MD hám PQJ / Eliklewish hám tańlaqlardı oqıtıw

Ha, ha, doynaq taslawına qara. (Sh.A)

Rastan ba, pah-pah, áye nátiyjeli is. (A.Bek.)

Alaqay, Palman aǵam kiyatır. (N.D)

2) tilek etiw, árman etiw mánisin beredi. Mısalı: -Bar, jolıń bolsın! –dedi.

-Qırman qızıllasın» - Awmiyin, aytqanıńız kelsin aǵa. (N.D)

Inshalla, aytqanıńız kelsin, qanekey dushpanlardıń úsine bir shıqsaq. (A.Bek.)

Pay, mına jerlerdi ashıp, egin ekseńdá, altın kógerer edi. (Sh.S.) 3) saǵınıw mánisin ańlatadı. Mısalı:

- Aynalayın qaraǵım, seni de kórer kúnler bar eken ǵoy! –Aynalayın qaraǵım-aw, tez kelip qalarma eken. (N.D)

2. Unamsız sezimlerdi tómendegi tańbalardıń toparı quraydı: átteń,

áttegene - ay, astapıralla, yapırmay, óybey, waq - ay, waq - waq, ah, úwh, oy sorım - ay, óybey sorım - ay, hásseniy, ah - úh, biyshara - ay, haw - haw t. b.

Bul tańbalardıń kópshiligi gáptegi qollanılıw mazmunı jaǵınan sóylewshiniń jaǵımsız sezimlerin bildiredi?

Haw, qaydan kelip qaldıń, inim. (A.Bek)

Óybey, sizler de demde kelip qaldıńızlar ma?

2) Way, dúńyası qurǵır, ne sebepten bunday. Shirkin, tamır-tanıs ta er jigittiń tusında eken. (N.D)

Aha, ǵarrı saǵal, tústiń be qolǵa. (I.Yu)

Ah, sondaǵı gúz ayı, qarańǵı túndegi joldıń azabın-aw!. Ilayım, sol jatqanınan turmasın! –dep ǵarǵandı Tanabay. (Sh.A) Yapırmay, meni shaqırıp ne qıladı eken

Yapırmay janım, keshigip qalmasam bolar edi. (N.D)

II. Imperativ (buyrıq) tańlaqlar.

31

Tańlaqlardıń bul túri adamlarǵa, úy haywanları hám basqa da janlı

jániwarlarǵa qatnaslı aytıladı. Olar qollanılıwına qaray, buyırıw, shaqırıw, aydaw, toqtatıw hám t.b. mánilerdi bildirip keledi.

Imperativ tańlaqlar qollanılıwı boyınsha eki toparǵa bólinedi:

1.Adamlarǵa qatnaslı tańlaqlar: ha, há-á, hay qaraǵım,

shıraǵım, posh, cs, allo, marsh t.b. bular adamlardıń dıqqatın tartıw, buyırıw mánilerin bildiredi. Mısalı:

Haw, qızım, aqılsız bolma, men seni ólim ushın emes, ómir ushın tuwǵanman. (N.D)

Posh-posh! Jol ber, shıǵıń bir shetke. (M.T.) - Ne dedińiz? C ss! –dedi.

Aha, ǵarrı saǵal, tústiń be qolǵa. (I.Yu)

Ah, sondaǵı gúz ayı, qarańǵı túndegi joldıń azabın-aw!. Ilayım, sol jatqanınan turmasın! –dep ǵarǵandı Tanabay. (Sh.A) Yapırmay, meni shaqırıp ne qıladı eken

Yapırmay janım, keshigip qalmasam bolar edi. (N.D)

2. Úy haywanları hám basqa da janlı jániwarlarǵa qatnaslı tańlaqlar:

haw-haw, háwkem -háwkem, másh-másh, qurray-qurray, dige-dige, ǵúrgúr, shuw, ıx, shák, hayt-kish, shók-shók, jit, pısh, hál-hál, tót, tóte-tóte, hal-daǵ, shay-shay t.

Sıyır sawıp atırǵan qatınlardıń «háwkem-háwkem» degen

dawısı esitildi. (N.D)

Bir kúni xojayın shelekti dańǵırlatıp, atlarǵa «másh-másh» –dep jaqınlay basladı. (Sh.A)

Shuw, jániwan qara jorǵa, ónerdi kórset, qáne. (I.Yu)

Tawıqlar menen shójelerdi kórgen Turdıgúl: «Tót, há tót»,- dep quwdı. - «Jit!» -degen dawısıń erksiz shıqqanın da bilmey qaldı. (J.A)

32

«Sherim-sherim» deseń, jolbarıs adamǵa tiymey óte beredi, degendi esitetuǵın edim. (Á.Sh)

«Hayt-hayt, hayt-hayt»!!! Sátemshiligine qara, dawısqa qarap doynaq taslaydı, eneǵar!

