MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde feyildiń funkcional formaları hám olardı oqıtıw
.pdf
III BAP. Hal feyil hám onı oqıtıw usılları
Qaraqalpaq tilindegi betlik emes feyil formalarınıń ishinde kelbetlik feyil menen háreket atı feyilinen ayrılıp turatuǵın jáne bir feyil forması bar. Ol hal feyil bolıp esaplanadı.
Hal feyildiń basqa feyil formalarınan ózine tán ózgeshelikleri bar. Sonıń menen birge, onı oqıtıwdıń da nátiyjeli, qolaylı usılları qaraqalpaq tiliniń metodikasına baylanıslı jumıslarda sóz etilgen. Biz usı miynetlerdi basshılıqqa alıp hal feyil formalarınıń mánilik, formalıq ózgesheliklerine, sintaksislik xızmetlerine, sonday-aq onı mekteplerde oqıtıw usıllarına toqtap ótpekshimiz.
1. Hal feyil hám onıń betlik emes feyiller sistemasında tutqan ornı
Hal feyil feyildiń atributivlik-pısıqlawıshlıq formalarına kiredi.
Qaraqalpaq tilindegi hal feyil 2 sóz shaqabınıń − feyil hám ráwishtiń belgilerine forma bolıp, ol is-háreketti hám onıń belgilerin bildirgenlikten feyildiń atributivlik-pısıqlawıshlıq forması dep ataladı. Hal feyil bet, san, máhál mánilerin bildirmeydi, betlik emes feyil bolıp, polifunkciyalı birlik esaplanadı.
Hal feyildiń 2 túri bar:
1.Tiykarǵı affiksler − -ıp/-ip, -p, -a, -e, -y, -may/-mey formaları;
2.Qospa (dórendi) affiksler, olar shıǵısı jaǵınan eki ya úsh affikstiń
qosılıwınan payda bolǵan -ǵalı/-geli (-qalı/-keli), -ǵansha/-genshe (-qansha/- kenshe), -mastan/mesten, -ǵanday/-gendey(-qanday/-kendey), - tuǵınday, - mastay/-mestey, -ǵanlıqtan/-genlikten (-qanlıqtan/-kenlikten) -ǵanda/-gende, -
ǵannan/-gennen formaları bolıp esaplanadı.
41
1. Ip/-ip/-p forması
Qaraqalpaq tilinde ıp/-ip/-p forması 3 morfologiyalıq variantlı bolıp, basqa formalarına salıstırǵanda ónimli qollanıladı. Ol ótken máhál hal feyili, baylanıstırıwshı hal feyil, qosımsha, ekinshi dárejeli is-háreket bildiretuǵın feyildiń
ózgermeytuǵın forması dep te ataladı. Olar tilde júdá ónimli qollanıladı. Mısalı:
1.Jaǵa awır oyda. Toqpaqtıń miyrimsiz jeli teris túbektiń qamısların qayıstırıp, pırt-pırt sındırıp atır. (Ó.A)
2.Házir dawıldıń basılıwın kútip, qamıstıń ıǵıraq jerinde alıp shıqqan balıǵın sorpa qılıp, asıp otır. (Ó.A)
3.Tolqın jaǵanı sabalap, katerdiń tóbesinen asıp tústi. (Ó.A)
4.Tolqın teńizge jan pitirip, gúrkirep ses shıǵarıp tuwlap jattı. (Ó.A)
5.Keshki jumısların pitkerip, barlıq ásbapların jıynastırıp, olardı kúndelikli ornına qoyıp úyine qayttı.
Tilde |
hal feyildiń -p forması tómendegi ózgeshelikler |
menen |
sıpatlanadı:
1.Hal feyildiń -p forması qospa feyil quramında keledi. Mısalı:
1.Olar jaqında kóship keldi.
2.Ne bilgenin ishine túyip, quwırdaqqa zor salıp, asap-asap jiberdi.
(Ó.A)
2.Qospa gáp quramında dáslepki jay gápiniń bayanlawıshı bolıp keledi.
Mısalı:
1Aspan túnerip, jawın jawa basladı.
2.Qala xalqı járdemge kelip, paxta terimi ádewir janlandı.
3.«Bel qamıs»taǵı ótip atırǵan jıynalıs qızǵın tartısqa aynaldı, biraq ishi ele dawırıqtan basılmaǵan, ekew-ara bir sózdiń qulaǵına asılıp, óz-ara áńgime-dúkan qurıp otır. (Ó.A.)
