MD hám PQJ / Eliklewish hám tańlaqlardı oqıtıw

Ol qolındaǵı temir shúydi bılǵań - bılǵań etkizip, oynatıp, qasları jıbır - jıbır etip, qanı qashıp bozarıp ketken iyegi qalsh - qalsh etip dirildep, ózin zordan tutıp tur.

Joqarıda atap ótilgen 7-klassqa arnalǵan sabaqlıqta eliklewish sózlerdiń mánisine qaray túrlerine arnalǵan 32-paragrafta hár bir eliklewish túriniń anıqlaması berilmesten, al oǵan mısallar keltirilgen. Mısalı:

1. Seske eliklewish sózler: tars, tasır, ǵars, bılsh, shıyq, gúńk, pısh, shuw, gúr, tars - tars, gúrs - gúrs, ǵashır - ǵashır.

2.Kóriniske eliklewish sózler: jalt, jılt, zońq, zımp, jarq, selk, jalp, jalt

-jult, jalt - jalt, gúybeń - gúybeń, jalp - jalp, zır - zır, órim - órim hám t.b.

Bul eliklewishler tábiyattaǵı hár túrli qubılıs - hádiyse, zatlardıń

háreketiniń kórinislerine e liklewden payda bolǵan sózlerdiń atamasın bildiredi. Oqıtıwshı bunda sabaqtıń janlı kórinisin payda etiw ushın audiovizual materiallardan paydalansa maqsetke muwapıq boladı. Mısalı:

1.Qarda júrip baratırǵan adamnıń ayaq sesti (ǵırsh-ǵırsh)

2.Qapınıń qaǵılıwı (tars-tars)

3.Saattıń tiliniń júriwi (shıq-shıq)

4.Suw tamshısınıń sesti (tırs-tırs)

5.Iri dawıslı er adamnıń kúlkisi (ǵarq-ǵarq)

6.Hayal adamnıń áste dawıstaǵı kúlkisiniń sesti (sıńq-sıńq)

7.Jılqınıń ot - jemdi shaynap jewi (ǵashır-ǵashır)

8.Qız - kelinsheklerdiń taǵınshaqlarınıń sesti (uwdır - juwdır) hám t.b. Bul vizual material sabaqta kórsetpelilikti payda etedi, sebebi oqıwshılar

bul seslerdiń anıq qalay shıǵıwın janlı túrde esitedi hám oǵan baylanıslı

eliklewish sózdi dárhál ayıra aladı.

21

Al, oqıtıwshı jáne de kóriniske eliklewish sózlerdi túsindirgende tómendegi slaydlardan yamasa adamnıń, haywanattıń, predmettiń hár túrli kórinislerin usınǵan maqul. Mısalı:

1.Ústine ózine say emes, jarasıqsız kiyim kiygen adamnıń súwreti (olpısolpı)

2.Dirildep otırǵan hayaldıń slaydı.

3.Gilemdegi shańdı qaǵıp otırǵan hayaldıń súwreti yaki háreketi (burqburq shań)

4.Júnleri ósik iyttiń súwreti (sabalaq-sabalaq)

5.Shashları taralmaǵan adam súwreti (uypa-juypa shash)

6.Óinen úlken bolǵan kiyimdi kiyip baratırǵan adamnıń súwreti (gúrbeńgúrbeń)

7.Sham yamasa shıraq jaqtısı (jalt-jult) hám t.b. materiallardan paydalansa bul oqıwshınıń sol kórgen kóriniske baylanıslı túsinik payda boladı.

Óz gezeginde oqıtıwshı 5-slaydta mısalı: oqıwshınıń shashları qanday kóriniste dep, oqıwshılar: uwdar-duwdar, uypa-juypa dep juwap beredi.

Soń kitapta berilgen 134-135-136-shınıǵıwlardı usı taqılette orınlawdı tapsırıw lazım.

Eliklewish sózlerdiń sintaksislik xızmeti jaǵınan óz formasın

ózgertpegen qálpinde, pısıqlawısh hám anıqlawısh bolıp keledi.

