MD hám PQJ / Eliklewish hám tańlaqlardı oqıtıw

Al tyurkolog ilimpaz N. K. Dmitriev: eliklewish sózlerdiń morfologiyalıq jol menen jasalıwına ayrıqsha toqtaydı.7

A. I. Isqaqov8 e liklewish sózlerdi –«eliktew sózder» dep ataydı. Ol óz kóz - qaraslarında e liklewishler leksikalıq mánige iye boladı hám óziniń

sırtqı qurılısı hám formasın saqlaydı, bul sózlerge affiksler jalǵanıwı arqalı bir qansha sóz shaqapları jasaladı, -degen pikirler bildiredi.

R. Kunchurov9 ózbek tiinde eliklewishler boyınsha kandidatlıq jumısın qorǵaǵan. Ol óziniń jumısında eliklewish sózlerden sóz shaqaplarınıń kópshiligi jasalatuǵının, al basqa sózlerden eliklewish sózlerdiń jasalmaytuǵının kórsetiw menen birge sintaksislik xızmetinde jumsalatuǵının aytadı.

Al ilimpaz Ishmuxammedov10 bolsa, bashqurt tilindegi e liklewish sózlerdi óz aldına belgili sóz shaqabı ekenligin, onıń ózine tán ózgeshelikleri arqalı kórsetedi.

Qaraqalpaq tilindegi tańlaqlar bir qatar ilimiy ádebiyatlarda mısalı, 1981-jılı11, 1994-jılı12, 2010-jılı13 járiyalanǵan qaraqalpaq tiliniń morfologiyası boyınsha miynetlerde sóz etilgen.

Qaraqalpaq tilinde tańlaqlardıń arnawlı sóz shaqabı ekenligin, onıń mánilik jaqtan bóiniwin N.A.Baskakov «Qaraqalpaq tili»14 dep atalǵan bóliminde sóz e tedi. Al qazaq til biliminde qazaq tiliniń

7Дмитриев Н.К. Грамматика кумыкского языка. –М. 1940.

8Исқаков И.А. О подрежатильных словах в казахском языке. ÍÍ Тюркологичеяких сборник №1, -М.-Л, 1951.

9Кунчуров И.А. Изобразительное слова в современном узбекском литературном языке. Авт. канд.дисс. Ташкент, 1962..

10Ишмухамедов Е. Звукоподражательные слова башкирского языка. Автореф.канд.дисс.

11Ҳəзирги қарақалпақ тили (Морфология), Нөкис, Қарақалпақстан, 1981

12Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тилиниң грамматикасы. Нөкис, Билим, 1994,420-428- бетлер

13Дəўлетов А., Дəўлетов М., Қудайбергенов М. Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тили. Нөкис, Билим, 2010, 241-245-бетлер

14Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Фонетика и морфология. ÍÍ том. –М.1952, 235- 237-бетлер

11

grammatikası boyınsha járiyalanǵan 1967-jılǵı miynette15, al ózbek til biliminde Sh.Raxmatullaevtıń «Hozirgi adabiy wzbek tili»16 dep atalǵan miynetinde aytıladı.

Qaraqalpaq til biliminde tańlaqlardıń izertleniw máselesine baylanıslı A.O.Temirbekovanıń ilimiy maqalaların ushıratamız.

A.O.Temirbekova17 óz ilimiy maqalalarında tańlaqlardı

ń sóylew tilinde bay seslik quramı, túrli morfologiyalıq, fonetikalıq dúzilisi menen kórinedi.

Tańlaq sóz shaqabınıń da seslik dúzilisin, túrin, onıń semantika - stilistikalıq ayrımashılıqların birden ózlestiriw bir qansha qıyın,-dep atap kórsetedi.

Tańlaqlar qaraqalpaq tilinde ele de óz aldına arnawlı izertlenbegen máselelerdiń biri.

Pitkeriw qánigelik jumısınıń maqseti hám wazıypaları.

Biziń pitkeriw qánigelik jumısımızdıń maqseti hám wazıypası qaraqalpaq tilindegi eliklewish hám tanlaq sózler, olardıń ózine tán grammatikalıq ózgesheligin, bir-birinen parqın tereń úyreniw menen birge bul eki sóz shaqabınıń ulıwma bilim beriw mektebinde oqıtılıwı, onıń metodikası haqqında túsinik beriwden ibarat.

Onıń wazıypası ulıwma bilim beriw mekteplerinde oqıwshılardı qaraqalpaq tili sabaǵın úyreniw barısında eliklewish hám tańlaq sózlerdiń birbirinen grammatikalıq tárepi boyınsha ózgesheleniwin ańsat ajıratıw hám onı jeńil túsinip alıw, eliklewish hám tańlaqlar boyınsha teoriyalıq hám ámeliy bilimlerdi meńgeriw, olarǵa usı baǵdarda bilim beriw, jol-joba kórsetiw bolıp esaplanadı.

