MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde feyildiń funkcional formaları hám olardı oqıtıw

Ózbekstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi Ájiniyaz

atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakultetiniń pitkeriwshisi

Berdieva G.

Tema: Qaraqalpaq tilinde feyildiń funkcional formaları hám olardı oqıtıw

PITKERIW QÁNIGELIK JUMISI

Nókis − 2015

1

Tema: Qaraqalpaq tilinde feyildiń funkcional formaları hám olardı

oqıtıw

Pitkeriw qánigelik jumısın

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı: «Qaraqalpaq tilinde feyildiń

2

Kirisiw

•Feyil hám onıń funkcional formaları haqqında túsinik

•Qaraqalpaq til biliminde feyildiń funkcional formalarınıń izertleniwi

•Pitkeriw qánigelik jumısınıń maqseti hám wazıypaları

IBap Háreket atı feyili hám onı oqıtıw

•1. Háreket atı feyiliniń tiykarǵı ózgeshelikleri

•2. Háreket atı feyilin oqıtıw

II Bap Kelbetlik feyil hám onı oqıtıw

•1. Kelbetlik feyil hám onıń tiykarǵı ózgeshelikeri

•2. Kelbetlik feyildi oqıtıw ádisleri

III Bap Hal feyil hám onı oqıtıw usılları

•1. Hal feyil hám onıń betlik emes feyiller sistemasında tutqan ornı

•2. Hal feyildi oqıtıw usılları

•Juwmaq

•Paydalanılǵan ádebiyatlar

3

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Temanıń aktuallıǵı: Qaraqalpaq tili morfologiyasınıń jáne metodikasınıń áhmiyetli máseleleriniń biri esaplanǵan feyildiń funkcional formaları, olardıń mánileri, ózgeshelikleri hám olardı oqıtıw usıllarına tallaw jasawda kórinedi.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları: Pitkeriw qánigelik jumısınıń aldına qoyǵan tiykarǵı maqseti hám wazıypaları − feyildiń funkcional formaları yaǵnıy kelbetlik feyil, hal feyil hám atawısh feyil hám olardı oqıtıwǵa baylanıslı máseleler qaraqalpaq ádebiyatındaǵı hár qıylı kórkem shıǵarmalardan alınǵan mısallar tiykarında tallaw, mektepte oqıtıwdıń sapalı, nátiyjeli usılların usınıw.

Izertlew obekti hám predmeti: Pitkeriw qánigelik jumısınıń tiykarǵı izertlew obekti − kórkem shıǵarma tilinen alınǵan, sonıń menen birge pitkeriw qánigelik jumısın orınlawshı tárepinen dúzilgen feyildiń funkcional formaları, predmeti – házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası, sonıń ishinde, morfologiyası jáne qaraqalpaq tilin oqıtıw metodikası.

Izertlew metodları hám usılları: Pitkeriw qánigelik jumısınıń izertlew metodları sıpatında sinxronlıq baqlaw metod tańlap alındı.

Izertlew nátiyjeleriniń ámeliy áhmiyeti: Jumıs teoriyalıq hám ámeliy

áhmiyetke iye, qaraqalpaq tiliniń grammatikalıq qurılısında úlken ornı bar sóz shaqabı hám onı oqıtıw usılları qaraqalpaq tiliniń morfologiyasın úyreniwde hám

úyretiwde zárúrli material boladı.

Jumıstıń qurılısı hám tártibi: Qurılısı boyınsha kirisiw, úsh bap hám juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat. Jumıs kólemi boyınsha 58

bet.

4

Juwmaq hám usınıslardı qısqa ulıwmalastırıwdıń nátiyjeleri: Feyil házirgi qaraqalpaq tilindegi úlken, grammatikalıq kategoriyalarǵa bay sóz shaqabı, ol hár bir morfologiyalıq formaǵa tallaw jasaǵanda ayqın kórinedi. Bunda feyildiń funkcional formaları − kelbetlik feyil, hal feyil, háreket atı feyili ózine tán

ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Sonday-aq, usı feyil formaların oqıtıwda nátiyjeli, temanıń sıpatına say, jańa pedagogikalıq texnologiya usıllarınıń bar ekenligi kórinedi.

