MD hám PQJ / K.Sultanovtıń Aqdárya romanında frazeologizmlerdiń qollanılıwı

ibarat − ol oy-pikirdi anıq, tolıq hám barlıq mánilik ózgeshelikleri, mánilik reńkleri menen jetkerip beredi. Onda xalıqtıń kóp dáwirlerden beri toplaǵan qıyallarınıń jemisi kórinedi. Sonıń ushın da bul birlikler oǵada tásirli bolıp keledi. Frazeologiyalıq sóz dizbegi ańlatqan mánini ekinshi bir sóz benen sol dárejede tolıq jetkerip beriwge bolmaydı, tásirlilik jaǵınan olardıń kemisligi bayqaladı. Sonıń ushın jazıwshılar menen shayırlar kórkem shıǵarma dóretiwde turaqlı sóz dizbekleriniń usı artıqmashlıqlarınan keńnen paydalanadı.

Qaraqalpaq tilinde de basqa da tiller sıyaqlı frazeologiyalıq sóz dizbekleri, olardıń túrleri, kórkem-súwretlewshilik imkaniyatları haqqında aytılǵan kóplegen bahalı pikirlerdi keltiriwge boladı. Tilshi ilimpazlar qaraqalpaq tiliniń usınday bir baylıǵı haqqında bir qansha unamlı pikirler bildiredi. Olardan qaraqalpaq tiliniń leksikasın izertlegen belgili ilimpaz prof. E. Berdimuratov:18 «Haqıyqatında da, frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń elementlerinen esaplanatuǵın naqıllar, maqallar, idiomalar, sonday-aq onıń basqa da túrleri biziń kúndelikli til arqalı qatnas procesimizde pikirimizdi tolıq, ózine tán barlıq mánilik ottenoklerı menen jetkeriwde ayrıqsha rol atqaradı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri mine usı kózqarastan tildiń qaymaǵı sıpatında kórinedi. Onda xalıqtıń ásirler boyı payda etken, jıynaǵan ushqır qıyallarınıń, danalıǵınıń sóz dóretiwshiliginiń ájayıp úlgileri jatır» dep jazǵan edi. Onıń mine usınday sıpatı kórkem shıǵarmalarda keńnen paydalanıwına múmkinshilik jaratadı. Solayınsha, frazeologizmler tildiń kórkemlew quralına aynalıp, eń bahalı, tili tásirli kórkem shıǵarmalardıń tilinen óz ornın iyeleydi.

Frazeologizmlerdiń qaraqalpaq ádebiy tiliniń funkcional stillerinde qollanılıwı da ayrıqsha qızıǵıwshılıq tuwdıratuǵın máselelerdiń birinen esaplanadı. Frazeologiyalıq dizbekleriniń qaraqalpaq ádebiy tiliniń funkcional stilleriniń túrlerinde sonıń menen birge awızeki sóylew stilinde qollanılıwı haqqında óziniń stilistika tarawına qatnaslı miynetinde

18 Berdimuratov E. Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń leksikologiyası. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1968, 239-bet

22

A.Bekbergenov19 bılay dep jazadı: «Frazeologiyalıq sóz dizbekleri kórkem

ádebiyatta, publitsistikalıq stilde hám sóylew tilinde keńnen qollanılıp, hár qıylı emocional-ekspressivlik belgilerge iye boladı ».

Frazeologizmlerdiń tábiyatında bar bolǵan joqarıda atap kórsetilgen sıpatlar onıń kórkem shıǵarmalar tilinde ónimli qollanılıwına múmkinshilik jaratıp beredi. Bul kórkem sóz sheberi K.Sultanovtıń

