MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde feyildiń funkcional formaları hám olardı oqıtıw
.pdf
4. Háreket atınıń -maqlıq/-meklik, -maslıq/-meslik formaları
Háreket atınıń -maqlıq/-meklik formaları -maq/-mek formasına -lıq/- lik qosımtası qosılıw arqalı jasalıp, is-háreket atamasın bildirse, -maslıq/- meslik formaları -mas/-mes formaları -ar/-er, - r formasınıń bolımsız túrine
-lıq/-lik qosımtasınıń qosılıwınan bildiriledi. Olar seplik formaları, tirkewishler, modal sózler menen keledi hám hár qıylı gáp aǵzalarınıń xızmetin atqaradı. Mısalı:
1.Gúrespeklik zárúr.
2.Bilmeslikten kóp qátege jol qoydı.
3.Oylanbaslıqtıń aqıbeti awır boladı.
Bul formalar menen kelgen háreket atı feyilleri gápte baslawısh, anıqlawısh, tolıqlawısh aǵza xızmetlerinde kelgen.
2. Háreket atınıń infinitiv formaları
Háreket atı feyiline baylanıslı túrkiy tillerde hám rus tilinde infinitiv termini qollanıladı hám ol feyildiń belgisiz forması degen atama menen qatar qollanıladı. N.K.Dmitriev, L.A.Pokrovskaya, A.M.Sherbak, R.M.Fedotov sıyaqlı bir qansha ilimpazlar bul máselede ilimiy jumıslar alıp barǵan. N.K.Dmitriev túrkiy tillerde olardıń arab tiliniń masdar, rus tiliniń infitiv formasınıń tásirinde payda bolǵan forma ekenligin atap kórsetedi.11
N.A.Baskakov12 túrkiy tillerindegi -ıwǵa/-iwge, -maǵa/-mege, -arǵa/- erge formaların háreket atı hám kelbetlik feyilden jasalǵan hal feyildiń ekinshi dárejeli forması dep rus tilindegi infinivtiń mánisine jaqın ekenin kórsetse, B.Qutlımuratov13 qaraqalpaq tilindegi háreket atı, sonday-aq basqa da formalardı infinitivke qatnassız dep esaplaydı.
11Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тилиинң грамматикасы. Нөкис, «Билим» баспасы, 1994, 263-бет.
12Баскаков Н.А. Каракалпакский язык т.II 1952, 468-469-б.
13Қутлымуратов Б. Ҳəзирги заман қарақалпақ тилинде ҳəрекет атлары. Нөкис, 1967, 12-б.
21
Ulıwma, qaraqalpaq tilinde infinitiv háreket atınıń mına formalarında
bar:
1.-Maǵa/-mege infinitiv forması
2.-Arǵa/-erge, -rǵa/-rge infinitiv forması
3.-Iwǵa/-iwge, -wǵa/-wge infinitiv forması
1. -Maǵa/-mege, -baǵa/-bege, -paǵa/-pege infinitiv forması háreket atı formasına barıs sepliginiń qosılıwınan jasaladı. Mısalı: aytpaq+qa − aypaǵa, bermek+ke − bermege. hám t.b. Izertlewshiler 1) ma+q affiklerinen quralǵan; 2) maq affiksindegi sońǵı q sesi túsip qalǵan degen pikirdi bildiredi hám sońǵı pikirdi kópshilik maqullaydı. Biz bul ilimiy juwmaqlardı jumıstı wrınlaw barısında tolıq basshılıqqa aldıq.
-Maǵa/-mege, -baǵa/-bege, -paǵa/-pege infinitiv forması xalıq awız
ádebiyatında, xalıq qosıqlarında ushırasadı. Mısalı:
Úshekke shıqtım jatpaǵa, Shiyrin
lábińnen tatpaǵa Meniń dártim
oyatpaǵa,
Oyan endi, Qız Minayım. (xalıq qosıǵı)
Bul qosımta maq+qa birliginde q sesiniń túsip qalıwı arqalı payda bolǵan.
2. -Arǵa/-erge, -rǵa/-rge infinitiv forması keler máháldegi -ar/-er, -r, (-mas/- mes) formasına barıs sepliginiń -ǵa/-ge (-qa/-ke) formasınıń qosılıwınan jasalıp, gápte aǵza bolıp keledi. Mısalı:
Bul jumıs óz waqtında pitkerilmese, onda atarǵa tań joq. Xalıq awızeki dóretpeleriniń tilinde jiyi qollanılǵan. Mısalı: Kiyimi joq
kiyerge,
Tamaǵı joq isherge.