5

Kirisiw

Hár qanday tildiń morfologiyalıq qurılısında hár bir sóz shaqabınıń tutqan ornı, ózine tán ózgeshelikleri, atqaratuǵın xızmetleri bar. Bul qaraqalpaq tili ushın da tán. Tilde olardıń ishinde feyil sózler de úlken orın tutadı.

Pitkeriw qánigelik jumısımızda qaraqalpaq til biliminiń morfologiya tarawına, sonıń menen birge, qaraqalpaq tilin oqıtıw metodikasına qatnaslı máselelerdiń biri

− qaraqalpaq tiliniń kólemli, úlken jáne grammatikalıq kategoriyalarǵa bay sóz shaqaplarınıń biri esaplanǵan feyildiń funkcional formaları yaǵnıy kelbetlik feyil, hal feyil hám atawısh feyil hám olardı oqıtıwǵa baylanıslı máseleler qaraqalpaq

ádebiyatındaǵı hár qıylı kórkem shıǵarmalardan alınǵan mısallar, sonday-aq pitkeriw qánigelik jumısın orınlawshı tárepinen dúzilgen mısallar tiykarında sóz etildi.

Hár qanday tildiń morfologiyasında, sóz shaqapları sistemasında hár bir sóz shaqabınıń ózine tán ornı, ózgeshelikleri bar. Olardan feyil sózler de tiykarǵı leksikalıq mánileri, kategoriyaları, gáp ishinde kelgende atqaratuǵın sintaksislik xızmetleri menen ajıralıp turadı. Jumısta feyildiń funkcional formaları kórkem shıǵarmalar tiline hám feyildi oqıtıwǵa qatnaslı arnawlı túrde ilimiy kóz-qarastan tallandı.

Obekti − kórkem shıǵarma tilinen alınǵan, sonıń menen birge pitkeriw qánigelik jumısın orınlawshı tárepinen dúzilgen feyildiń funkcional formaları, predmeti – házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası, sonıń ishinde, morfologiyası jáne qaraqalpaq tilin oqıtıw metodikası.

Pitkeriw qánigelik jumısında izertlew metodları sıpatında sinxronlıq baqlaw, tariyxıy, salıstırma metodları qollanıldı.

Qaraqalpaq tilinde hár bir sóz shaqabı belgili bir ózgeshelikleri, kategoriyaları, formaları, mánilik ayrıqshalıqları menen sıpatlanadı. Bul sıpatlar qaraqalpaq tilinde eń úlken mánili sóz shaqaplarınıń birinen

6

esaplanǵan feyil sózler ushın da tán. Bunda jumıstıń izertlew nátiyjeleriniń ámeliy

áhmiyeti sonnan ibarat, qaraqalpaq tiliniń morfologiyası hám metodikası tarawında, sóz shaqaplarınıń kategoriyaların, formaların, oqıtıw usılların úyreniwde paydalanıwǵa boladı.

Feyildiń bir neshe formalıq ózgesheliklerge iye bolıwı onıń házirgi qaraqalpaq tilindegi úlken, grammatikalıq kategoriyalarǵa bay sóz shaqabı ekenin kórsetiw menen birge hár bir morfologiyalıq formaǵa tallaw jasaǵanda bul

ózgeshelik jáne de ayqın kórinedi.