3.Qospalanǵan jay gáplerde birgelkili birgelkili bayanlawısh xızmetin atqaradı. Mısalı:
42
Oqıwdan kelip, sabaqların tayarlap, keyin úy jumıslarına kómeklesti.
4. Toplam dúzip keledi. Hal feyildiń bul forması onıń basqa túrlerine salıstırǵanda toplam dúziwde ónimli qollanılıwı menen ajıralıp turadı. Mısalı:
1.Er-turmanının arqalap keshte qayttı.
2.Kóp awız bir bolıp, bir awız jabılǵan gezde, tırnaǵınıń ushına sheyin kúyinip, óziniń aqlıǵına shikás keltirgen enesine tullanıp, haqlıǵın dálilley almay, bir ózi jalapazlardıń ortasında kókmar bolǵan shaqta jas basına sawda túsip, qarshaday qız tallıberen bolǵanlıǵı bar. (H.Ó.)
3.Ol apay janın girewge qoyıp, jalǵız balasınan juda bolsa da, sen dep, men
dep, jalańash qolı menen ot kósep atırıptı, sizler bolsańlar oshaqtıń quwısında
tıǵılıp otırıp patalaysızlar. (H.Ó.)
4.Olıyıp qarap, ojıraymań maǵan, sol ólermen nashar bolmaǵanda bul gezde ayaq-qolıń pushtarlanıp, óligiń ıldıyda qalar edi. (H.Ó.)
5.Tiykarǵı is-háreketti sıpatlap kelip, pısıqlawısh xızmetin atqaradı.
Mısalı:
− Qarap otırıp eki qolım aldıma sıymadı. (Ó.A.)
Kórkem shıǵarmalarda hal feyil formaları hár qıylı mánilik ózgeshelikler menen jiyi paydaalnıla beredi. Mısalı:
Kókten túskendey shashırandı suw sebelep, katerdiń palubası juwıp otırdı. (Ó.A) Eki qaptaldan úyilip kelgen awır, jinli tolqın ortasın shúńireytip, katerdi tawdan qulatqanday boladı. Tolqın jaǵanı sabalap, katerdiń tóbesinen asıp tústi. (Ó.A) Tolqın teńizge jan pitirip, gúrkirep ses shıǵarıp tuwlap jattı. (Ó.A) Birinshi tolqındı kesip ótkende, ekinshisi epkinlirek qıymıldap, katerdiń aldın orap aladı. (Ó.A) Bekjan eki qolın artına uslap arman-berman teńselip júr. Jaydıń ishi qara kóleńke tartıp, kún batıwǵa tayalıp kiyatır. Biraq, lampa jaǵıwǵa erte, sonda da, eki morja tazartılıp stol ústinde tur. (Ó.A)
43
Berilgen mısallarda hal feyiller pısıqlawıshlıq, bayanlawıshlıq xızmetlerde keledi.
Solay etip, hal feyiller háreketti hám onıń belgisin sıpatlap kórsetetuǵın feyil forması bolıp, gáp aǵzaları xızmetinde de, qospa gáptiń jay gápiniń bayanlawıshı sıpatında da ónimli qollanıladı.
2. -A, -e, -y forması
Qaraqalpaq tilindegi dórendi hám túbir feyillerge -a, -e, -y formasınıń qosılıwınan hal feyil jasaladı hám onıń bolımsızlıq mánisi -may/-mey forması menen bildiriledi. Olar da ónimli qollanılatuǵın formalar qatarına kiredi. Bul feyil formaları tómendegi ózgeshelikler iye boladı:
1.-A, -e, -y formasınıń jeke kelip qollanılıwı ónimsiz ushırasadı. Mısalı:
1.Ol esikten shıǵa qashtı.
2.− Óziń kórgen bolsań bileseń, − dedi Qarlıǵash inisiniń jumıstı sol rayonnan baslaǵanın bile tura. (Sh.S)
2.- A, -e, -y forması tákirarlanıp ónimli qollanıladı. Mısalı: Xalqım
dana desem bolar, |
|
|
Naqıl etken bile-bile: |
|
|
Sóyley-sóyley sheshen bolar, |
|
|
Kósem bolar kóre-kóre. |
|
|
Naqıl kóptiń múlki bolar, |
|
|
Adam sumı túlki bolar, |
|
|
Iyt juldızǵa kúlki bolar, Ayǵa |
|
|
qarap úre - úre. (I.Yu.) |
|
|
3. Toplam dúzip keledi. Bunda |
olar seplik jalǵawlı hám tirkewishli |
|
keledi. Mısalı: |
|
|
Qolına belin alıp iske kiristi. Qáytip iske kiristi? Qolına belin alıp |
− |
|
bári qosılıp bir sorawǵa juwap beredi. |
|
|
44
4. -A, -e, -y forması qospa feyil jasaydı. Mısalı:
1.Sen búgin erterek qayta ber.
