MD hám PQJ / Eliklewish hám tańlaqlardı oqıtıw

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ XALÍQ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK

PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakulteti

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

4 - kurs pitkeriwshisi Baltabaeva G.

«7-klassta eliklewish hám tańlaqlardı oqıtıw»

degen temadaǵı bakalavr

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Nókis-2015

Tema: «7-klassta eliklewish hám tańlaqlardı oqıtıw» atlı

pitkeriw qánigelik jumısın jazıwshı Baltabaeva G. Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:

«7-klassta e liklewish hám tańlaqlardı oqıtıw» degen temadaǵı pitkeriw

qánigelik jumısına bahası qoyılsın.

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

2

TEMA: 7-KLASSTA ELIKLEWISH HÁM TAŃLAQLARDÍ OQÍTÍW

Joba:

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması………………………………………………

Kirisiw……………………………………………………………………………

I Bap. 7-klassta eliklewishlerdi oqıtıw metodikası……......….…….........

1.1.Eliklewishlerdiń mánisine qaray túrlerin oqıtıw..……………........

1.2. Eliklewish sózlerdiń grammatikalıq ózgesheligin oqıtıw….…...... II

Bap.7-klassta tańlaqlardı oqıtıw metodikası………….……………....

2.1.Tańlaqlardıń qurılısı boyınsha túrlerin oqıtıw……………........

2.2.Tańlaqlardıń mánisine qaray túrlerin oqıtıw….……………….....

2.3.Tańlaqlardıń intonaciyası, gáptegi xızmeti hám irkilis belgilerin oqıtıw………………………………………….......................................….....

2.4.Tańlaqlardı morfologiyalıq tallawǵa úyretiw…..….…………............ Juwmaq…..……………………………………………………….……………...

Paydalanǵan ádebiyatlar………………………………………….…………..

Qosımshalar………………………………………………………….………….

3

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Temanıń aktuallıǵı: Eliklewish hám tańlaq sózler qaraqalpaq tilinde onıń morfologiya tarawında grammatikalıq tábiyatı menen ózgeshelenetuǵın sóz shaqabı. Tańlaq penen eliklewishtiń uqsaslıq tárepi, olar kómekshi sóz shaqabı ekenliginde bolsa, al ózgeshelik tárepi hár biriniń óz aldına hám mánili, hám kómekshilik xızmetti atqarıwı menen birlikte, bir-birinen parqlanıp turatuǵın grammatikalıq mánisinde. E liklewish hám tańlaqlar qaraqalpaq til biliminde basqa sóz shaqaplarına salıstırǵanda oǵada az izertlengen sóz shaqaplarınan bolıp sanaladı. Atap aytqanda, eliklewish sózlerdi tilshi ilimpaz U.Embergenov tárepinen izertleniwinen basqa, olardıń oqıtılıwı máselesi yamasa awızeki sóylew tilinde qollanılıwı, emocionallıqeksperssivlik xızmetlerde keliwi, ulıwma bilim beriwde interaktiv usıllarda oqıtılıwı sıyaqlı máseleler ele arnawlı izertlenbedi.

Al, tańlaqlar haqqında da qaraqalpaq til biliminde bir qatar akademiyalıq jobadaǵı grammatikalıq miynetlerde ǵana sóz etilip hám bir qatar ilimiy maqalalardıń járiyalanǵanlıǵın itibarǵa alsaq, bul sóz shaqabı da arnawlı túrde izertlenbedi.

Eliklewishlerdiń de, tańlaqlardıń da qaraqalpaq til biliminde izertlewin kútip turǵan máseleleri barshılıq. Bul sóz shaqaplarınıń awızeki sóylew tilinde túrlishe boyawlarda keliwi, kórkem shıǵarmalar tilinde stillik maqsetlerde jumsalıwı, qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginde beriliw

ózgeshelikleri sıyaqlı máseleleri búgingi kúnge shekem arnawlı túrde izertlenbedi. Bul tárepinen tema til bilimindegi aktual mashqalalardıń birin óz ishine aladı dep esaplaymız.

Izertlew obyekti: Qaraqalpaq tilindegi eliklewish hám tańlaq sózler.