Qaraqalpaq tilindegi sóz shaqaplarınıń ishinde kategoriyalarǵa, formalarǵa bay sóz shaqaplarınan esaplanǵan feyildi biliwke, úyreniwde hám oqıtıwda muǵallimnen tereń bilim hám tájiriybe talar etiledi. «Biz elimizde jańa áwlad, jańa oy-pikir iyelerin tárbiyalawday juwapkershilikli wazıypalardı orınlawda, birinshi gezekte, áne usı mashaqatlı kásip iyelerine súyenemiz hám tayanamız, erteń ornımızǵa keletuǵın jaslardıń ruwxıy dúńyasın qáliplestiriwde olardıń xızmeti qanshelli sheksiz ekenligin ózimiz anıq kóz aldımızǵa keltiremiz»1 degen edi Prezidentimiz I.A.Karimov. Bul pikirdi biz qaraqalpaq tilin, atap aytqanda, onıń morfologiyasına qatnaslı feyildi úyreniwde, oqıtıwda, keleshekte tálimtárbiya beriw minnetin alǵan búgingi student – erteńgi muǵallimniń xızmetine qatnaslı ekenin túsinemiz. Óz ana tilin, onıń sózlik quramında ayrıqsha ózgeshelikke iye birlik esaplanǵan feyil sózlerdi, sonıń ishinde, onıń funkcional formaların biliw, onıń pedagogikalıq iskerlik barısında óz ornı menen paydalanıw jáne oqıtıw oqıtıwshı jumısında áhmiyetli orın tutadı. Usı kóz-qarastan qaraqalpaq tilindegi feyil hám onıń funkcional formaların úyreniw oǵada zárúrli.

1 Каримов И.А. Жоқары мəнаўият – жеңилмес күш. Ташкент, 2008, 130-бет.

7

Feyil hám onıń funkcional formaları haqqında túsinik

Tilde sóz shaqabı qanday da bir nárse, belgini, is-háreketti hám t.b. bildirip keledi. Olardıń arasında is-háreket mánisin bildirip keletuǵın sózler feyil delinedi. Feyiller ulıwma is-háreket mánisin bildiretuǵın sózler sıpatında tanıladı hám oǵada keń mánilerdi bildirip keledi. Usınday ózgesheliklerine baylanıslı olar bir neshe leksika-semantikalıq toparlarǵa bólinedi: qıymıl-qozǵalıs feyilleri, háreket-halat feyilleri, seziw-oylaw feyilleri, sóylew feyilleri, psixologiyalıq processlerge hám emociyaǵa baylanıslı feyiller, eliklew feyilleri, biologiyalıq ózgesheliklerge baylanıslı feyiller, tábiyat qubılıslarına baylanıslı feyiller.

Házirgi qaraqalpaq tilindegi feyiller leksika-grammatikalıq ayrıqshalıqları jaǵınan da ajıralıp turadı. Feyildiń bunday leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri onıń dáreje, túr kategoriyalarına, awıspalı hám awıspasız feyil, bolımlı hám bolımsız formalarǵa, meyil, máhál, bet-san sıyaqlı morfologiyalıq kategoriyalarǵa iye bolıp keliwinde belgili boladı. Bul ayrıqshalıqlar feyildi basqa sóz shaqaplarınan leksika-grammatikalıq jaqtan ajıratıp kórsetiwge xızmet etedi.

Feyillerdegi jáne bir leksika-grammatikalıq ózgeshelik onıń bolımlılıq hám bolımsızlıq mánilerinde qollanılıwı. Feyildiń bolımlılıq hám bolımsızlıq mánisi isháreket procesiniń orınlanıwı yamasa orınlanbawı menen baylanıslı bolıp, ishárekettiń orınlanǵanın yamasa onıń orınlanıw múmkinshiliginiń bar ekenligin bildiretuǵın feyiller bolımlı feyiller, al is-hárekettiń orınlanbaǵanın yamasa orınlanbaytuǵının bildiretuǵın feyiller bolımsız feyiller delinedi. Qaraqalpaq tilindegi bolımlı feyillerde bolımlılıq máni bildiretuǵın arnawlı grammatikalıq formalar joq, ol feyildiń mánisinen ańlasıladı. Feyil bolımsızlıq máni bildiretuǵın arnawlı grammatikalıq formalarǵa iye: –ma/- me, -ba/-be, -pa/-pe formaları. Eger feyildiń bolımsızlıq affiksi feyildiń eki komponentine de jalǵansa eki bolımsızlıq affiksi biri-ekinshisiniń mánisin

8

biykarlap bolımlı máni payda etiledi: barmay júrme yaǵnıy bar degendi bildiredi. Bolımsızlıq mánileri emes, joq sózleri arqalı da bildiriledi: kórgen emes,

kórgen joq. Al, sintetikalıq formadaǵı bolımsız feyilge emes sózi jalǵansa bolımlı máni ańlatıladı: barmaw emes − barıw mánisin bildiredi.