1. Eliklewish sózler dara, jup hám tákirar turinde yamasa hal feyil formasındaǵı etip kómekshi feyili menen dizbeklesip kelip sın pısıqlawısh xızmetin atqaradı. Mısalı: Adamlar duw kúlisti. Ol esikke jaqınlaǵan jerge gilt toqtadı. (K.S) Jálmen bunıń háreketine ǵarq-ǵarq kúldi. E rgenek saqır etip ashıldı. (T.Q)

2. Eliklewishler atlıq sózlerdiń aldında kelip, onı ses hám kórinislik jaqtan sıpatlap kelgende, anıqlawısh boladı.

22

Anıqlawısh wazıypasında kelbetlik feyil formasındaǵı +et kómekshi feyili menen dizbeklesken eliklewishler de keledi. Mısalı: At tuyaqlarınıń pıtır-pıtır dúrsildisi uzaqtan - aq Sánemniń dıqqatın awdarǵan e di. (T.Q)

Birazdan keyin háwlide gúrs - gúrs, shaldır - shaldır etken dawıs esitildi. (Á.T)

3. Eliklewish sózler atlıqlasıp kelip, baslawısh xızmetin atqaradı. Bul jaǵdayda olar ataw formasında yamasa tartımlanıp keledi.

Uzaqtan taq-tuq esitildi. Kóshede arman - berman shabıspa, uw - shuw barǵan sayın kúsheytilmekte. Sebelep turǵan jawınnıń birgelki pıtır-pıtırı uyqıńdı keltiredi. (M.Sh)

4.Atlıqlasqan eliklewishler tabıs, barıs, shıǵıs sepliklerinde qollanılıp, tolıqlawısh bolıp keledi. Mısalı:

Ol qasınan ótken adamdı, hátteki bir - eki urılǵan toqıldını da sezbedi. (I.Yu)

Dondaǵı muz seńleriniń ǵashır - ǵashırın anıq esiteseń. (M.Sh) Alıstan esitilgen tasır - tusırǵa qulaq saldım (Á.Sh)

Atım kanaldı ǵambır - sambırdan úrkip ketti. (Á.T)

5.Eliklewish sózler tákiarlanıp hám juplasıp qollanılǵanda bayanlawısh xızmetin de atqaradı.

Eliklewishlerdiń bayanlawısh xızmetin atqarıw, kóbinese kómekshi feyiller menen dizbeklesip qospa bayanlawısh bolıp kelgende ámelge asadı.

Mısalı:

Júyrikten júyrik shıqsa ayaqları tıpır-tıpır. (naqıl) Toqpaqtay qara shashı uwdar-duwdar. (K.S)

Júz mıń jılǵı tastay mıj-mıj. (Ǵ.S) Bult arasınan ay jarq eti. (K.S)

23

1.2. Eliklewish sózlerdiń grammatikalıq ózgesheligin oqıtıw

Sabaqlıqta eliklewish sózlerdiń grammatikalıq ózgesheligin oqıtıw ushın 2 saat kólemi ajıratılǵan.

Eń dáslep oqıwshılarǵa tómendegilerdi túsindiriw shárt. Eliklewish sózler grammatikalıq jaqtan ózgermeytuǵın sóz shaqabı. Olar óz mánisinde turǵanda seplik, betlik qosımtaları menen wzgermeydi, basqa sóz shaqaplarınan jasalmaydı. Biraq eliklewish sózler geypara atawısh hám feyillerdiń jasalıwına tiykar boladı.

Eliklewish sózler morfolofiyalıq qurılısına qaray

dаrа

jup

tákirar

1. Jup eliklewishler: tarstars, apır – tapır, shatır – shutır, ǵańǵır – gúńgir. Jup eliklewishler bir sıńarı mánili, ekinshi sıńarı mánili sıńarǵa juplasıp keletuǵın kem mánili sózlerden boladı.

2. Tákirar hám jup eliklewishlerdiń arasına defis qoyıladı. Tákirar eliklewishlerge: shaq–shaq, ǵır –ǵır, dúsir –dúsir, bıj –bıj hám t.b.

3. Dara e liklewishler: tars, turs, bılsh, sılq, shaq, taq, zıńq, pańq hám

t.b.