3. - Iwǵa/-iwge, -wǵa/-wge infinitiv formasına barıs sepliginiń ǵa/-ge qosımtasınıń tiykarǵı is-háreketke qatnaslı toplamlar dúzip keledi. Mısalı:
Jumıstı keshiktiriwge bolmaydı.
forması -ıw/-iw, -w háreket atı qosılıwınan jasalǵan. Gáp ishinde hám qospa bayanlawısh ıspatında
22
Solay etip, qaraqalpaq tilindegi háreket atınıń dara hám qospa formaları ózine tán leksika-grammatkialıq ózgeshelikleri menen tildiń morfologiyalıq qurılısında belgili orın tutadı.
2. Háreket atı feyilin oqıtıw
Feyil qaraqalpaq tilindegi morfologiyalıq kategoriyalarǵa bay sóz shaqabı bolǵanlıqtan onıń formaları da, mánileri de, sintaksislik xızmetleri de hár qıylı bolıp keledi. Sonlıqtan onı oqıwshılarǵa túsindirgende geypara qıyınshılıqlar ushırasıwı múmkin. Sonıń ushın feyildiń funkcional formaların, olardıń mánilerin, túrlerin, jızılıwın, sintaksislik xızmetlerin oqıwshılarǵa túsindiriwde oqıtıwshıdan dóretiwshilik qatnas, sheberlik talap etiledi.
Baslawısh klasslarda feyil boyınsha dáslepki túsinik beriledi. V-VI- klasslarda feyil sózler úyrenile baslaydı. Feyildiń betlik emes formaları − funkcional formaları 6-klassta ótiledi.
Muǵallim dáslep feyildiń betlik emes yamasa funkcional formalarınıń úshke bólinetuǵının kórsetpeli qural járdeminde kórsetse boladı.
23
ha`reket atı feyili (atawısh feyil)
Betlik yemes feyil |
|
formaları |
kelbetlik feyil |
hal feyil
Muǵallim feyil sózlerdi ótkende onıń barlıq leksika-semantikalıq hám leksika-grammatikalıq ózgesheliklerin aytıp túsindiriw menen birge gáp ishinde kelgende feyildiń atqaratuǵın sintaksislik xızmetine, onıń sorawların durıs qoya biliwine tiykarǵı dıqqattı awdara biliwi tiyis.
Muǵallim jańa materialdı ótiwde ózi tárepinen aldın ala puxta tayarlanılǵan kórsetpe quraldı taxtaǵa ildirip, onıń ishinen feyil sózlerdi taptırıp, olardıń sorawların qoydırıw menen birge gáptegi sintaksislik xızmetin túsiniwi ushın múmkinshilik jaratıp beriwi kerek. Soraw-juwap túrinde feyildiń qanday máni ańlatatuǵının, gápte qanday aǵza bolatuǵınının, qaysı sorawlarǵa juwap berip keletuǵının anıqlawǵa boladı.
Ulıwma, feyildi oqıtıwdı, belgilengen oqıw baǵdarlamaları tiykarında shólkemlestiriw zárúr.
24
Qaraqalpaqstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi
Respublikalıq oqıw metodikalıq orayı
Ulıwma bilim beriw mekteplerinde Ana tili páninen Mámleketlik bilimlendiriw standartları hám oqıw
baǵdarlamaları
5-9-klasslar
Nókis − 2010
25
6-klass ushın oqıw baǵdarlaması tómendegishe belgilengen ( 14-bet).
Qaraqalpaq tili 6-klass
Oqıw baǵdarlaması
(háptesine 5 saatttan, jıl boyına 170 saat) Fonetika.
Leksikologiya. Sóz jasalıw. Morfologiya. Jazıw. |
|
|
Feyil |
(23 saat) |
|
Awıspalı hám awıspasız feyiller |
(2 saat) |
|
Feyil dárejeleri (ózlik, ózgelik, belgisiz, sheriklik). Feyil dárejelerin |
||
jasawshı qosımtalar hám olardıń jazılıwı |
(4 saat) |
|
Feyillerdiń jasalıwı. Feyillerdiń qosımtalar arqalı hám sózlerdiń qosılıwı |
||
arqalı jasalıwı |
(2 saat) |
|
Qospa feyiller hám olardıń jazılıwı. Birikken, birikpegen, jup, tákirar feyiller |
||
hám olardıń jazılıwı |
(1 saat) |
|
Tákirarlaw |
(1 saat) |
|
Hal feyil. Hal feyildiń jasalıwı, feyil jasawshı qosımtalar. Hal feyildiń |
||
gáptegi xızmeti |
(4 saat) |
|
Tákirarlaw |
(1 saat) |
|
Atawısh feyil hám onıń jasalıwı. (2 saat)
Atawısh feyildiń qurılısı boyınsha túrleri, oalrdıń ajzılıwı hám gáptegi xızmeti.