«Aqdárya» romanınıń tiline tallaw jasap qaraǵanda da ayqın kózge túsedi. Qaraqalpaq prozasınıń kórnekli wákili, kórkem sóz sheberi K.Sultanov

shıǵarmalarınıń tili qaraqalpaq tiliniń baylıǵın, kórkemligin frazeologizmler arqalı ayqın kórsetip turadı. Biziń bulay dewimizdiń tiykarǵı sebebi onıń prozalıq shıǵarmalarınıń tilinde ana tilimizdiń leksikasında bar bolǵan hár qıylı birlikler sheberlik penen paydalanıladı. Tildiń sózlik quramınan orın alǵan leksikalıq birlikler shayır shıǵarmalarınıń tilinde estetikalıq jaqtan xızmet atqarıp keledi, ońıń tiline kórkem tús beredi. Jazıwshınıń prozalıq shıǵarmalarınıń tilindegi birlikler, máselen, gónergen sózler dóretpede sóz etilip atırǵan tarıyxıy dáwirdiń koloritin súwretlew ushın xızmet etip, xalıqtıń sol dáwirdegi turmısın ashıp beriwde úlken orın tutadı. Al, dialektlik sózler bolsa xalıqtıń belgili bir aymaqta jasawshı wákilleriniń sóylew tilindegi ózgeshelikti ashıp beriw, personajdıń sóylew sıpatlamasın jaratıw ushın xızmet etedi. Sinonimler sózlerdi orınsız tákirarlamaw maqsetinde jumsalǵanın atap ótiw orınlı. Demek, jazıwshınıń kórkem dóretpeleriniń tilinde paydalanılǵan basqa da birliklerdiń – antonimlerdiń, omonimlerdiń, kásiplik sózlerdiń, ózlestirme sózlerdiń, awızeki sóylew tiline tán birliklerdiń hám t.b. ózine tán atqaratuǵın xızmeti, ornı bolıp, olardıń hár birin avtor stillik jaqtan qollanıw menen shıǵarma tiliniń tásirli hám obrazlı bolıwın támiyin etedi. Usınday leksikalıq birliklerdiń qatarında biz qaraqalpaq tiliniń qaymaǵı dep esaplanılıp kiyatırǵan frazeologizmlerdiń sóz sheberi tárepinen onıń prozalıq shıǵarmalarında,

19 Bekbergenov A. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1990, 40-bet.

23

atap aytqanda, «Aqdárya» romanı tilinde atqaratuǵın xımetleri haqqında toqtap

ótpekshimiz.

Frazeologiyalıq sóz dizbeklerin K.Sultanov shıǵarmaları tilinen kóplep tabıwǵa boladı. Olardıń arasında biz tallaw jasap atırǵan

«Aqdárya» romanı tilinde hár qıylı stillik maqsetlerde paydalanılǵan frazeologizmler qurılısı jaǵınan da, semantikalıq jaqtan birigiwshiligi boyınsha da, sóz shaqaplarına qatnası boyınsha da hár qıylı bolıp keledi. Olardıń qollanılıw órisi de hár qıylı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri mánilik ózgeshelikleri jaǵınan ayrıqshalanıp keliwi menen de sıpatlanadı.

1.Frazeologiyalıq sinonimler

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler bir-biri menen óz-ara sinonim, antonim bolıp keledi yamasa óz-ara yaki bolmasa basqa birlikler menen omonim bolıp keledi. Bunday qubılıslar kórkem shıǵarma tilinde qollanılǵan frazeologizmlerde jiyi ushırasadı hám tildiń kórkemligin payda etedi. K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde de frazeologizmler usınday mánilik ózgeshelikler menen qollanıladı.

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler bay mánilik ayrıqshalıqlarǵa iye bolıp keliwi menen sıpatlanadı. Frazeologizmler kópshilik jaǵdaylarda jeke sózler menen mániles bolıp, olardıń emotsonal-ekspressivlik sinonimi sıpatında xızmet etedi. Máselen: kewline qıl sıymaw – qapalanıw, kóz juwırtıw – qaraw hám t.b.

Frazeologizmlerde eki túrli sinonimiya ushırasadı. Birinshiden, frazeologizmler jeke sózler menen sinonim bolıp keledi (leksikalıq sinonimiya), ekinshiden frazeologizmler frazeologizmler menen sinonim bolıp keledi (frazeologiyalıq sinonimiya).

