MD hám PQJ / K.Sultanovtıń Aqdárya romanında frazeologizmlerdiń qollanılıwı

Qaraqalpaq tilinde frazeologizmlerdiń strukturalıq tipleri oǵada kóp bolıp, olardan atawısh frazeologizmlerdiń strukturalıq tipleri S.Naurızbaevanıń miynetinde sóz etilgen.20

K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde de frazeologizmlerdiń strukturalıq tipleriniń ushırasatuǵının kóriwge boladı. Qaraqalpaq tilinde frazeologizmlerdiń strukturalıq tipleri bir qansha toparlarǵa bólinedi. Olardan jazıwshınıń romanı tilinde tómendegi tipleriniń qollanılǵanın kóriwge boladı:

1.atlıq+atlıq: mańlay aldı: Mańlay aldı balıqshıdan ayrılıp qaldıq. (199-bet)

2.atlıq+kelbetlik: qannan xabarsız: Qannan xabarsız aw suwırıp

atırǵan Jumabay Jámiylanıń bul háreketinen biyxabar. (112-bet)

3.kelbetlik+atlıq: qara bası: Qara basınıń emes, Jámiylanıń ómirine de qáwip tuwdırǵan gúnákar dep bildi ózin. (113-bet)

4.atlıq+feyil: kóz tigiw, júregi dawamaw, kózi jetpew: Endi ol kózin tigip jaǵanı sholıdı. (102-bet) «Ólip qalǵan shıǵar» dep sorawǵa júregi dawamadı. (177bet) Bul sapardıń ońına ya shebine aylanatuǵınına kózi jetpeydi. (114-bet)

5.atlıq+kelbetlik+feyil: belin bekkem buwıw: − Biziń enem urıs baslanǵan kúni-aq payın jılap, sonnan soń belin bekkem buwdı. (17-bet)

6.atlıq+atlıq+ráwish: tórinen górim juwıq: Men ólsem hesh gáp, tórimnen górim juwıq, sen ólseń Áskerjan kózi telmirip jetim qalar. (18bet)

7.predikativ+ (bar, joq) atlıq+feyil: joq jerdegini tabıw: − Joq jerdegini tabarsań, − dedi Nazlı kúlip, − endi artist bolasań ba sonda?.. (167-bet)

ǵarrılarǵa awzıńnıń ebi bar ǵoy. (7-bet)

9. atlıq+atlıq+feyil+feyil: betine jel bolıp tiymew, miyine qurt bolıp túsiw: Jámiylanıń ata-anası betine jel bolıp tiymey erke ósirdi. (21-bet) −

20 Naurızbaeva S. Kórsetilgen miyneti, 86-111-b.

51

Ne qılayın, qosshım, − dedi ǵarrı. − Búgin bes-altı kúnnen beri men balıqqa barayın, sen qırdaǵı jumısqa basshılıq et, aǵa! − dep miyime qurt bolıp tústi. (175bet)

10. kelbetlik+atlıq+atlıq+feyil: taqır jerden shań shıǵarıw: Geyde eski dástúr boyınsha «erin pirim» dep sanaytuǵın ol «erinen tayaq jegen qatınǵa dozaq otı haram» degenge isenip, hasaǵa jawırının tutsa, geyde ǵarrınıń taqır jerden shań shıǵarıp, urǵan tayaǵı janına batqan soń jotalı, jawırınlı kempir «kápir-aq bolayın» dep pájmúrde ǵarrısınıń moynınan moyınpash alıp ayqasadı. (22-bet)

Solay etip, K.Sultanovtıń biz tallaw jasap atırǵan shıǵarmasınıń tilinde qollanılǵan frazeologizmlerdiń strukturalıq tipleri oǵada kóp. Joqarıda tallanǵan tiplerden basqa da frazeologizmlerdiń strukturalıq tipleri shıǵarma tilinde hár túrli stillik maqsetlerde sheberlik penen qollanıladı.

52

Juwmaq

Túrkiy tiller arasında qaraqalpaq tili ózine tán ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Házirgi qaraqalpaq tiliniń leksikası oǵada bay bolıp, onda basqa da leksikalıq birlikler arasında frazeologizmler ózine tán ózgeshelikleri menen sıpatlanıp turadı. Frazeologizmler dara sózge salıstırǵanda emocional-ekspressivlik

ózgesheliklerge iye boladı. Frazeologizm ańlatqan máni dara sóz bildirgen mániden qosımsha boyawlar, mánilik reńkler menen ajıraladı, usı belgiler basım bolıp keledi. Olar ulıwma xalıqlıq tildiń qaymaǵı, xalıq danalıǵınıń úlgisi iretinde bahalanadı. Sonlıqtan da ulıwma xalıqlıq tilde de, kórkem shıǵarma tilinde de

ónimli qollanıladı.