ÍÍ. Etiketlik (turmıs - salt) tańlaqları.

Etiketlik (turmıs - salt) tańlaqlardıń toparına qarım-qatnas, turmıssaltqa baylanıslı sálemlesiw, xoshlasıw, xoshametlesiw, qutlıqlaw, tilek etiw, juwap qaytarıw, kewil aytıw t.b. mánilerdegi ádep-ikramlılıqqa baylanıslı sózler kiredi: assalawma - áleykum, wáleykum assalam, xosh, xosh bol, sálem, qutlıqlayman, keshirersiz, ápiw etiń, márhamat, raxmet, harma, bar bol, qayırlı kesh, jarıq qırmanǵa bereket t.b.

Tańlaqlardıń bul túri dáslepki shıǵısında tolıq leksikalıq mánige iye ekenligi belgili. Biraq olar tilde qollanılıw jaǵınan dáslepki leksikalıq mánisinen awısıp, ekinshi bir leksikalıq mánigeadamlardıń qarım –qatnas, turmıs-salt dástúrlerine baylanıslı mánilerdi bildiretuǵın tańlaq sózler toparına ótken. Bul máni sol sózlerdiń emocional-ekspressivlik máni ańlatıwı arqalı anıqlanadı.

Etiketlik tańlaqlar kóbinese dialog túrinde gáplerdiń quramında qollanıladı. Mısalı:Ibrayım attan tusip, keń peyillenip qushaǵın jaydı:

-Assalawma-áleykum, báybetshe?

-Wáleykum assalam! –Tanabay kelgenlerdiń qolınan aldı.

-Saw-salamatsız ba? -Qudayǵa shúkir.

-Írza bol, jora? Meni keshir, esitip tursań ba, jora meni keshir!

-Amanbısań qutlı dalam? –dedi áste ǵana.

-Shúkir, Tolǵanay. Sen keldiń be? (Sh.A)

Sol baratırǵanda ol: «Xosh bol!» ene! Meni keshir, meniń ketknim e ndi!

33

Men de onıń keyninen juwırıp baratırıp: «Xosh bol!» shıraǵım!. «Xosh bol!, Áliyman! Baxıtlı bolǵaysań, xosh bol. (Sh.A)

-Ata. harma! –dep Sadullanıń betine qaradım. -Bar bolıń, - dep qısqa ǵana juwap berdi. (N.D)

Raxmet, Murat Muhammedovich, meniń jataqxanaǵa qaytıwım kerek edi. (K.M)

Mektep sabaqlıǵında tańlaqlardıń mánisine qaray túrlerin oqıtıwda, dáslep oqıtıwshı tańlaqlardıń mánisine qaray úsh túrdegi bóliniwin hám olardıń bir - birinen parqın mısallar járdeminde túsindiriw tiyis.

1. Tuyǵı – sezim tańlaqları – adamlardıń qanday da sırtqı tásir arqalı quwanıw, shadlanıw, tańlanıw, ókiniw, qıynalıw sıyaqlı sezimlerin bildiredi. Mısalı: túpálam, shúkir, bárekalla, kóz aydın, tánir jarılqasın, átteń, waq-

waq, yapırmay, haw hám t.b.

2.Buyrıq tańlaqları adamǵa hám úy haywanlarına baylanıslı buyrıq qatnastı ańlatadı. Mısalı: allo, marsh, qaraǵım, tıss, posh, hás, jit hám t.b.

3.Etiket tańlaqlarǵa: sálemlesiw, qutlıqlaw, juwap qaytarıw, kewil aytıw hám t.b. sózler kiredi. Mısalı: sálem, assalawma áleykum, xosh, harma, bar bol, qayırlı kesh, qırmanǵa bereket hám t.b.

Bul tańlaqlardı ótkende, álbette, tańlaq sózlerdiń eliklewishlerden parqın túsindiriw tiyis.

Mısalı: wańq - wańq sózi tańlaq emes, al ol iyttiń sesti ekenligi, mıyawmıyaw – pıshıqtıń sesti ekenligi, sonlıqtan olardı seske eliklewish sózler toparına kiritiw kerekligi túsindiriledi.

Al buyrıq tańlaqları boyınsha, ásirese tómendegishe keste yamasa slayd islew múmkin.

34

Slaydta úy haywanlarınıń súwreti berilip, oqıwshılar onı qalay shaqırıw, qalay quwıw, olarǵa buyırıp múráját etetuǵın tańlaqlardı dápterine jazıwı tapsırıladı.

Eger súwretlerinen paydalanılsa, oqıwshılardıń qızıǵıwshılıǵın asıradı hám sabaqtıń kórgizbeliligin támiyinleydi.