Tákirarlaw stillik qollanılıwı
26
Házirgi dáwirde oqıtıwdıń dástúriy hám interaktiv metodları bar. Interaktiv metod «Inter» − birgelikte, «act» − háreket degendi bildiredi. Birgeliktegi isháreket, sáwbet processinde bolıw, dialog. Sabaqta pedagogikalıq process barlıq katnasıwshılardıń pedagogikalıq maqsetke baǵdarlanǵan quramalı múnásibetleri bolıp esaplanadı. Bilim beriw processinde oqıtıushı tek ǵana oqıwshılar menen emes, al, oqıwshılar da óz-ara birgelikte islesedi. Túrli shınıǵıwlar, wazıypalar, oyınlar tiykarında sabaqtı shólkemlestiredi. Bul shınıǵıwlardıń orınlanıwı jańa materialdı ózlestiriwge qaratıladı
Interaktiv oqıtıw – birgelikte iskerlik alıp barıw, sáwbet, dialog ortalıǵında bolıw. Basqa metodlardan ayırmashılıǵı interaktiv metodlar oqıushılardın tek ǵana oqıtıushı menen emes, óz-ara birge islesiwge tiykarlanǵanlıqtan, bilim beriw processinde okıwshılardıń aktivligine úlken itibar beriledi. Klaster, akvarium, bumerang, bilts sorawnaması, aqılıy hújim hám t.b. kóplegen jańa usıllar mekteplerde qaraqalpaq tilin, sonıń ishinde, onıń funkcional formaların oqıtıwda
ónimli qollanıladı.
Háreket atın mektepte oqıwshıǵa túsindirgende eń dáslep ótilgen feyil teması boyınsha bir neshe sorawlar berip feyil boyınsha túsingenlerin anıqlap alıw maqsetke muwapıq boladı. Bunda da eki-úsh sorawdan artıq bermew kerek, al eń zárúrli, tiykarǵı sorawlardı beriw arqalı feyil sózlerdi qalay túsingenin anıqlawǵa boladı. Áne sonnan keyin jańa materialdı túsindiriwge ótse boladı. Bul mısallar oqıwshılardıń turmısı menen tıǵız baylanıslı alınǵan bolsa, olarǵa temanı durıs túsiniwge járdem beredi. Mısalı: jazıw, oqıw, biliw, sóylew, barıw, keliw sıyaqlı sózlerdi jazıp kórsetip, olardıń ańlatıp turǵan mánilerin túsindiriw kerek. Bunda usı sózlerdiń dara turǵan jaǵdayında hesh qanday betti, máháldi, sandı bildirmeytuǵını túsindirip beriledi. Solay etip, muǵallim klassta oqıwshılarǵa usınday qısqa túsindiriwler menen soraw berip juwaplar alıw arqalı tema boyınsha qanday túsinikke iye bolǵanının anıqlay aladı.
27
Usı tema boyınsha dáslepki túsiniklerin anıqlap bolǵannna keyin endi háreket atı teması boyınsha sabaqlıqta berilgen anıqlamaǵa oqıwshınıń dıqqatın awdarıp onı aytıp beriwine, túsindiriwine boladı. Sonnan keyin sabaqlıqta berilgen onıń ónimli qollanılatuǵın formaları -ıw/-iw, -w jáne -maq/-mek, -paq/-pek, -baq/- pek affiksleri arqalı háreket atınıń jasalatuǵının kórsetip beredi. Bunda mısallardı taxtaǵa jazıp, onı sorawjuwap arqalı túsindiriw jaqsı nátiyje beredi. Muǵallim oqıwshınıń ótilgen temaǵa túsingenin yamasa túsinbegenin hár sabaqta anıqlap, tekserip, qadaǵalap barıwı tiyis. Onı bir neshe sorawlardıń járdeminde anıqlawǵa boladı?
1.Háreket atı degen ne?