Sonday-aq sabaqlıqta eliklewish sózlerdiń sintaksislik xızmetine 2 sıpat, onı morfologiyalıq tallaw ushın 2 saat ajıratılǵan

24

II BAP. 7-KLASSTA TAŃLAQLARDÍ OQÍTÍW METODIKASÍ

Tańlaqlar – bul mánili sóz shaqabı ishinde de qarastırılmaydı hám kómekshi sózler toparına da kirmeydi. Ol óz aldına sóz shaqabı. Ol morfologiyalıq belgisi boyınsha grammatikalıq gáp aǵzası bola almaydı. Tańlaqlar mánisi boyınsha adamnıń sóylew waqtındaǵı hár qıylı tuyǵı sezimleri: tańlanıw, ókiniw, quwanıw, shadlanıw, buyırıw, turmıs-salt hám t.b. sezimlerin bildiredi. Mısalı, ózbek til biliminde S.Nazarova tańlaqlardı oqıtıwda tómendegishe usıllardı ayrıqsha atap kórsetedi:

1.Jeke oqıtıw

2.Birgelikte oqıtıw

3.Hawaz benen oqıtıw

4.Oqıwshılardı dawıssız, ishinen oqıtıw

5.Tańlaqlı tekstlerdi bóleklerge bólip oqıtıw 6.Tekstlerdi rollerge bólip oqıtıw

7.Soraw juwap hám dialog formasında oqıtıw.23

Haqıyqatında da tańlaqlar adamnıń túrlishe sezimlerin ańlatatuǵın

ózgeshelikli tárepin esapqa alıp, tańlaqlardı oqıtıwda 7-klass oqıwshılarınıń jas ózgesheligin de esapqa alıp, hár túrli erteklerdiń, dialoglar arqalı keletuǵın ańız, ráwiyat, kishigirim waqıyalarǵa baylanıslı tekstler oqıtıwshılar tárepinen tańlanǵanı durıs boladı.

Ulıwma bilim beriw mektepleriniń 7-klasslarına arnalǵan

«Qaraqalpaq tili»24 sabaqlıǵında tańlaqlardı oqıtıw boyınsha jámi 12 saat ajıratılǵan.

1.Tańlaq haqqında túsinik – 2 saat;

2.Tańlaqlardıń quramı boyınsha túrleri – 2 saat;

23Назарова С. Ўзбек тилини ўқитиш методикаси. Тошкент, Ўқитувчи, 1992, 65-бет

24Дəўлетов А., Дəўлетов М. Қарақалпақ тили. (7-класс ушын сабақлық) Нөкис, Билим,

2000, 74-бет.

25

3.Tańlaqlardıń mánisine qaray túrleri – 2 saat;

4.Tańlaqlardıń intonaciyası, gáptegi xızmeti hám irkilis belgileri – 2

saat;

5.Tańlaqlardı morfologiyalıq tallaw – 2 saat;

6.Tańlaqlardı tákirarlaw – 2 saat.

Álbette, oqıwshılar tańlaqlar haqqında teoriyalıq túsinikke iye bolıwı ushın pán muǵalliminiń kásiplik sheberligi ayrıqsha áhmiyetke iye. Bul haqqında ózbek til biliminde S. Nazarova: «Oıwshılar tárepinen oqıw materialın sapalı ráwishte ózlestiriw dárejesi olardıń oqıw materialı menen qızıǵıwǵa, sol materialdan mápdar ekenligin ańlawǵa, onı ózlestirip alıwdaǵı belsendi háreketine baylanıslı. Demek, belsendilik bul metodikalıq usıl ǵana bolıp qalmastan, bayanlanǵan oqıw materialın biliw, ózlestiriw barısında oqıwshılar tárepinen óz betinshe orınlaytuǵın jumıs túrleriniń mazmunınıń kórinisi»25

7-klass oqıwshılarınıń qaraqalpaq tili sabaǵında tańlaqlar haqqında túsinik temasın ótkende, eń dáslep sabaklıqta tańlaqlar haqqında anıqlamaǵa itibar qaratamız, onı oqıwshılarǵa jeńil hám túsinikli etip jetkerip beriwge háreket etiledi.

Tańlaq sózler – bul mánili sóz shaqabına da, kómekshi sóz shaqabına da kirmeytuǵın sóz shaqabınıń óz aldına bir túri. Ol morfologiyalıq belgisi boyınsha ózgermeytuǵın sóz shaqabı, al sintaksislik belgisi boyınsha grammatikalıq gáp aǵzası bola almaydı. Oqıwshılarǵa álbette, bul sóz shaqabınıń basqa sóz shaqabınan ózgeshelik belgilerin túsindirgenimizde, onıń adam sezimleri menen baylanıslı táreplerin ayrıqsha atap túsindirip ótiw kerek.

Tańlaq sóz shaqabınıń ózine tán ózgeshelik belgilerinen biri – bul usı sóz shaqabınıń mánisi boyınsha, ásirese adamnıń sóylew

25 Назарова С. Ўзбек тилини ўқитиш методикаси. Тошкент, Ўқитувчи, 1992, 27-бет.