2.Al, máseleni qayta qarap shıǵıw kerek.
Berilgen gáplerdiń birinshisinde qospa bayanlawısh bolsa, ekinshisinde ráwish bolıp keledi.
Hal feyildiń bolımsız forması
Qaraqalpaq tilindegi -may/-mey forması hal feyildiń bolımsız forması bolıp esaplanadı. Ol ma+y, me+y túrinde jasaladı. Sonday-aq, N.A.Baskakovtıń kórsetiwinshe kel+me+p, bar+ma+p túrinde keledi: bilmedim, bilmeppen.
Bul feyil forması tómendegi ózgesheliklerge iye:
1.Qospa gáptiń jay gápiniń bayanlawıshı boladı. Mısalı: Muǵallim kelmey, sabaq baslanbaydı.
2.Tiykarǵı is-háreketti sıpatlap, pısıqlawısh bolıp keledi. Mısalı: Ol
qıynalmay sóyledi.
3. Qospa feyil quramında keledi. Mısalı:
Murat bul sırdı hesh kimge bildirgisi kelmey, kóp waqıtqa shekem aytpay
júrdi.
Hal feyildiń qospa formaları
Qaraqalpaq tilinde hal feyildiń kelbetlik feyil, háreket atı feyili sıyaqlı qospa formaları bar. N.A.Baskakov olardı 3 toparǵa bólip qaraydı:
1.Háreket atınan jasalǵan ekinshi dárejeli hal feyiller;
2.Kelbetlik feyilden jasalǵan ekinshi dárejeli hal feyiller;
3.Hal feyilden jasalǵan ekinshi dárejeli hal feyiller. Bul toparǵa hal feyildiń
14 formasın kirgizedi, olardan 12 túri házir qollanıladı, -ǵanshalı/- gensheli, -
ıraq/irek formaları házir qollanılmaydı.
45
1. Hal feyildiń -ǵansha/-genshe, -qansha /-genshe formaları
1. -Ǵansha/-genshe, -qansha /-genshe forması shıǵısı jaǵınan eki sóz shaqabınan yaǵnıy kelbetlik feyildiń -ǵan/-gen, -qan /-gen formasına ráwish jasawshı -sha /-she affiksiniń qosılıwınan jasalǵan.
Bul hal feyil hár qıylı mánilerdi bildirip keledi. 1. Jay gápte salıstırıw mánisin bildiredi. Mısalı: Mıńdı tanıǵansha,
Birdiń atın bil.
Iyttiń kúshigi bolǵansha,
Adamnıń kúshigi bol. (Naqıl-maqallar)
2. Qospa gáptiń jay gápiniń bayanlawıshı boladı. Mısalı: Sarınıń janı shıǵaman degenshe, qaranıń qanı shıǵadı.
Shaymiy ájapasınıń ayaǵına balta urǵan makkar Palqumar shoydıq Shúrreniń azǵırıw menen taxt talaspaqqa túskeni tıńshılar arqalı Zulxumar patshaǵa belgili bolıp qalmaǵansha, iyt jemige shıǵarılǵan Tumaris japadan-jalǵız ne kúnlerge túspedi deyseń? (H.Ó.)
Qaraqalpaq tilindegi hal feyildiń -gansha/-genshe, -qansha /-genshe formaları usınday ózgeshelikler menen qollanıladı.
2. Hal feyildiń -ǵalı/-geli, -qalı /-geli formaları
Hal feyildiń basqa da formaları sıyaqlı bul formalar da eki affiksten quraladı. -Ǵalı/-geli, -qalı /-geli formaları shıǵıs jaǵınan -ǵan+lı, - gen+li affiksleriniń qosılıwınan jasalǵan. N sesi túsip qalǵan. Bul formadaǵı hal feyil de hár qıylı
ózgeshelikler menen sıpatlanadı:
1. Pısıqlawısh bolıp keledi.Mısalı:
Kelgeli bir tınǵan joq.
2. Toplam dúzip keledi. Mısalı:
46
Usı gápti esitkeli birden ózgerdi.
Qalaǵa kóship kelgeli úyden birinshi shıǵıwı edi.