7-klass sabaqlıǵında28 tańlaqlardı túsindiriw ushın tómendegi mısallar kiritilgen:

1.Haw, tamaq bereme ele? –dedi Qunnazar sózimdi bólip.

2.Pay házir ózin kórgende. –dep birewi sekirip turdı.

3.Áttegene-ay, sóz bolǵanıńa, perzent, aqlıq degenniń nesin aytasań?

4.Ilayım, alawızlıq bolmaǵay shıraǵım.

5.Shuw –dep qolındaǵı uzın shıbıǵı menen arbaǵa jegilgen tanasın bir

urdı.

Bul mısallardı oqıtıwshı 7-klass oqıwshılarına túsindirgende, birinshi gáptegi haw sózi tańlanıwdı, ekinshi, úshinshi gáplerdegi pay, áttegene-ay

sózleri ókiniwdi, tórtinshi gáptegi ilayım sózi tilek etiwdi,

28 Дəўлетов А., Дəўлетов М. Қарақалпақ тили. (7-класс ушын сабақлық) Нөкис, Билим,

2000, 62-бет.

35

besinshi gáptegi shuw sózi bul adamlarǵa qarata aytılǵan sóz emes, al haywanlarǵa baylanıslı onı aydawdı, kuwıwdı anlatatuǵın yaǵnıy buyırıw mánisi bar ekenligi kórinedi.

Oqıtıwshı tańlaqlardı túsindirgende bir qatar usıllardan, metodlardan paydalanıp ótse, oqıwshıda úlken tásir, sabaqqa sol temaǵa bolǵan qızıǵıwshılıqtı payda etedi.

Tańlaq temasın ótkende klaster usılınan paydalanıw da úlken áhmiyetke

iye.

shaqırıw

Mısalı, 7-klass ushın arnalǵan «Qaraqalpaq tili» sabaqlıǵında29 63bettegi shınıǵıwlardı orınlaǵanda oqıtıwshı tárepinen (113- 114-shınıǵıwlardı orınlaw barısında) oqıwshılarǵa tómendegishe kestelerdi usınadı.

Stol ústindegi kestelerde tómendegishe sezim –atamaları hár túrli reńli háriplerde jazıladı.

29 Дəўлетов А., Дəўлетов М. Қарақалпақ тили. (7-класс ушын сабақлық) Нөкис, Билим,

2000, 62-бет.

36

Hár bir keste dál usı taqılette bolıp, hár biri 5 danadan bolıwı kerek. 113-shınıǵıwdıń shárti tómendegishe: Gáplerdi kóshirip jazıń.

Tańlaq sózlerdi tawıp astın sızıń, mánilerin ajıratıp aytıp beriń.

Oqıtıwshı tárepinen bul shınıǵıw shárti túsindirilgende de ózleri tawǵan tańlaqlarına, shınıǵıwdı orınlap bolıp, joqarıdaǵı kestelerden birin alıp, shınıǵıw qáptalına qıstıradı. Mısalı:

1.Pay-pay, jalǵız oǵıń jaqsı boldı-aw, mınaw qawın páleklerdi tumsıǵına qıstırıp oynap, dońız búldirip tur edi. (8-keste - quwanıw)

2.Apırmay, kelinniń jaǵdayı qalay eken, Allayarı túspegir, hal ústindegi anasın adamsız qaldırıp, aw-pawǵa alaǵada bolıp ketpedi me eken?! (3-keste

-tańlanıw)

3.Wa, naysap, -dedi birden jumbaqtıń juwabın tapqanına ishinen quwanıp. (3-keste -tańlanıw)

37

4.Shuw, jániwar, qara jorǵa ónerdi kórset, qáne ushqan quslar ilese almas sazendeniń dúldúline. (6-keste - quwıw)

5.Way - way, ákem bolǵanda, usınday bolıp júrermedim? (7-keste -

ókiniw)

6.Way-bay, qurıp qaldıq, aǵası, xalayıqlar mında kelińler! (7- keste -ókiniw)

7.Haw, bul ne turıs, oy jiyen bala, sen ne qılıp tursań? (3-keste -

tańlanıw)

8. Raxmet, joldas pogamshik, siziń kewlińiz benen kolxozımızdıń hawası jawınnın sońǵı kúnindey tazarıp ketti. (8-keste -quwanıw)

9. Ura! Samolyotlar kiyatır. (S.X.) (8-keste -quwanıw)

Al, 114-shınıǵıwdı orınlaw barısında da tańlaqlardı usı taqılette tallaw múmkin. Mısalı:

1.Yapırmay-a, qorqınıshlı emes pe? (5-keste -tańlanıw)

2.Shuw-shuw, sarı ayǵır, -dep atır ol. (6-keste -quwıw)

3.Wah, sen--áy! -dedi Ájimurat sońınan. (7-keste -ókiniw)

4.Yashasın, dep dawıslap, baqırıp jiberdi. (8-keste -quwanııw)