Ulıwma, qaraqalpaq tilindegi turaqlı sóz dizbekleriniń tiykarǵı belgileri tómendegilerden ibarat:

~tilimizde tayar túrinde qáliplesken sóz dizbegi ekenligi;

~mánilik jaqtan obrazlı bolıp keliwi;

~komponentler jıynalıp, tutası menen bir sintaksislik xızmet atqarıwı;

~frazeologizmniń quramınan komponentlerin bólip alıwǵa bolmaytuǵınlıǵı;

~basqa tillerge sózbe-sóz awdarmalanbawı. Mine, usı belgilerdiń bári de frazeologizmge tán bolıp, olar usı leksika-grammatikalıq jaqtan ajıralmaslıǵı, bir tutaslıǵı, bir pútinligi menen bir sóz shaqabına qatnaslı boladı.

Biz pitkeriw qánigelik jumısımızda qaraqalpaq til biliminde frazeologiya tarawına qatnaslı jarıq kórgen miynetlerde aytılǵan ilimiy pikirlerdi basshılıqqa alıp, olardıń tiykarǵı nátiyjelerine súyenip, qaraqalpaq ádebiyatının talantlı

jazıwshısı K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde

53

qollanılǵan frazeologizmlerge tallaw jasadıq. Usı tallawlardıń nátiyjesinde tómendegi juwmaqqa keldik.

Quramındaǵı jeke komponentleri óz aldına tuwra mánisinde jumsalmay, leksikalıq mánilerinen tolıq ayrılǵan hám komponentler óz-ara bekkem baylanısıp qalıwınan turaqlasıp, bir leksikalıq máni ańlatıp keletuǵın, bári bir tutas pútinlik túrinde kelip bir sózdiń mánisine iye bolatuǵın, komponentlerdiń mánilerine qatnassız, pútkilley basqa máni bildiretuǵın birlikler – frazeologiyalıq ótlesiwler boladı. Olar K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tiliniń ózine tán kórkemligin, obrazılıǵın támiyin etiw maqsetinde ónimli qollanıladı. Jazıwshı qızıl kegirdek

bolıw, júregine chay tartqanday, súyegin dalada qaldırmaw, murtı buzılmaw,

keleptiń ushın tappaw, tayda tuyaq qalmay sıyaqlı frazeologiyalıq ótlesiwler arqalı roman tilinde obrazlılıq jaratadı.

Frazeologiyalıq birliklerdiń mánileri ayırım komponentlerdiń mánilerinen bólinip, qashıqlasıp ketpesten, birewiniń mánisine baylanıslı bolıp keletuǵın frazeologiyalıq birlikler «Aqdárya» romanı tilinde ózine tán shırayı, ótkirligi menen sheber qollanıladı. Sóz sheberi jaq jarıstırıw, ókshesin kóteriw, qulaq salıw, til qatpaw frazeologizmleriniń eregisiw, ketiw, tıńlaw, úndemew sózlerine salıstırǵanda mánilik jaqtan tereńliginen, ótkirliginen, tásirsheńliginen sheberlik penen paydalanadı.

Quramındaǵı komponentler mánilerin saqlaǵan, biraq olar óz aldına bólek máni ańlatpastan, bári birge ulıwmalıq, bir mánige iye bolıp keletuǵın frazeologiyalıq dizbekler K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde olar belgili

orın iyeleydi. Jazıwshı barın bazar etiw, qabaǵı jıbılıw, tabanı tiyiw, bas

ushında, esine kiriw (keliw), jol tartıw sıyaqlı frazeologiyalıq dizbeklerdi

kórkemlik ushın qollanadı.

Tilimizdiń burınnan kiyatırǵan til baylıǵın kórsetetuǵın naqılmaqallar xalıqtıń belgili bir tájiriybelerinen alınǵan. Olardıń mánilerindegi ótkirlik, tujırımlılıq K.Sultanov shıǵarması tilindegi «Maldı tapqanǵa baqtır, otındı

shapqanǵa jaqtır», «Jaqsı as jaman keselge em», «Bir

54

bilmeslik bilgennen de ótedi», «Balıq basınan shiriydi» degen naqılmaqallarda da ayqın kórinedi.

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń mánilik jaqtan bay, reńbe-reń

ózgeshelikler olardıń óz-ara sinonim, variant, antonim yamasa basqa birlikler menen omonim bolıp keliwinde kórinedi. Bunday qubılıslar K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde qollanılǵan frazeologizmlerde jiyi ushırasadı hám tildiń kórkemligin payda etedi.

Jazıwshı tıńlaw − qulaq salıw, qulaq asıw, qaraw − kózin tigiw, kózin ayırmaw frazeologizmlerin sinonim sıpatında orınlı paydalanadı.