3. Qospa gápte jay gápiniń bayanlawıshı boladı. Murat kelgeli, qızda ózgeris payda boldı.
Demek, hal feyildiń usı qospa forması da hár qıylı mánilik ózgeshelikler menen birge, bir neshe gáp aǵzalarınıń xızmetlerin de atqarıp keledi.
3. Hal feyildiń -ǵanday/-gendey, -qanday/-kendey formaları
Qaraqalpaq tilindegi hal feyildiń basqa da qospa formaları sıyaqlı - ǵanday/- gendey, -qanday/-kendey formaları da eki formadan jasaladı. Ótken máhál -ǵan/- gen+day/-dey, keler máháldegi -tuǵın+day,-dey, bolımsız formadaǵı -mas/-mes+- day/-dey hal feyil formaları jasaladı.
Tilde bunday formalar hár qıylı mánilerde qollanıladı. Mısalı: Kiripigi qayısqan tebendey edi,
Qumar kózler menen jegendey edi, Aǵańnan xat joq pa degendey edi Dáslepki yarınan ayra bolǵan qız. (I.Yu)
-Qanday/-ǵanday formalı feyil sózler de bayanlawısh xızmetin atqaradı. Bunda olarda teńew, salıstırıw mánileri seziledi. Mısalı: Qasları qálem
menen sızǵanday.
- Gey (-ǵay) forması menen kelgen feyil bayanlawıshlar alǵıs yamasa ǵarǵıs mánisindegi háreketlerdi bildiriw ushın xızmet etedi. Mısalı:
− Aytqanıń kelgey, qaraǵım. Bunday gáplerde kelgende - gey forması menen -sın/-sin formasın orın almastırıp qollanıw múmkin. Olar mánilik jaqtan teńdey xızmet atqarǵanı menen, stillik reńki jaǵınan ajıralıp turadı.
Ótkendegi azın-awlaq xızmetiń, Bahalanbay atırǵanday miynetiń, Dúńyanı tek jalǵız óziń
qurǵanday,
47
Basqalar qasıńda qarap turǵanday. Shurt minez bolarsań tútip júnińdi, Moyınlap sezbesseń óziń minińdi, Doslar keńes berse, qorlap atqanday, Jorta bir nárseńdi urlap atqanday. (I.Yu.)
Demek, hal feyildiń hár bir formasınıń atqaratuǵın xızmetleri, mánilik ayrıqshalıqları, qollanılıw ózgeshelikleri bar.
4. Hal feyildiń -mastan/-mesten forması
Qaraqalpaq tilindegi hal feyildiń -mastan/-mesten forması -bastan/-besten, - pastan/-pesten variantlarına iye. Shıǵısı boyınsha kelbetlik feyildiń -mas/- mes affiksine barıs sepliginiń qosımtası qosılıwınan jasalǵan. Mánilik jaqtan -may/-mey affiksine jaqın: kórmesten ketti − kórmey ketti. Gápte hár qıylı xızmetlerdi atqaradı.
1.Dara turıp pısıqlawısh bolıp keledi. Mısalı: Ol jumıstı qıynalmastan isledi.
2.Toplam dúzip keledi. Sın hám t.b. mánilerdi bildiredi. Mısalı: Anası bul oyın hesh kimge sezdirmesten iske kiristi.
3.Qospa gáptiń jay gápiniń bayanlawıshı boladı. Mısalı: Murat
úyge jetpesten, jawın quyıp ketti.
Usılay etip, hal feyildiń bul qospa forması da hár qıylı mánilik ayrıqshalıqlarǵa iye bolıp keliw menen birge, bir neshe gáp aǵzalarınıń xızmetlerin de atqaradı.
5. Hal feyildiń -ǵanlıqtan/-genlikten forması
Hal feyildiń -ǵanlıqtan/-genlikten forması da qospa affiksler qatarına kiredi. Háreket atı feyiliniń -ǵanlıq/-genlik affiksine shıǵıs sepliginiń qosımtasınıń qosılıwınan bildiriledi hám morfologiyalıq variantlarına iye
48
bolıp keledi. Olarda bolımsız máni feyildiń túbirinen bildiriledi. Mısalı: bilmegenlikten, aytpaǵanlıqtan. Gápte hár qıylı sintaksislik xızmet atqaradı:
1. Dara turıp pısıqlawısh xızmetinde keledi. Mısalı:
Sharshaǵanlıqtan (ne sebep?) ornınan qozǵalǵısı kelmedi.
2.Toplam dúzip keledi: Jaqsı tayarlanǵanlıqtan (ne sebepten?) jeńiske
eristi.
3.Qospa gáptiń jay gápiniń bayanlawıshı bolıp keledi: Jer ızǵar
bolǵanlıqtan, ayaǵı awırıp qaqsap ketti.