15Қазақ тилиниң грамматикасы. Морфология. Í том, Алматы, Ғылым, 1967, 601-бет.

16Рахматуллаев Ш. Ҳозирги адабий ўзбек тили. Тошкент, 2006, 138-139-бетлер.

17Темирбекова А.Ө. Қарақалпақ тилинде таңлақлардың гейпара фонетикалық өзгешеликлери// Əжинияз атындағы НМПИ илим, билимлендириў ҳəм тəрбия мəселелерин раўажландырыўдағы орны. Нөкис, 2010, 266-268-бетлер.

12

I BAP. 7-KLASSTA ELIKLEWISHLERDI OQÍTÍW

METODIKASÍ

Eliklewish sózler mánisi hám forması boyınsha ayrıqsha sózler toparın quraydı. Olar mánili sóz shaqaplarınday óz aldına turıp máni ańlatpaydı.

Eliklewish sózler tiykarınan ulıwma bilim beriw mektepleriniń 7- klasında ótiledi hám ÍÍ sherektiń tematikalıq jobasına kiritiledi. Ekinshi sherektiń qaraqalpaq tilin ulıwma oqıw jobasındaǵı saat kólemi 60 saat.

Eliklewishler jaylasıw tártibi boyınsha tirkewish, dáneker, janapay, modal hám tańlaq sózlerden keyin úyreniledi. 7-klassta eliklewishler ushın jámi 12 saat ajıratılǵan. Ol 2000 - jılı járiyalanǵan qaraqalpaq tili sabaqlıǵında18 31 - 32 - 33 - 34 -paragraflarǵa kiritilip, sabaqlıqtıń

72 – 81 – betleri aralıǵında berilgen. Mısalı, eliklewish temasın oqıtıwda e ń dáslepki sabaqlıq teması «Eliklewish sózler haqqında túsinik».

Oqıtıwshı bunda eliklewish sóz shaqabınıń ózgesheliklerin tómendegishe túsindiriw kerek.

Eliklewishler de tańlaq sózler sıyaqlı mánili sóz shaqabına da, kómekshi sóz shaqabına da kirmeytuǵın óz aldına sóz shaqabı. Olar turmısımızdaǵı hár túrli kórinis hám seslerge eliklep aytıladı.

Mısalı: Júnleri jılt-jılt etip juwıp taralǵan atlarǵa qaraǵan sayın qaraǵıń keledi. Írashtaǵı putanıń arasınan mıltıq taq ete qaldı. Qay waq kórseń de ustaxanada pıs-pıs kóriw basıw, shıq-shıq-shıq shókkishin urıw tınbaydı.

18 Дəўлетов А., Дəўлетов М. Қарақалпақ тили. (Морфология ҳəм синтаксис). 7-класс ушын сабақлық. Нөкис, Билим, 2000.

13

Bul mısalda astı sızılǵan sózlerdiń eliklewish ekenligin olardıń turmıstaǵı zatlardıń, qubılıslardıń kórinisi menen seslerine eliklep aytılatuǵın sózler ekenligin hám bunday sózler toparı eliklewish sózler dep atalatuǵınlıǵı túsindiriledi. Eliklewishlerdi basqa sóz shaqabınan ayırıw ushın tómendegishe salıstırıw shınıǵıwın isletiw múmkin:

Oqıtıwshı bul mısallarda astı sızılǵan sózlerdiń barıǵınıń túbiri eliklewish ekenligin, olar jeke turıp máni ańlata almaytuǵınlıǵın aytıwı kerek.

Qaraqalpaq tili páni oqıtıwshısı bunnan soń oqıwshılarǵa eliklewish sózlerdiń sabaqlıqta atap ótilgen dara hám jup eliklewish túrlerin ańsat ayırıp biliwi ushın tómendegishe kesteni paydalanǵanı maqul:

Eliklewishtiń qurılısı boyınsha túrleri

14

Sabaqlıqta 131-shınıǵıwda shárti boyınsha: eliklewish sózlerdi tawıp, olardıń qaysısı kóriniske, qaysısı seske eliklewish ekenligin anıqlaw dep berilgen. Bundap oqıtıwshı oqıwshılardı «kishi toparlar»ǵa bólip, interaktiv usılda «minara jasa» usılın qollanǵanı maqul. Mısalı, Í toparǵa seslik eliklewishlerden minara jasaw, ÍÍ toarǵa kóriniske eliklewishlerden minara jasaw tapsırıladı.