Frazeologizm mánilik ózgeriske ushıramay, yaǵnıy onnan basqa mánidegi frazeologizm kelip shıqpay, tek ǵana komponentler basqa sózler menen ózgertilip, almastırılıp ya qısqartılıp aytılatuǵın frazeologiyalıq variantlar fonetikalıq variantlar, leksikalıq variantlar, morfologiyalıq variantlar hám sintaksislik variantlar túrinde belgili bolıp, bul mánilik qubılıstıń jazıwshı tárepinen sheber paydalanılǵanın júregi qanasına sıymaw− júregi qabızına sıymaw; háp zamatta

− sol zamatta; há demey − há- demey-aq; úreyi ushıw −húreyi ushıw

frazeologiyalıq variantlarınan kóriwge boladı.

Frazeologizmlerdiń mánilik jaqtan bir-birine qarama-qarsı bolıp keliwi − frazeologiyalıq antonimler shıǵarmada quwanıw mánisindegi júregi sháwkildew

− qorqıw mánisindegi júregi suw etiw, júregi háwliriw, júregi dúrsildew, sonday-aq, tuwılıw mánisindegi dúńyaǵa shıǵıw − óliw mánisindegi dúńyadan

ótiw frazeologizmleri arqalı beriledi.

«Aqdárya» romanı tilinde frazeologizmniń quramında tiykarǵı orında turıp, onıń dúziliwinde eń áhmiyetli xızmet atqaratuǵın tirek sózler − uytqı sózler arqalı bildiriletuǵın frazeologizmlerdiń tómendegidey toparları qollanılǵanı anıqlandı:

1. Til sózi uytqı bolıp kelgen frazeologizmler: tiline ergish, til qatpaw, tilin

alıw, til gúrmelmey tur;

55

qozǵalmaw, jumsamaw), tis jarmaw (aytpaw) frazeologizmleri shıǵarmada sóz sheberiniń ózine tán sóz qollanıw usıllarınıń baylıǵın dáliylleydi.

K.Sultanov shıǵarması tilin talqılaw arqalı frazeologizmlerdiń sóz shaqaplarına qatnası boyınsha tómendegi túrleriniń qollanılǵanı anıqlandı:

1.Atlıq frazeologizmler: qas-qabaǵı, atam boyı, qula dúz, jan aybatı, jan

talası;

2.Kelbetlik frazeologizmler: júzińniń qılawı ketpegen, esi durıs, dáw júrek, kewli toq, seńdey soǵısqan, awzı jeńil, sal bókse, ólesi arıq;

3.Ráwish frazeologizmler: qaq ortasında, bir maydan, tayda tayaq qalmay, jay-jaywat, ayaq astınan, kózdi ashıp-jumǵansha, qara kórim jer, kóz ushında, dawıs jeter jerde;

4.Feyil frazeologizmler: júregim jarıla ma, awzı tozıw, til qatıw, úmitin

úzbew, jigerin qum qılmaw, qan sorpa bolıw, kózi túsiw, zárresin ushırıw,

awzı barmaw.

Qurılısı (strukturası) jaǵınan sóz dizbegi, jay gáp hám qospa gáp túrindegi

frazeologizmlerden shıǵarma tilinde sóz dizbegi túrindegi dadımámile aytalmaw, pápege alıw, arqa súyew, gáp túrindegi on barmaǵı ónerge pitken frazeologizmleri, sonday-aq, jańanı eplep, góneni seplep, awırdıń ústi, jeńildiń astı, ingendey qayısıp, botaday bozlap, otırsa opaq, tursa sopaq, qanı qarısıp,

eti erisken teńles eki komponentli frazeologizmleri ózleriniń mánileriniń ótkirligi, tásirsheńligi menen ajıralıp turadı.

K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde frazeologizmlerdiń tómendegi strukturalıq tipleri ushırasadı:

1.atlıq+atlıq: mańlay aldı;

2.atlıq+kelbetlik: qannan xabarsız;

3.kelbetlik+atlıq: qara bası;

4.atlıq+feyil: kóz tigiw, júregi dawamaw, kózi jetpew;

5.atlıq+kelbetlik+feyil: belin bekkem buwıw;

57

6.atlıq+atlıq+ráwish: tórinen górim juwıq;

7.predikativ+ (bar, joq) atlıq+feyil: joq jerdegini tabıw;

8.atlıq+atlıq+predikativ (bar, joq): awzınıń ebi bar;

9.atlıq+atlıq+feyil+feyil: betine jel bolıp tiymew, miyine qurt bolıp túsiw;

10.kelbetlik+atlıq+atlıq+feyil: taqır jerden shań shıǵarıw.

Juwmaqlap aytqanda, K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tiliniń frazeologiyası

oǵada bay, kórkem hám tásirli bolıp, shıǵarma tiline kórkem, obrazlı tús beredi.

58