Feyil sózler atawısh sózlerdi basqarıp keledi hám feyildiń isháreketiniń belgili bir obektke qaratılǵanı málim boladı. Feyiller obektke qatnaslılıǵına qaray awıspalı feyiller hám awıspasız feyillerge bólinedi. Is-háreketi tuwra obektke qaratılǵan feyiller awıspalı feyiller, al is-háreketi tabıs sepligindegi sózlerdi talap etip kelmesten, qıya seplik formasındaǵı sózlerdi basqarıp keletuǵın feyiller awıspasız feyiller boladı.

Qaraqalpaq tilindegi feyildiń funkcional formaları háreket atı feyili, kelbetlik feyil hám hal feyilden ibarat. Olar feyildiń betlik emes formaları dep te ataladı.

Qaraqalpaq til biliminde feyildiń funkcional formalarınıń

izertleniliwi

Qaraqalpaq til biliminde onıń morfologiya tarawına qatnaslı izertlewler alıp barılıp, olarda feyil sóz shaqabı izertlengen. Feyildiń funkcional formaları N.A.Baskakovtıń miynetlerinde sóz etildi.2 M.Dáwletov tárepinen feyildiń funkcional formaları monografiyalıq baǵdarda úyrenildi.3 Háreket atı feyilleri B.Qutlımuratov tárepinen izertlendi.4 Kelbetlik feyil D.S.Nasırovtıń miynetinde sóz etildi.5 Kelbet lik feyillerdiń substantivlesiwi Á.Aymurzaeva tárepinen arnawlı izertlendi.6 Feyil A.Bekbergenov tárepinen

2Баскаков Н.А. Каракалпакский язык т.II. 1952.

3Дəўлетов М. Ҳəзирги қарақалпақ тилинде фейилдиң функциональ формаларының системасы. Нөкис, «Қарақалпақстан» баспасы, 1990.

4Қутлымуратов Б. Ҳəзирги заман қарақалпақ тилинде ҳəрекет атлары. Нөкис, 1967.

5Насыров Д.С.Қарақалпақ тилинде келбетлик фейил. 1964.

6Аймурзаева Ə. Қарақалпақ тилиндеги келбетлик ҳəм келбет фейиллердиң субстантивлесиўи. Нөкис, «Билим», 1992.

9

sóz jasalıwǵa baylanıslı tallandı.7 Ayekeev tárepinen qospa feyiller izertlendi. Sonday-aq, sabaqlıqlarda feyildiń barlıq leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri

úyrenildi.8

Pitkeriw qánigelik jumısınıń maqseti hám wazıypaları

Pitkeriw qánigelik jumısınıń aldına qoyǵan tiykarǵı maqseti qaraqalpaq tilindegi feyil sózlerdiń arasında ózine tán ózgeshelikleri, sıpatlı belgileri menen

ózine tán bir topardı quraytuǵın morfologiyalıq birlikler − feyildiń funktsiolnal formalarına tallaw jasaw menen birge olardı oqıtıw usılların kórsetiwden ibarat. Pitkeriw qánigelik jumısınıń aldında turǵan wazıypası – qaraqalpaq tilindegi feyil sózlerdiń, atap aytqanda, onıń funkcional formalarınıń bir-birinen tiykarǵı leksikagrammatikalıq ózgesheliklerin kórsetiw hám usı feyil formaların oqıtıwdıń nátiyjeli usıllarına tallaw jasawdan ibarat.

7Бекбергенов А. Қарақалпақ тилинде сөзлердиң жасалыўы. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1979.

8Ҳəзирги қарақалпақ тили. Морфология. Нөкис,1974.; Ҳəзирги қарақалпақ тили. Морфология. Нөкис,1981.; Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тилиниң грамматикасы. Сөз жасалыў ҳəм морфология. Нөкис, 1994.; Dáwletov A., Dáwletov M., Qudaybergenov M. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Morfemika.

Morfonologiya. Sóz jasalıw. Morfologiya. JOO ushın sabaqlıq. Nókis, 2010.

10