«Minara jasa» usılınıń kórinisi:19

Bul shınıǵıwda tómendegishe mısallar berilgen: jal - jalt qaraw, jılt etip, lıq - lıq etip, lars - lars, gúrr - gúrr, dir - dir, ǵabır - ǵubır, shomp, uw - shuw bolıw.

Bunnan soń oqıtıwshı oqıwshılardıń bilimin jáne de tereńlestiriw hám bekkemlew ushın U.Embergenovtıń miynetinen paydalanıp, «Izlen, tap» oyının ótkerse, ol júdá maqsetke muwapıq boladı. Oyın shárti boyınsha barlıq oqıwshıǵa 1 yamasa 2 sózden eliklewish sózler tarqatıladı, onıń qanday halatqa baylanıslı ekenligin oqıwshılar anıqlawı kerek. Klassta neshe oqıwshı bolsa bári mısal alıwı kerek.

19 Султанов Б., Тилегенов А., Байназаров Ғ. Янги педагогик технология асослари. Тошкент, 2007.

15

Mısalı, B.Qutlımuratov óz miynetinde: Qaraqalpaq tilin oqıtıw metodikasında ásirese tablitsa –kestelerdiń áhmiyetiniń úlken ekenligin atap kórsetedi «yaǵnıy» Ana tili boyınsha tablitsalar mazmunına qaray: leksikalıq, fonetikalıq, orfografiyalıq, morfologiyalıq, sintaksislik hám t.

b. boladı.»20

Kestelerdi barlıq waqıtta da bul bólingen túrinde, jeke túrinde paydalana beriw maqsetke muwapıq kelmeydi. Sebebi ayırım jaǵdayda

20 Қутлымуратов Б. Қарақалпақ тилин оқытыў методикасы. Нөкис, Билим, 1992, 38-бет.

16

qanday da teoriyalıq material ústinde jumıs alıp barǵanda ǵana morfologiyalıq, sintaksislik, orfografiyalıq hám t. b. kesteler talap etiledi. Mısalı, qospa sózlerdi túsindiriwde bir tárepten onıń qurılısı, ekinshi tárepten onıń orfografiyası túsindiriledi. Demek, oqıwshılar eliklewishlerdi úyreniwde olardıń tek dúzilisin hám mánisin ǵana teoriyalıq jaqtan úyrenip qoymastan, al eliklewishlerdiń jasalıwın, geypara e liklewishlerdiń jup sózler túrinde keliwin de, dara turıp qollanılıwındaǵı durıs jazıw halatın da tıyanaqlı

úyrenedi.

Eliklewishlerdi úyreniwde hár túrli mazmundaǵı testlerdi oqıwshılardıń usı temanı jaqsı túsiniwi ushın járdem beredi.

1.1. Eliklewishlerdiń mánisine qaray túrlerin oqıtıw

Ulıwma bilim beriw mektepleriniń 7-klasslarına arnalǵan

«Qaraqalpaq tili»21 sabaqlıǵında eliklewish sózlerdiń mánisine qaray túrlerin oqıtıw ushın 2 saat ajıratılǵan.

Ilimiy ádebiyatlarda eliklewishlerdi eki toparǵa bólip qarastıradı. Bul haqqında ilimpaz U.Embergenov «Túrkiy tillerinde eliklewish sózler semantikalıq jaqtan bir-birine usamaytuǵın eki toparǵa bólinedi.

Eliklewish sózler mánisi hám formalıq ózgesheligine qaray ayrıqsha sózlerdiń toparın quraydı. Olar mánili sóz shaqaplarınday anıq leksikalıqsemantikalıq hám grammatikalıq mánilerge iye emes.

Olardıń mánisi aynaladaǵı janlı hám jansız zatlardıń, tábiyat qubılıslarınıń háreketlerinen kelip shıǵatuǵın ses shıǵarıw qubılısları yamasa kórinislerge eliklewden payda boladı hám sol eliklew mánisinde qollanıladı:

21 Дəўлетов А., Дəўлетов М. Қарақалпақ тили. (7-класс ушын сабақлық) Нөкис, Билим,

2000, 74-бет.

17

Sıldır-sıldır suw aǵar. Saydıń arjaǵındaǵı jaǵa menen iytten qorqqan túlki átirapına jalt-jalt qarap, qashıp baratırǵan edi. (Sh.A)

Bul attıń ayıbı tek qoraz usap qoqań-qoqań jorǵalawǵa úyrengen. (M.Sh) Aynaladaǵı janlı, jansız zatlardıń, tábiyat qubılıslarınıń háreketlerinen payda bolǵan seslerge, hár qıylı kórinislerge eliklew arqalı jasalǵan sózlerdiń

toparına e liklewish sózler dep ataladı.