26

waqtındaǵı hár qıylı tuyǵı – sezimleri, tańlanıw, ókiniw, quwanıw, shadlanıw, buyırıw, turmıs –salt hám basqa da hár túrli sezimlerin sózler arqalı ańlatıp beriw túsiniledi.

2.1. Tańlaqlardıń qurılısı boyınsha túrlerin oqıtıw

Tańlaqlar leksika –semantkalıq hám grammatikalıq belgileri boyınsha manili sózler toparına da, kómekshi sózlerge de kirmeytuǵın sóz shaqabınıń óz aldına bir túrin quraydı. Olar leksikalıq jaqtan nominativlikti bildirmeydi, tek sóylewshiniń tuyǵı-sezimlerin hám subyektivlik bahasın bildiriw ushın qollanıladı.

Tańlaqlar morfologiyalıq belgisi boyınsha ózgermeytuǵın sóz shaqaplar toparına kiredi, al grammatikalıq mánisi boyınsha adamnıńǵ sóylew waqtında hár qıylı sezimlerdi –tańlanıw, ókiniw, quwanıw yamasa shadlanıw, buyırıw t.b. sıyaqlı tuyǵılardı ańlatadı.

Tańlaqlar ayırım sóz shaqabı retinden basqa mánis sóz shaqaplarınan tómendegi belgileri boyınsha ayırılıp turadı:

1) tańlaqlar tolıq leksikalıq máneidegi túsinikke iye bolmaydı. Olar adamınıń qanday da bir sezimi arqalı payda bolǵan emocionallıq mánidegi sózdiń atamasın bildiredi:

Oho, sen ele úp-úlken jigit bolıp qalıpsań ǵoy.

Yashaqay, Sara apam kiyatır. (A.Bek.)

Jarıqlıq, kólik degenge ne jetsin, mútáj waqtında isińe jaraydı. (Sh.A)

2) tańlaqlar ózgermeytuǵın sóz shaqabı bolǵanlıqtan sóz ózgertiwshi hám sóz jasawshı qosımtalarǵa iyek bolmaydı. Olar atlıqlasqanda júdá siyrek jaǵdayda ǵana bul belgilerge iye bolıwı múmkin.

27

3) tańlaqlar gáptiń quramında onıń basqa aǵzaları menen sintaksislik baylanısqa túspeydi. Sonlıqtan olar sol ózgermegen qálpinde grammatikalıq gáp aǵzası xızmetin atqara almaydı.

Tańlaqlardıń mánisi, kóbinese ulıwma gáptiń mazmunı hám kontekst arqalı anıqlanadı. Olar gáptiń bir aǵzasına qatnaslı bolmay, pútin gáptiń mazmunı menen baylanısadı:

Pay, áttegene - ay, ekewi de qara jerdiń qırtısın aylandıratuǵın diyxan

edi-aw. (Sh.A.)

Áttegene - ay, sóz bolǵanına perzent, aqlıq degenniń nesin aytasań. (J.A)

Tańlaqlar pútin gáptiń mazmunına, kontekstke qatnaslı bolıp keledi degende, álbette, bir tańlaq sózdiń gáptiń quramında hár qıylı emocionallıq máni bildirip keliwi esapqa alınadı.

Máselen: pay, pah tańlaq sózleri gáptiń ulıwmalıq mazmunına qatnaslı birde tańlanıwdı bildirse, birde quwanıw ya qıynalıw mánilerin ańlatadı, yaǵnıy bir tańlaq sóz kontekstke qatnaslı unamlı hám unamsız sezimlerdi payda etedi:

1. Pay, jániwarlardıń túynekleri, - dep tómen eńkeyip, ǵawashanıń góreklerine qaradı. (N.D.)

2.Pah, jaqsı bolar edi-aw! – onda dep shulǵındı Sıdıq.

3.Pay, neterseń – ay, pah, neterseń-ay. Keshe kún awıp baratırǵanda bolsa, búgin ol iytlerdi qaydan tabamız. (Sh.S)

4.Way, jániwarlar, bir jılda miywe bergeni me? –dedi joldasım. 5.

Way, jániwarlar, ash bolıp qalıptı-aw. (N.D)

Bul gáplerdegi pay, pah, way tańlaqlar sózleri kontekstke qatnaslı hár túrli mánilerdi bildirip kelgen.

