formaları: -ar/- er, -mas/-mes, -a/-e, -y/ jaq, -(a/-e,-y)/tuǵın, -maqshı/-mekshi (-paqshı/- pekshi, -baqshı/-bekshi); 3. Házirgi máhál kelbetlik feyil formaları: (-a/-e, - y), -ıp/-ip, -p+ turǵan, júrgen, otırǵan, jatırǵan sıyaqlı feyil formaları.

Kelbetlik feyildi oqıtıwda soraw-juwap, gúrriń, túsindiriw, leksikagrammatikalıq tallaw, analiz-sintez usılı, morfologiyalıq tallaw, shınıǵıw boyınsha

óz betinshe jumıslar, sabaqlıq ústinde islew, kórsetpelilik (keste, sxema, mısallar) t.b. salıstırmalılıq usıllarınan, sonday-aq, «soraw sizge»,

«aqılıy hújim», «klaster», «blits-sorawnaması», «romashka» hám t.b. sıyaqlı kóplegen interaktiv usıllar menen shınıǵıwlardan paydalanıw oqıwshınıń temanı tolıq hám durıs ózlestiriwinde jaqsı nátiyje beredi.

57

Muǵallim oqıwshıǵa kelbetlik feyildiń tiykarǵı belgisin túsindiredi: 1. zatlıq mánige iye bolıp keliwi; 2. háreketlik mánige iye bolıp keliwi. Muǵallim oqıwshıǵa usı eki belgige, eki sóz shaqabına tán belgilerge iye bolatuǵın feyil sózdiń kelbetlik feyil ekenligin túsindiriwde tómendegige itibar beredi: birinshiden, atlıq sózler sıyaqlı seplenedi, tartımlanadı, kóplik qosımtaların qabıl

etedi; ekinshiden, feyil sózler sıyaqlı máhál, dáreje, túr, meyil

kategoriyalarına iye bolıp keledi jáne betlenedi. Olardı mısallar menen kórsetip, formaların, mánilerin, jazılıwın, sintaksislik xızmetlerin túsindiredi. Usınday

belgilerine qaray kelbetlik feyildiń tiykarǵı leksikagrammatikalıq mánilerin

jasaytuǵının mısallar menen kórsetip beredi. Hal feyil 2 sóz shaqabınıń − feyil hám ráwishtiń belgilerine forma bolıp, ol is-háreketti hám onıń belgilerin bildirgenlikten feyildiń atributivlik-pısıqlawıshlıq forması. Ol bet, san, máhál mánilerin bildirmeytuǵın betlik emes feyil, polifunkciyalı birlik . Hal feyildiń 2 túri

bar:1. Tiykarǵı affiksler − -ıp/-ip, -p, -a, -e, -y, -

may/-mey formaları; 2. Shıǵısı jaǵınan eki ya úsh affikstiń qosılıwınan payda bolǵan qospa (dórendi) affiksler − -ǵalı/-geli (-qalı/-keli), -ǵansha/- genshe (- qansha/-kenshe), -mastan/mesten, -ǵanday/-gendey(-qanday/-kendey), - tuǵınday, - mastay/-mestey, -ǵanlıqtan/-genlikten (-qanlıqtan/-kenlikten) - ǵanda/-gende, -

ǵannan/-gennen formaları. Bul formalardıń hár biri mánilik ózgeshelikleri, sintaksislik xızmetleri hám t.b. belgileri menen ajıralıp turadı. Klassta muǵallim oqıwshılarǵa hal feyil temasın ótkende hár qıylı qurallardan ónimli paydalanıwı tiyis. Hal feyil is-hárekettiń haljaǵdayın bildirip keletuǵını, onı jasaytuǵın arnawlı qosımtalar bar ekenin ónimli hám ónimsiz qosımtalar tiykarında túsindirip, bunda seslik nızamlılıqlar saqlanatuǵının mısallar menen túsindiredi. Muǵallim shınıǵıwlar arqalı jumıs islewine boladı. Muǵallim jańa temanı bekkemlew maqsetinde bir qansha shınıǵıwlardı oqıwshılarǵa isletedi. Jańasha usıllardı paydalanıw bul temanı ótkende de jaqsı nátiyje beredi.

58

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Каримов И.А. Жоқары мəнаўият – жеңилмес күш. Ташкент, 2008.

2.Azizxojaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik maxorat, Toshkent,

2006.

3.Аймурзаева Ə. Қарақалпақ тилиндеги келбетлик ҳəм келбет фейиллердиң субстантивлесиўи. Нөкис, «Билим», 1992.

4.Баскаков Н.А. Каракалпакский язык т.II. М., 1952.

5.Бекбергенов А. Қарақалпақ тилинде сөзлердиң жасалыўы. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1979.

6.Бердимурат Е, Пирниязов К. Орта мектеплерде қарақалпақ тилин оқытыў методикасы Нөкис-1988.

7.Ғуломов А.К. Она тилини ўқитиш принциплари ва методлари, Тошкент,

1992.

8. Ғуломов А., Неъматов И. Ўзбек тилини ўқитиш методикаси. Тошкент,

2001.

9.Дəўлетов М. Ҳəзирги қарақалпақ тилинде фейилдиң функциональ формаларының системасы. Нөкис, «Қарақалпақстан» баспасы, 1990.

10.Dáwletov A., Dáwletov M., Qudaybergenov M. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Morfemika. Morfonologiya. Sóz jasalıw. Morfologiya. JOO ushın sabaqlıq. Nókis, 2010.

11.Ембергенов У. Муртазаева Г. Қарақалпақ тили синтаксисиниң айырым темаларын оқытыў усыллары. Нөкис, НМПИ киши баспаханасы, 2012.

12.Ембергенов У. Қарақалпақ тилиндеги гəптиң екинши дəрежели ағзаларын оқытыў усыллары. НМПИ киши баспаханасы. 2012.

13.Ембергенов У. Қарақалпақ тилиндеги сөз дизбеклерин оқытыў усыллары.

НМПИ киши баспаханасы. 2012.

14.Исабаев А. Қазақ тiлiн оқытыу методикасы. Ташкент, 2003.

15.Қутлымуратов Б. Ҳəзирги заман қарақалпақ тилинде ҳəрекет атлары.

Нөкис, 1967.

59

16.Қутлымуратов Б., Кенжебаева Т. Қарақалпақ тили морфологиясын оқытыў усыллары. Нөкис, «Билим», 1996.

17.Насыров Д.С.Қарақалпақ тилинде келбетлик фейил. 1964.

18.Пирниязова А.Қарақалпақ тилин педагогикалық технология тийкарында оқытыў. Нөкис, НМПИ киши баспаханасы. 2009.

19.Пирниязова А., Шынназарова С. Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тили

(лексикология) пəнин оқытыўда интерактив усыллардан пайдаланыў.

Ташкент, «Баёз», 2014.

20.Тўхлиев ва бошқалар Ўзбек тилини ўқитиш. Тошкент, 2006.

21.Ҳəзирги қарақалпақ тили. Морфология. Нөкис,1974.

22.Ҳəзирги қарақалпақ тили. Морфология. Нөкис,1981.

23.Ҳəзирги қарақалпақ тили. Синтаксис, Нөкис, 1995.

60