Eliklewish sózler tábiyat qubılısların súwretlew, personajlardıń obrazın jasawda prozalıq kórkem shıǵarmalar, dástanlar, naqılmaqallarda keń qollanıladı:

Qıyır–qıyır izler. Júz metr júrgennen keyin terektiń ústinen jáne bir qırǵawıl pırr e tti.

Dalada qorıq háwlisiniń otları jılt-jılt etip kórinedi. Háwlige jaqınlaǵanımızda uw-shuw bolıp shaǵallar ulıdı. Qalpaǵınıń e rnegi menen betin sıpırdı hám olardı oyatıw maqsetinde úhe-úhe dep jóteldi. (A.Á)

Awzındaǵı suwlıǵın ǵashır-ǵashır tisledi, Astındaǵı qara at shıńǵar-shıńǵır kisnedi.

(«Alpamıs»)

Qaraqalpaq tilindegi e liklewishlerdi eliklew ózgesheligine hám mánilerine qaray seske e liklewish sózler, kóriniske e liklewish sózler

dep bóliw maqul»22,-dep atap kórsetedi.

Seske eliklewish sózler adamlardıń haywanlardıń, basqa da janlı hám jansız zatlardıń háreketlerinen, tábiyat qubılıslarınan payda bolǵan seslerge eliklewdi bildiredi. Mısalı: gúrs-gúrs, tars-tars, dúrs, tırs, shıyq-shıyq, pırr, gúrr, ǵarq-ǵarq, gúldir-gúldir, shúyik-shúyik, shırt-shırt hám t.b.

22 Йембергенов У. Ҳəзирги қарақалпақ тилиндеги йеликлеўиш сөзлер. Нөкис, Қарақалпақстан, 1990, 17-бет.

18

Seske eliklewish sózler adamlarǵa, basqa da janlı hám jansız zatlarǵa

eliklew katnasına qaray tómendegi semantikalıq toparlarǵa bólinedi:

1.Adamlardıń sóylew aǵzaları hám basqa da háreketleri arqalı kelip

shıqqan seslerge eliklewdi bildiredi:

Aldımdaǵılar ǵawır-ǵawır s óylesedi, birewler kúlisip kiyatır. (Q.D).

Úydiń ishi gúbir-gúbir sóz boldı. (J.A)

Bazda apam Biybizada kempir menen sóylese qoysa bir uyadan

ushqan qumırılarday juǵır - juǵır sóylesedi. (T.Q)

sıpırdı. (GSh.A)

Xan dawısı qarlıqqan iyttey lars-lars kúldi. (T.Q)

Asqardıń ayaqları dir-dir etedi. (A.Bek)

2. Hár túrli haywanlardıń, quslardıń, seslerinen, zatlardıń, tábiyat qubflıslarınıń háreketlerinen payda bolǵan seslerine eliklewdi bildiredi:

Túlki e kewiniń de kewlin qaldırmay arasınan jılt e tip ótip

Qamıslardıń arası tısır ete qaldı. Kúnge kúyip, kúyrep turǵan qamıs qoralar kózdi ashıp jumǵansha bıj - bıj alıstı. (T.Q)

Bir waqıtta mashina taq - taq etti de, júrisin páseńletip toqtap qaldı. (N.D)

Kúshli samal terektiń basların iyidirip gúw-gúw e tedi. (Ó.X)

19

Gúldirmama tap jaydıń tas tóbesinde gúldir-gúldir e tip, jańǵırıǵı Donnıń arǵı jaqlarına jayılıp ketti. (M.Sh)

Aspan birden part-part etti de, jawın quya basladı. (Ó.X)

Kóriniske e liklewish sózler - tábiyat qubılıslarınıń, adamlardıń, janlıjansız zatlardıń háreketleriniń kórinisine eliklewden payda bolǵan sózler toparın quraydı.

Mısalı: selk, jalp, jalt, jarq, zır - zır, dir - dir, jaǵal - jaǵal, daǵal - daǵal, alba - dulba, buwdaq - buwdaq hám t.b.

Kóriniske eliklewish sózler tómendegi semantikalıq toparlarǵa bólinedi:

a)tábiyattaǵı hár qıylı qubılıslardıń kórinisine eliklewdi bildiredi: Bir

Arbanıń dógeregindegi qardıń ústine ıbır - jıbır qoyan izleri ap - anıq bolıp túsip qalǵan. (M.Sh)

Sarımbet tap uyqıdan shorshıp oyanǵanday selk etip, Mámbetke jalt qaradı. (A.Bek)

v) hár qıylı zatlardıń sırtqı kórinisine eliklewdi bildiredi. Mısalı: Alıstan buwdaq-buwdaq shań kórindi. Quyash kún astınan jarq etip bólmeniń ishi jaqtılanıp ketti. (T.Q)

20