Demek, tańlaqlar gáp ishinde birgelkili formada kelgen menen, qollanılıwına qaray, kóp mánili sıpatqa iye bolıp ta keledi.

28

Ulıwma bilim beriw mektebiniń 7-klası ushın arnalǵan «Qaraqalpaq tili»26 sabaqlıǵında» Tańlaqlardıń qurılısı boyınsha túrleri» degen tema ushın jámi 2 saat ajıratılǵan. Bul temada qurılısına qaray: dórendi tańlaqlar, tiykarlı tańlaqlar dep e ki toparǵa bólip qarastıradı. Tiykarlı tańlaqlar quramın bir, eki yaki onnan da kóbirek sózlerden quralǵan tańlaqlar jasaladı. Mısalı: a, o, ah, oy, oho, ha, hay, haq, wah, yasha hám t.b.

Al, tańlaqlardıń dórendi túrin basqa sóz shaqaplarınan tańlaq mánisine

ótken sózler quraydı.

1.Tańlaq hám atawısh sózlerdiń qosılıwınan bolǵan tańlaqlar: yapırmay bala, alla bárekalla, qúdiretli qudayım-aw.

2.Atawısh hám feyil sózdiń dizbegindegi turaqlı dizbek qálpinde keledi: jolıń bolsın, alla bilsin, ádira qalsın, táńir jarılqasın, quday saqlasın.

Oqıwshılarǵa tańlaq sózlerdiń dúzilisi boyınsha túrlerin úyretkende eń

dáslep, olarǵa teoriyalıq tárepin túsindirip, al ámeliy shınıǵıwlar islegende hár túrli kespe qaǵazlardan paydalanǵan maqul. Onda oqıwshılardı 2 toparǵa bólip, temanı úyretiwde «Galeriya» usılı qolaylı. 2 toparǵa oyın shárti boyınsha 2 plakat beriledi.

Eki plakat ta ortadan tómendegishe sızıladı.

26 Дəўлетов А., Дəўлетов М. Қарақалпақ тили. (7-класс ушын сабақлық) Нөкис, Билим,

2000, 74-бет.

29

Oqıtıwshı aldın - ala tayarlap kelgen tańlaqlar boyınsha kespe qaǵazlardı teńdey etip e ki toparǵa tarqatadı. Olar qolındaǵı qaǵazdaǵı tiykarlı yamasa dórendi tańlaqlardı anıqlap onı tiyisli tárepine jabıstıradı. Muǵallim durıs yaki nadurıslıǵın baqlap turadı.

2.2. Tańlaqlardıń mánisine qaray túrlerin oqıtıw

Tańlaqlar ilimiy ádebiyatlarda mánisi boyınsha 3 toparǵa bólip qarastırıladı:

1.Emocional (tuyǵı - sezim) tańlaqlar;

2.Imperativ (buyrıq) tańlaqlar;

3.Etiketlik (turmıs - salt) tańlaqları.27

I. Emocional (tuyǵı - sezim) tańlaqlar. Tańlaqlardıń bul túri haqıyqıy tańlaq mánisin bildiredi hám júdá ónimli qollanıladı. Emocional tańlaqlar shıǵısı jaǵınan, sóylewshiniń haqıyqatlıqqa qatnaslı kewil – kúy, tuyǵı –

sezimlik bildiriwi nátiyjesinde payda boladı. sóylewshi qanday da bir sırtqı tásir, tábiyat qubılıslarınıń tásiri arqalı quwanıwı, shadlanıwı, kewilleniw yamasa ókiniw, qıynalıw, tańlanıw sezimlerin bildiriwi múmkin. Tańlaqlardıń usı sıyaqlı mánilik ózgeshelikleri unamlı hám unamsız sezim mánilerinde qollanıladı:

1.Emocional (tuyǵı - sezim) tańlaqlardıń unamlı túri tómendegi mánilerdi bildiredi:

1) kewil tolıw, súysiniw, quwanıw, ráhátleniw mánisindegi tańlaqlar: pa, pah, o, pa dúńyaay, yasha, ya quday, hay-hay t.b. Mısalı:

Pa, dúńyaay, tuwıp - ósken jer qanday qádirli. (N.D)

27 Дəўлетов А., Дəўлетов М., Қудайбергенов М. Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тили. Нөкис, Билим, 2010, 241-246-бетлер; Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тилиниң грамматикасы. Нөкис, Билим, 1994, 428-бет.

30