Frazeologizmlerdegi ayqın kórinetuǵın bir sıpatlı belgi olardıń ózara sinonimiyası bolıp tabıladı. Sinonimler qaraqalpaq tiliniń úlken baylıǵı bolıp, frazeologizmlerde mánilik baylıq, reńbe-reńlik, tásirlik ayqın

24

kórinedi. Bir neshe komponentlerdiń qatnasında yamasa bir sózdiń bir neshe frazeologizmlerdiń quramında keliwi arqalı da frazeologiyalıq sinonimler júzege keledi. Máselen, qorqıw − júregi suwlaw − júregi dúrsildew hám t.b.

Tilde dara sózge salıstırǵanda frazeologiyalıq sóz dizbekleri sıpayı hám turpayı mánilerdi bildirip te keledi. Máselen, óliw – qum qabıw – dúńyadan ótiw – kóz jumıw hám t.b. Usınday ózgeshelikleri menen frazeologizmler dara sózlerdiń emocional-ekspressivlik boyawlı sinonimi retinde mánilik jaqtan ótkir, tásirli, obrazlı bolıwı menen sıpatlanadı. Olardıń mánilerin salıstırıp qaraǵanda frazeologizmlerdiń qollanılıwında mánilıq ótkirligi, kúshi ayqın kórinip turadı. Solay etip, frazeologiyalıq sinonimler de qaraqalpaq tili sinonimleriniń baylıǵın kórsetedi.

Biz tallaw jasap atırǵan K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde de frazeologiyalıq sinonimlerdiń hár qıylı stillik maqsetlerde sheberlik penen paydalanılǵanın kóriw múmkin. Mısalı:

1.− Xalayıqlar, tıńlańızlar, tıńlańızlar, Qáliylanıń sózine qulaq salıńızlar! Eger qulaq salmasańız, aytqan tildi almasańız, obalıńız ózine. (109-bet) Hámme elattıń qulaǵın salıp, kózin tigip otırǵan xatı. (10-bet) Biraq, eldiń talas tartısına da qulaq asıw kerek. (199-bet) Qádir áynektiń tusına kelip, qulaǵın saldı. (197-bet)

2. Sapar eki baldaǵına súyenip turıp, Áskerbaydı qolına alıp, betinen súydi, ajarına tigilip qarap, mıyıǵın tartttı. (177-bet)

− Túnletip ne islep júrseń, − Ajar jolawshıǵa qanshama bejireyip, kózin tikse de, qarańǵıda bet ajarın tanıy almadı, − qayda baratırsań. (103-bet) Sol qáweterden saqlanıp ótiw ushın ol muzdıń betinen eki kózin ayırmay kiyatır. (102-bet)

Shıǵarmadan alınǵan dáslepki mısallarda tıńlaw sózi menen qulaq salıw, qulaq asıw frazeologizmleri óz-ara sinonim bolıp kelip, mánilik reńkleri menen

ózgeshelenip turǵan bolsa, ekinshi mısalda qaraw sózi menen kózin tigiw, kózin ayırmaw frazeologizmleri mániles bolıp keledi.

25

Álbette, bul sinonimlerdiń mánilik reńkleri is-háreketti belgili bir ózgeshelikleri menen kórsetedi.

2. Frazeologiyalıq variantlar

Qaraqalpaq tilinde frazeologiyalıq sinonimiya menen tıǵız baylanısta qaralatuǵın mánilik qubılıslardıń biri sıpatında variantlılıq qubılısın kórsetiwge boladı. Variantlılıq tildiń basqa da birliklerindegi sıyaqlı frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde de ushırasadı. Frazeologizmlerdiń mánilik baylıǵın kórsetuǵın belgilerdiń biri variantlılıq bolıp tabıladı. Tilde geyde ayırım frazeologizmler biri ekinshisiniń variantı bolıp kelip frazeologiyalıq variantlardı keltirip shıǵaradı. Máselen, til biriktiriw – awız biriktiriw hám t.b.