4

Izertlew predmeti: Tilimizdegi eliklewish hám tańlaq sózlerdi ulıwma

bilim beriw mekteplerinde oqıtıw metodikası.

Pitkeriw qánigelik jumısınıń maqseti hám wazıypaları: Biziń pitkeriw qánigelik jumısımızdıń maqseti hám wazıypaları qaraqalpaq tilinde eliklewish hám tańlaq sózler, olardıń ózine tán grammatikalıq ózgesheligin, bir - birinen parqın tereń úyreniw menen birge bul eki sóz shaqabınıń ulıwma bilim beriw mekteplerinde oqıtılıwı, onıń metodikası haqqında túsinik

beriwden ibarat. Onıń wazıypası, ulıwma bilim beriw mekteplerinde

oqıwshılardı qaraqalpaq tili sabaǵın úyreniw barısında eliklewish hám tańlaq

sózlerdiń bir-birinen grammatikalıq tárepi boyınsha ózgesheleniwin ańsat

ajıratıw hám onı jeńil túsinip alıwı, eliklewish hám tańlaqlar boyınsha teoriyalıq hám ámeliy bilimlerdi meńgeriw, olarǵa usı baǵdarda bilim beriw, hár tárepleme jol – joba kórsetiw bolıp esaplanadı.

oqıtılıwına sáykes islenbelerin tayarlaw;

–tańlaqlardıń quramı boyınsha túrlerin oqıtıw;

–tańlaqlardıń mánisi boyınsha túrlerin oqıtıw;

5

–eliklewish sózlerdiń grammatikalıq ózgesheligin úyretiw;

–eliklewish sózlerdiń sintaksislik úyretiw;

–eliklewish sózlerdi morfologiyalıq jaqtan tallawǵa úyretiw.

Izertlew metodları hám usılları: Pitkeriw qánigelik jumısımızdıń izertlew metodları sıpatında sinxroniyalıq baqlaw, salıstırmalı sıpatlama, kompatentlik tallaw sıyaqlı metodlardan paydalanıldı.

Izertlew nátiyjeleriniń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti: Pitkeriw qánigelik jumısı teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye. Sebebi qaraqalpaq tili grammatikasında belgili toparın quraytuǵın eliklewish hám tańlaqlardı oqıtıwdı, olardıń bir-birinen parqın anıqlaw, usı temalardı úyretiw barısında bul temalardı ulıwma bilim beriw mekteplerinde tálim alıp atırǵan 7-klass oqıwshılarınıń ańsat meńgeriwi úlken ámeliy áhmiyetke iye.

Pitkeriw qánigelik jumısınıń teması: «7-klassta eliklewish hám tańlaqlardı oqıtıw » dep ataladı.

Izertlew jumısınıń ilimiy jańalıǵı:

Qaraqalpaq tilinde bir qatar ilimiy teoriyalıq ádebiyatlarda, oqıw qollanbalarında, mektep sabaqlıqlarında eliklewish hám tańlaqlar ulıwma jobada aytılıp, onı oqıtıw máseleleri, ásirese qaraqalpaq tilindegi tańlaqlar arnawlı túrde izertlenbedi.

Ulıwma bilim beriw mektepleriniń 7-klasslarında eliklewish hám tańlaqlarǵa saatlar ajıratılıp, onı bir qatar oqıtıw usıllarınan paydalanıp oqıwshılarǵa usı temalar haqqında salmaqlı bilim beriw,

6

oqıtıwdıń nátiyjeliligin arttırıw máseleleri elege shekem óz sheshimin kútken máseleler.

Bakalavr pitkeriw qánigelik jumısımız da tikkeley usı máseleler itibarǵa alındı. Onda ulıwma bilim beriw mekteplerinde eliklewish hám tańlaqlardı oqıtıw boyınsha sabaq islenbeleri, qaraqalpaq tili sabaǵın oqıtıw boyınsha interaktiv usıllar izbe-izligi usınıldı.