Demek, hal feyildiń bul qospa forması da túrli ózgeshelikler menen birge, hár qıylı gáp aǵzalarınıń xızmetlerin de atqaradı.
6. Hal feyildiń -ǵanda/-gende hám -ǵannan/-gennen forması
Qaraqalpaq tilindegi hal feyildiń -ǵanda/-gende hám -ǵannan/-gennen forması da tiykarǵı is-háreketke qatnaslı onıń ekinshi dárejeli isháreketin bildirip keledi. Shıǵısı jaǵınan olar da qospa affiksler qatarına kiredi. -Ǵan/-gen affikslerine orın hám shıǵıs seplikleriniń qosımtası qosılıwınan bildiriledi. Gápte hár qıylı
sintaksislik xızmet atqaradı. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
1. Hal feyildiń -ǵanda/-gende forması tómendegi sintaksislik xızmetlerdi |
|
||||||||||
atqaradı: |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
a) |
pısıqlawısh |
xızmetin |
atqaradı: |
Erterek |
shıqqanda |
(ne |
|||||
qılǵanda?/qáytkende?) úlgeretuǵın edi. |
|
|
|
|
|
|
|||||
b) |
Shárt |
baǵınınıńqı |
qospa gáptiń |
jay gápiniń |
bayanlawıshı |
||||||
xızmetin atqaradı: Mısalı: |
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
Qız |
waqtında |
aytqanda, |
|
hámme |
jámlesip, |
bir |
ilajın |
qılıwǵa |
|||
bolatuǵın edi. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
v) Waqıt baǵınınıńqı qospa gáptiń jay gápiniń bayanlawıshı xızmetin |
|
||||||||||
atqaradı: Murat qaytqanda, paxtakeshler de qayta baslaǵan edi. |
|
|
|
||||||||
2. |
Hal |
feyildiń |
-ǵannan/-gennen |
forması |
tómendegi |
sintaksislik |
|||||
xızmetlerdi atqaradı:
49
a) Toplam dúzip keledi: Bir jumıs aytqannan (ne qılǵannan?) dárriw
dáliyl tabadı.
b) Baǵınıńqılı qospa gáptiń jay gápiniń bayanlawıshı bolıp keledi. Mısalı: Jónsiz qırq kún qayǵı uwayım shekkennen,
Den sawlıqta bir kún shadlıq jaqsıraq. (Berdaq)
Demek, hal feyildiń -ǵanda/-gende hám -ǵannan/-gennen qospa forması da hár qıylı mánilik ózgeshelikler menen birge, bir neshe gáp aǵzalarınıń xızmetlerin de atqarıp keledi. Ulıwma, qaraqalpaq tilindegi hal feyildiń biz joqarıda tallaw jasat ótken qospa formalarınıń barlıǵı da tiykarǵı is-háreketke qatnaslı onıń ekinshi dárejeli is-háreketin bildirip keledi. Shıǵısı jaǵınan olar qospa affikslerden turadı.
2. Hal feyildi oqıtıw usılları
Qaraqalpaq tilindegi feyil sózlerdiń ishinde kelbetlik feyil, hal feyil hám háreket atı feyili feyildiń basqa kategoriyalarınan mánilik jaqtan da, grammatikalıq
ózgeshelikleri jaǵınan da ajıralıp turadı. Feyildiń funkcional formaları kúndelikli sóylewde de, pikir alısıwdıń jazba formasında da jiyi paydalanılatuǵın birlikler bolıp esaplanadı. Sonlıqtan, sóylewde feyildiń usı betlik emes formaların durıs qollanıw, olardı óz ornında paydalanıw jolların úyretiw, áhmiyetli máselelerdiń biri. Óytkeni, oqıwshılar bunday feyil sózlerdi úyreniw arqalı feyildiń funkcional formaların bir-birinen ajıratıp biledi. Sonday-aq, olardıń hár biriniń ózine tán
ózgesheliklerin ańlaydı. Kelbetlik feyil, hal feyil hám atawısh feyillerdi jasawshı qosımtalardı túsinedi, olardıń belgili bir mánilerge iye bolıp keletuǵının, qanday da bir máháldi bildiretuǵının, feyildiń basqa túrlerinen tiykarǵı belgileri menen ajıralıp turatuǵının biledi. Sonday-aq, olardı til arqalı qarım-qatnas jasawdıń túrli formalarında yaǵnıy awızeki hám jazba sóylewde óz ornında hám durıs qollanıwǵa
50