Qaraqalpaq tilindegi fonetikalıq variantlar I.Seytnazarova tárepinen

úyrenilgen bolsa, frazeologiyalıq variantlar S.Naurızbaeva, J.Eshbaev, G.Aynazarovanıń miynetlerinde sóz etiledi. Ulıwma, frazeologiyalıq variantlılıq degende frazeologizm mánilik ózgeriske ushıramaydı, yaǵnıy onnan basqa mánidegi frazeologizm kelip shıqpaydı, payda bolmaydı, al tek ǵana komponentler basqa sózler menen ózgertilip yamasa almastırılıp aytıladı. Ayırım waqıtlarda frazeologizmniń quramındaǵı sózler qısqartılıp yamasa túsirilip qaldırıladı. Máselen, óz kózi menen kóriw

– kózi menen kóriw. Tilde frazeologiyalıq variantlar sinonimiya sıyaqlı onıń mánilik baylıǵın kórsetetuǵın qubılıs bolıp, olar kórkem shıǵarmalar tilinde kórkemlik jaratıw maqsetinde ónimli paydalanıladı. K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde de frazeologiyalıq variantlardıń hár qıylı stillik maqsetlerde qollanılǵanın kóriwge boladı.

Qaraqalpaq tilindegi variantlılıq qubılısınıń frazeologizmlerde tómendegidey túrleri ushırasadı:

•1.Fonetikalıq variantlar: salımı bar - salıwı bar

•2.Leksikalıq variantlar:

26

•a) komponentler almasadı: izine quntıyıp túsiw - izine shúqshıyıp tú

•v) komponentler qısqaradı: tınım-tayanım joq − tınım joq

•3. Morfologiyalıq variantlar: -há degende - há demey

•4. Sintaksislik variantlar: ashıq awız - awzı ashıq

Al, K.Sultanovtıń shıǵarması tilinde frazeologizmlerdegi variantlılıq qubılısı tómendegi ayrıqshalıqlar menen qollanılǵanın mısallarımız kórsetip beredi.

Frazeologizmlerdegi leksikalıq variantılıq K.Sultanov shıǵarmasında tómendegidey frazeologizmlerde ushırasadı:

1.Júregi háwlirip qanasına sıymay tuwladı. (150-bet) 2.Júregi tuwlap qabızına sıymay baratır. (112-bet)

3.Ólim esine tússe, tula boyı sawdırap, júykesi qurıydı. (10-bet)

4.Júykesi qurıp, ayaq-qolınan dimar ketti. (117-bet) 5.

Dińkesi qurıp, ashlıqtan kózi qarawıttı. (36-bet)

Bul mısalda júregi qanasına sıymaw hám júregi qabızına sıymaw frazeologiyalıq variantları berilgen. Bul birliklerdi variantlar, sonıń ishinde leksikalıq variantlar dep atawımızdıń tiykarǵı sebebi onda qana sózi menen qabız sózi almastırıl paydalanılǵan. Tildegi usınday ózgeshelikler frazeologiyalıq variantlar bolıp, onıń leksikalıq variantlar dep atalǵan túrine kiredi. Bunda, tiykarınan, leksikalıq birlikler yaǵnıy sózler almastırılıp qollanıladı. Demek, bul mısallarda júregi qanasına sıymaw hám júregi qabızına sıymaw frazeologizmleri qana hám qabız komponentleriniń almasıwınan variant bolıp kelgen. Dińkesi qurıw hám júykesi qurıw birlikleri de dińke hám júyke sózleriniń almasıwı arqalı jasalǵan variantlar bolıp esaplanadı. Bunday ózgeshelikler jazıwshı tárepinen bir frazeologizmdi qayta-qayta tákirarlap qollanbastan, tildegi hár túrlilikti paydalanıwına múmkinshilik beredi.

1. Shappattay usı qaǵaz háp zamatta qoldan-qolǵa ótti. (140-bet)

2.Sol zamatta izde qalǵan kempir-ǵarrı, bala-shaǵalar da kelip, muzdıń ústi

ǵarǵaday jıyın boldı. (79-bet)

27

bolıp keledi. Bul antonimlik ózgeshelik penen baylanıslı. Frazeologizmlerdiń semantikalıq ayrıqshalıqlarınıń biri − antonimiya. Máselen, qudaydıń qutlı kúni degen birlik hár kúni degen mánini bildirse, oǵan qarama-qarsı mánide ayında-jılında frazeologizmin kórsetiwge boladı. Olar mánilik jaqtan birbirine qarama-qarsı bolıp turıptı. Jáne de bir ózgesheligi frazeologizmlerdiń ayırım komponentleri antonim bolıp keledi. Máselen, awzınan aq iyt kirip, qara iyt shıǵıw. Biraq bunday jaǵdayda frazeologizm bir máni bildiredi. Sonday-aq, geypara frazeologizmlerdiń quramındaǵı antonimler frazeologiyalıq mánileriniń hár qıylı bolatuǵının kórsetedi. Bundaǵı ózgeshelik sonnan ibarat − frazeologizmniń quramında antonim sózlerdiń keliwi arqalı antonimiya payda etiledi.