Pitkeriw qánigelik jumısınıń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti: bul bakalavr pitkeriw qánigelik jumısın orınlawdıń teoriyalıq áhmiyeti usı baǵdarda ámelge asırılatuǵın ilimiy jumıslar ushın ilimiy derek sıpatında paydalanılsa, al ámeliy áhmiyeti boyınsha litsey –kolledjlerde, ulıwma bilim beriw mekteplerinde usı qaraqalpaq tili kóplegen eliklewish hám tańlaqlar temasın úyreniw belgili ámeliy metodikalıq járdem beredi.

Jumıstıń qurılısı: Pitkeriw qánigelik jumısı onıń ulıwma sıpatlamasınan, I, II baplardan, baplar óz ishinde bólimlerden, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlardan turadı.

Qosımshalar bóliminde: dizimi berildi. Al, jumıstı orınlaw barısında búgingi kúnge shekem baspa sózde járiyalanǵan sózliklerden úlgiler keltirildi. Qosımshalar bóliminde temaǵa tiyisli slaydlar berildi.

7

KIRISIW

Hár qanday xalıqtıń tilinde kómekshi sózler de jeke túrin arnawlı mánilerdi ańlatpasa da pikiri bayanlawda olardıń atqaratuǵın xızmeti ayrıqsha. Sebebi tilimizde hesh qanday artıqsha birliklerdiń ózi joq.

Qaraqalpaq tilinde kómekshi sózler óz qollanılıw xızmetleri boyınsha xalqımızdıń sózlik quramınıń oǵada bay ekenligin, biytákirar ekenligin kórsetedi.

Sonlıqtan da Prezidentimiz I.A.Karimov óziniń bir qatar siyasiy-

jámiyetlik mazmundaǵı ádebiyatlarda ana tili haqqında bahalı pikirler di bildiredi: mısalı, «Joqarı mánáwiyat –jenilmes kúsh» degen miynetinde

«Insan óz tımsalında hám materiallıq, hám ruwxıy jáne jeke pazıylerdi kemnen kem rawajlandırıwı – bul ullı hám sırtlı ádebiyatı bolıp tabıladı. Sonıń ushın da onıń ishki dúńyası, oǵan berilgen pazıylet hám qásiyetlerdi aqırına deyin oylap jetiw, túsiniwdiń ózi de oǵada quramalı bir másele.

Mine, usınday kóz-qaras hám pikirlerdi ulıwmalastırıp, insanǵa hám arzıw - umtılıslardı júzege shıǵarıw, onıń sapalı ómir keshiriwi ushın zárúr bolǵan materiallıq hám ruwxıy dúńyası mısalı bir párwaz e tip atırǵanı qustıń e ki qanatına teńlestirsek, orınlı bolar dep oylayman»1

Haqıyqatında da til, ádebiyat, din, insanıy adamgershilik sıpatlar – bul onıń ruwxıy baylıǵı. Prezidentimiz mánáwiyattıń eń tiykarǵı ólshemlerinen biri hám óz boyındaǵı ruwxıy baylıqlardan biri ana tili ekenligine názer awdaradı.

Eliklewish sóz shaqabı da, tańlaq sóz shaqabı da ana tilimizde birbirinen ayırım tárepleri menen ózgeshelenip turatuǵın sóz shaqapları, bul e ki sóz shaqabı da morfologiyanıń izertlew obyekti .

1 Каримов И. А. Жоқары мəнəўият –женилмес күш. Ташкент, Маънавият, 2008, 67-бет.

8

Eliklewishler arnawlı anıq bir leksikalıq mánige iye emes. Bul haqqında ilimiy ádebiyatlarda: «Eliklewishler anıq leksikalıq mánige yamasa grammatikalıq mánige iye emes, sonlıqtan da mánili sóz shaqaplarına da, kómekshi sóz shaqaplarına da kirmeydi.

Eliklewishler tábiyattaǵı hár qıylı qubılıslardı kórkem, tásirli hám obrazlı etip sıpatlaw ushın keń qollanıladı. Sonlıqtan olar kórkem ádebiyatta,

ásirese, awızeki xalıq dóretiwshiliginde kóbirek qollanıladı»2 delinedi.