2.Háreket atı qanday máni bildiredi?
3.Háreket atı qanday qosımtalar menen jasaladı? Mısal keltir.
4.Háreket atınıń qosımtaları qanday túbir sózlerge qosıladı?
5.Háreket atı formalarınınń ishinde qaysıları tilde ónimli qollanıladı? Mısallar keltir.
Usı sorawlar arqalı oqıwshınıń temanı qalay túsingenin bilip, anıqlap alǵannan keyin temanı bekkemlewge ótse boladı.
Ulıwma, háreket atlarınıń tartım hám kóplik qosımtaları qabıl etip kelip zatlıq mánisinde keliwin usı jaǵdayında is-hárekettiń atın bildirip keletuǵının, sonday jaǵdayda da óziniń feyillik mánisin birotala joytıp jibermey saqlap qalatuǵının túsindirip, mısallar menen kórsetip beriwi tiyis.
Qaraqalpaq tilindegi feyildiń funkcional formaları esaplanǵan kelbetlik feyil, hal feyil, atawısh feyildiń hár biriniń ózine tán mánilerin, olardıń grammatikalıq
ózgesheliklerin túsindiriw feyil sózler mennen úzliksiz baylanıstırılıp alıp barılıwı maqsetke muwapıq keledi. Olardıń ishinde háreket atların kóbirek, atlıq sózler menen baylanıstırıp túsindiriw, úyretiw
28
jaqsı nátiyje beredi. Atap aytqanda, mına ózgeshelikler, |
belgiler |
muǵallimniń dıqqat orayında bolıwı tiyis: |
|
birinshiden, háreket atınıń feyillik hám zatlıq belgileri; ekinshiden, |
|
kelbetlik feyildiń feyillik hám zatlıq belgileri; úshinshiden, kelbetlik |
|
feyildiń feyillik hám kelbetliklik belgileri; |
|
tórtinshiden, hal feyildiń feyillik hám ráwishlik belgileri mısallar, kórsetpeli qurallar, tarqatpa materiallar, soraw-juwap, aqılıy hújim hám t.b. usıllar arqalı túsindirilip beriliwi tiyis.
Kelbetlik feyil temasına baylanıslı sabaq ótkende kelbetlik feyildiń kelbetliktiń sorawına juwap berip gápte, tiykarınan, anıqlawısh bolatuǵının, al hal feyildiń gápte ráwish sózlerdiń sorawına juwap berip pısıqlawısh aǵza bolıp keletuǵının, háreket atınıń gápte baslawısh, bayanlawısh, tolıqlawısh, pısıqlawısh aǵzalardıń xızmetinde keletuǵının muǵallim salıstırıp mısallar menen aytıp, túsindirip beredi. Bunda muǵallim olardı gáp dúzip, gáp ishinde keltirip kórsetiwi tiyis. Bunnan keyin olardıń hár qıylı qosımtalar menen keliwin de túsindirip beredi.
Sabaqta oqıwshılar feyildiń funkcional formaların durıs túsiniwi, bekkem
ózlestiriwi ushın awızeki sóylewde hám jazba túrde paydalanǵanda orınlı hám durıs qollanıwdı úyretiw ushın shınıǵıw jumısların turaqlı júrgiziw talap etiledi. Bunda shınıǵıwlardı hár qıylı shártler tiykarında orınlawǵa boladı.
Birinshiden, shınıǵıwlardan paydalanıp berilgen feyil sózlerden kelbetlik feyil, hal feyil hám háreket atı feyil jasawdı tapsırma etip beriwge boladı.
Ekinshiden, ózleri jasaǵan kelbetlik feyillerdi gáp ishinde keltirip gáp dúziwge tapsırma berip, onı isletip kóriwge boladı.
29
Úshinshiden, berilgen gáplerden kóp noqattıń ornına kelbetlik feyil, hal feyil, háreketi atı feyiliniń tiyislisin taptırtıp qoyıp jazdırıwǵa boladı. Bunda qosımtalarǵa ayrıqsha dıqqatın awdarıw zárúr
Tórtinshiden, funkcional feyillerdiń mánilerin tabıw boyınsha tarqatpa materiallardan paydalanıwǵa boladı.
Besinshiden, bul tapsırmalardı olarǵa awızeki yamasa jazba túrde orınlatıwǵa boladı. Bunda oqıwshı óziniń islegen jumısın yamasa dúzgen gápin ya bolmasa feyil formasın túsindirip beredi.
30