K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde antonim frazeologizmler de paydalanıladı. Mısalı:

1.Tula boyı sergeksip, júregi quwanıshtan sháwkildep soqtı. (19-bet)

−Balıq qalay? − dedi Sabırov júregi sháwkildep. (78-bet) Jámiylanıń júregi sháwkildep náreteniń basına kelse, Jumabay baǵanaǵı waqıtta muzdı oyıp, bir nárete qaraǵan eken. (65-bet)

2.Úkiden suw almaǵa kelgen kelgen Sáliymanı kórip Jámiyla júregi suw etti. (63-bet)

Onıń júregi suw etti. Shıbıq uslaǵan qolı qaltıradı. Demi tarılıp, denesi qalshqalsh etti. (35-bet)

Júregi óz-ózinen háwlirdi. Bir burım túwe eki burım etip shashın háp zamatta órip taslaytuǵın shábik qolları qaltırap, júregi dúrsildedi. (20-bet)

Shıǵarmadan keltirilgen mısallarda júregi sháwkildew frazeologizmi quwanıw, shadlanıw, kewilli bolıw mánilerin bildirip kelse, júregi suw etiw, júregi háwliriw, júregi dúrsildew frazeologizmleri kontekstte júregi sháwkildew frazeologizmlerine mánilik jaqtan qarama-qarsı bolıp, qorqıw, qáweterleniw mánilerin bildiredi.

29

Bunday antonimlik qatnastaǵı birliklerdi shıǵarmadan kóplep tabıwǵa boladı. Mısalı:

1. − Aljıǵan! Dúńyaǵa shıqqandaǵı jalǵız qızıń edi, «teńi kelse tegin ber» degen, riyzalıǵın almay basıp-jenship jılatıp kóknarshıǵa kelin qılıp berseń, isińniń qırın ketkeni! (22-bet)

Maǵan dese tul ót, dúńyadan! − dep esikti sart etkizip úyden shıǵıp ketti. (64-

bet)

Berilgen mısallarda dúńyaǵa shıǵıw − tuwılıw, dúńyadan ótiw − óliw mánisi menen bir- qarama-qarsı kelip, antonim frazeologiyalıq sóz dizbeklerin payda etedi. Demek, júregi sháwkildew − quwanıw, júregi suw etiw, júregi háwliriw, júregi dúrsildew − qorqıw mánilerin bildirip, mánilik jaqtan qarama-qarsı bolıp kelse, ekinshi topardaǵı frazeologizmler − dúńyaǵa shıǵıw − tuwılıw, dúńyadan

ótiw − óliw mánileri menen óz-ara antonim bolıp keledi.

Solay etip, K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde paydalanılǵan frazeologizmlerdiń bir toparın antonim frazeologizmler quraydı. Olar shıǵarma tiliniń ótkir, tásirli bolıwına xızmet etedi.

ilimpazlardıń miynetlerinen keltirilgen tiykarǵı belgiler áhmiyetil orın iyeleydi hám olar birin-birin tolıqtıradı. Bul anıqlamalarda frazeologizmlerdiń qanday da bir tárepi, belgisine ayrıqsha dıqqat qaratılıp, olardıń bári de frazeologizmler ushın tán ekenligin aytıwǵa boladı. Sebebi, frazeologizmler quramalı sıpatqa iye. Solay etip, frazeologizmler tilde burınnan tayar túrinde qáliplesken birlikler bolıp, sóylewshiler sóylewde tayar túrinde paydalanadı. Frazeologizmlerde belgili bir quram hám qurılıs boladı, onda turaqlılıq saqlanadı. Tek ayırım jaǵdaylarda ǵana

30