Al, sońǵı jıllarda, baspada járiyalanǵan miynetlerde bolsa, ulıwma eliklewish hám tańlaq sóz shaqabı haqqında:

«Házirgi qaraqalpaq tilinde sózler:

I. Mánili sóz shaqapları: atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq, ráwish, feyil bayanlawıshlıq sóz shaqabı.

II. Kómekshi sóz shaqabı: tirkewish, dáneker, janapay.

III. Modal sózler, tańlaq, eliklewish dep bólip qaraladı.»3

Al, tańlaq sóz shaqabınıń xızmeti de eliklewish sóz shaqabınıń xızmetine uqsas. Ol da mánili sóz shaqabı toparına da, kómekshi sóz shaqabı toparına da kirmeydi. Bul haqqında akademiyalıq tiptegi grammatika miynetinde: «Tańlaqlar – morfologiyalıq belgisi boyınsha ózgermeytuǵın sóz shaqabı, al mánisi boyınsha adamnıń sóylew waqtında hár qıylı sezimi: tańlanıw, ókiniw, quwanıw yamasa shadlanıw, buyırıw, turmıs –salt hám taǵı basqa sıyaqlı sezimlerdi bildiredi».4

Haqıyqatında da, tańlaqlar jeke ózi kelip belgili leksikalıq mánige iye emes. Tańlaqlardıń bir ózgesheligi ol mánili sóz shaqapları sıyaqlı arnawlı sóz jasawshı yamasa sóz ózgertiwshi

2Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тилиниң грамматикасы. Нөкис, Билим, 1994, 429-бет

3Дəўлетов А., Дəўлетов М., Қудайбергенов М. Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тили. Нөкис,

Билим, 2010, 191-бет.

4Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тилиниң грамматикасы. Нөкис, Билим, 1994, 413-бет.

9

qosımtalarǵa iye emes. Tańlaq sózler hám eliklewish sózler óziniń qollanılıwı boyınsha, semantikalıq bildiriwsheńligi boyınsha bir-birinen ózgeshelenedi.

Eliklewish hám tańlaqlar tiykarınan qaraqalpaq til biliminiń morfologiya bóliminde úyreniledi. Eliklewish sózler qaraqalpaq til biliminde belgili ilimpaz U.Embergenov tárepinen izertlengen. Onıń izertlewleriniń juwmaǵı retinde, «Házirgi qaraqalpaq tilindegi eliklewish sózler» dep atalǵan monografiyasın hám bir qatar ilimiy maqalaların oqıp ótiwimizge boladı.5

Ol joqarıda atap ótken monografiyasında, eliklewish sózlerdi tómendegishe bólip úyrenedi:

1.Eliklewish sózlerdiń fonetikalıq ózgeshelikleri.

2.Eliklewish sózlerdiń grammatikalıq ózgesheligi.

3.Eliklewish sózlerden basqa da sóz shaqaplarınıń jasalıwı.

4.Eliklewish sózlerdiń sintaksislik funkciyası.

Al, morfologiyanıń sońında bolsa, eliklewish sózlerdiń alfavit tártibinde sózligin usınadı.

Eliklewish sózler túrkiy tillerde bir qatar ilimpazlardıń miynetlerinde izertlengen. Mısalı, N. J. Ashmarin belgili tyurkolog, ol óz miynetinde eliklewish sózlerdiń áyyemgi zamanlardan berli bar ekenligin ayadı hám alǵashqı jámiyettegi adamlardıń sóylew tilinde eliklewish sózlerdiń ayırım formalarınıń bolǵanlıǵın dáliylleydi.

Ol e liklewishlerdi oǵada qızıqlı 5 toparǵa bólip úyrengen, yaǵnıy seske baylanıstıradı, reńge baylanıslı dep kórsetedi, adamnıń sóylew aǵzalarına, adamnıń músheleri hám balalar sóylewine baylanıslı bolǵan eliklewishler bar dep ayrıqsha atap ótedi.6

5 Ембергенов У. Ҳəзирги қарақалпақ тилиндеги еликлеўиш сөзлер. Нөкис, Қарақалпақстан, 1990.

6Ашмарин Н.А. О морфологических категориях подражений в чувашском языке. Казан,

1965.

10