5.Yapırmay, adam degen de bunshelli biyqásiyet boladı eken-aw! (3- keste -tańlanıw)

6.Kewline tolqınlatıp júrgen barlıq oyların aytqısı keldi, átteń qaǵazǵa jazayın dep atırǵanda, reti kelip, juplasıp kete bermeydi-dá. (J.A) (7-keste -

ókiniw)

7.Óy-bey, sorıma, biziń at ta, kórinbeydi-ǵoy, dedi ol. (1-keste - qorqınısh)

8.Pah, jer bolǵanıń-a. (3-keste tańlanıw)

9.Toba-ay, dedi belin uwqalap turıp. (3-keste -tańlanıw)

10.Haw, men jalǵız ózim kete almayman ǵoy. (3-keste –tańlanıw)

38

115-shınıǵıw shárti boyınsha kóp noqat ornına tańlaq sózlerdiń tiyislisin qoyıp kóshirip jazıń. Olardıń mánilik túrlerin aytıń.

Shınıǵıwda kóp noqat ornına qoyıw ushın tómendegi tańlaqlar usınılǵan:

pay, ay, haw, astapuralla, óybey, way, alaqay, hásseniy, yapırmay, oy.

Al, oqıtıwshınıń iskerligi nátiyjesinde, bul shınıǵıwda tek kóp noqat ornına tiyisli tańlaqlardı qoyıp ǵana qoymastan, al olardıń adamnıń qanday sezimlerin ańlatıwın da awızsha aytıw wazıypası tapsırıladı.

1. Pay, ózim bolǵanım da ma, barlıǵın birdey tas qılıp taslaytuǵın edim. (ókiniw sezimi)

2.Way, sol kinonı súwretke alıp atırǵanda torı at mertilgenin esittim. (tańlanıw sezimi)

3.Haw, qay jerde otıramız, sırta ma, ishte me? (tań qalıwshılıq sezimi)

abıroylı bolıp júreyik. (shadlanıw sezimi)

5.Hásseniy, elespesizliginiń sadaǵası keteyin. (ashıwlanıw

sezimi)

6.Haw, aytıp otırǵanıń ras pa? (tańlanıw sezimi)

7.Astapuralla, ol jaǵı shataq eken. (tańlanıw sezimi)

8. Yapırmay, dúńyası qurǵır, ne sebepten bunday. (ókiniw sezimi)

9.Haw, aǵa bul az ba? (tańlanıw sezimi)

10.Alaqay, Palman aǵam kiyatır. (quwanıw sezimi)

39

2.3. Tańlaqlardıń intonaciyası, gáptegi xızmeti hám irkilis

belgilerin oqıtıw

Tańlaqlardıń tekst hám gáp qurawdaǵı xızmetleri hár túrli. Olar tekst hám gáp quramında hár túrli intonaciyalıq ózgesheliklerge iye boladı. Tańlaqlardıń intonaciyalıq ózgesheliklerine qaray sintaksislik xızmetleri anıqlanadı:

1.Eger tańlaqlar tekst ishinde óz aldına gáplik intonaciya menen aytılsa, bunday jaǵdayda olar tańlaq sóz-gáp xızmetin atqaradı.

Tańlaqlardıń gáplik xızmette qollanılıwı, kóbinese tekstke qatnaslı tuwra gápli qurılımlarda hám dialog gáplerde keledi:

-Bárekella! Júdá jaqsı. Hárkim óz mákanınan kamal taspa. (S.X) Súyinshi, Tolǵanay apa, Jorabek atamnıń kelini bosandı».

-Qoya-a! -Qashan bosandı? –Búgin tańnıń aldında. (Sh.A)

-«Himm!» - Al endi qayda barmaqshısań? -Úyge, Sarı hawız ańǵarına.

-«Oho-ho!-dep quwanıp ketti ol. Wah, sen-áy! –dedi Ájimurat sońınan.

–Sonday bir túlkini jiberdiń de qoydıń. (Sh.A)

2. Tańlaqlar gáptiń quramında tamamlanbaǵan, gáplik emes intonaciya menen aytılıp, sol gáptiń mazmunınan qatnaslı bolıp kelse, kiris aǵza xızmetin atqaradı. Bunday jaǵdayda olar páseń intonaciya menen aytıladı, gáptiń basqa aǵzalarınan útir arqalı ajıratıladı:

Bárekella, azamat jigitler, maǵan etken bul húrmetińiz altınnan da artıq.

(A.Bek.)

Raxmet, bul aytqan keńeslerińizdi esapqa alaman. (Yu.L.) Bul ne kórgensizlik, toba! (I.Yu.)

Yapırmay, Áliymannıń sondaǵı quwanıshın-ay!.

«Him, avtobazarda táwir-aq ózgeris bolǵan eken-aw»,-dep quwandım.

40