MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde kelbetlikler hám olardı oqıtıw
.pdf
Ornımızdan ushıp turısıp keshegi jolıqqan úlkenine bardıq. (G.Tursınova)
Jas úlken sózin sındırmay hámme únsiz awqatlanatuǵın bólmege kirdik. (G.Tursınova) Bunda barıs hám ataw sepliklerinde turǵan úlken hám jas úlken kelbetlikleri atlıq ornına jumsalıp tur.
b) hal-jaǵday, sezimdi bildiretuǵın kelbetlikler: Bunday kelbetlikler adamnıń ómirin, kún-kórisin, jaǵdayın kórsetiwde tiykarǵı birliklerdiń biri bolıp esaplanadı. Mısalı:
Xen aǵam 1932-36- ashlıq jılları bizlerdi ash qılmawǵa tırısıp kún demey, tún demey jumıs islep óz den sawlıǵın joytıp jumıstan erterek qalǵanına qattı qıynalsa da, úy ishindegilerge bildirmey, bárhá kewilli otıratuǵın edi. (G.Tursınova) Ákesiz, bir uwıs dánsiz sizlerdi qalay adam qılaman? – dedi anam muńlı tómen qarap. (G.Tursınova)
v) turmıs jaǵdayına, hal-awhalına baylanıslı kelbetlikler: bay, jarlı, gedey, mallı hám t.b. Bunday kelbetlik sózler usı sıpatlawshı qásiyeti menen tilde,
ásirese, kórkem ádebiyat stilinde ónimli qollanıladı. Mısalı:
Bay bolsań, malıń kóp boldıń ármansız,
Jarlı bolsań, isiń boldı pármansız, Qalar
qılar ashlar arıq − dármansız,
Bunday qayǵı-hásiret bolǵan zamanda. (Berdaq)
Bay dáwletin bergil, biyǵam jasayın, Nesiybe
ırısqımdı moldan asayın. (Berdaq)
10) Sapanı bildiretuǵın kelbetlikler: jaman, ótkir, jumsaq, aqmaq hám
t.b. Zattıń hám t.b. nárselerdiń sapa belgisin bildiretuǵın kelbetlik sózler de tuwra hám awıspalı mánilerdi bildirip kelip, hár qıylı stillerde paydalanıla beredi. Mısalı:
Edenbaydıń jolı ullı, Belli sózi Maqtımqulı, Jorǵalıǵı jurtqa tolı,
Bayqap kórseńiz Muwsanıń. (Berdaq) Pıǵlıń jaman, xalıqqa jeter,
31
Jetkeni − súyekke óter. (Berdaq) Sóylegeniń bárha yalǵan, Etkeniń shaytanǵa megzer. (Berdaq)
Qalıń jas súyriktiń tımırıq hawası ańqıp tur. (Ó.Ayjanov) Qolı paxtaday jup-jumsaq eken. (K.Sultanov) Kóldiń suwı júdá móldir, tınıq eken. Sál jerde gellemdi julıp alǵanday ótkir sóz aytıp salama dep tikenektiń ústinde otırǵanday bereketim qashadı (K.Raxmanov)
Mısallardaǵı ullı, bel (belgili), jaman, yalǵan (jalǵan), qalıń, jupjumsaq,
móldir, tınıq, ótkir kelbetlikleri sapanı bildiretuǵın kelbetlikler bolıp esaplanadı. Bunday kelbetlikler naqıl-maqallarda kóplep ushırasadı. Mısalı:
Jaqsı-jaqsı derseń,
Isiń tússe bilerseń. (Naqıl) Jamanǵa isiń túspesiń, Qalıńǵa qusıń túspesin. (Naqıl)
11) Orın hám waqıtlıq belgi mánisin bildiretuǵın kelbetlikler: úydegi, azandaǵı, awıldaǵı, búgingi hám t.b. Bul kelbetlikler orınǵa, waqıtqa qatnaslı belgi mánisin bildirip keledi. Mısalı:
Úydegi sawdanı bazardaǵı nırq buzadı. (maqal)
Shayır Berdimurat allanıń qulı,
Sahradaǵı ósken ǵumshalı gúli (Berdaq)
Men onıń háreketin qaytalap, shaynap salǵanım ishindegi dáni qırt e tip ezilip awzımdaǵı mazalı dámdi buzıp jiberdi. (G.Tursınova)
12) Usaslıq, sheriklik mánisin bildiretuǵın kelbetlikler: qıyalday, iynedey, malday, únles, sırlas, qońsılas hám t.b.
Ashıqlarǵa muńlas
Búlbilge sırlas
Baq tappaǵan jerde sheńgelge qonar. (I.Yusupov)
Jigit bolsań arıslanday tuwılǵan,
Xızmet etkil udayına xalıq ushın. (Berdaq)
32
Oynadıń jezdeńdey apańdı alǵan,
Ne ájep hádiysler kórgizdiń bizge. (I.Yusupov)
13)Túbirden ańlatılǵan nársege iye ekenligin bildiretuǵın kelbetlikler:
sanalı, bilimli, qaraqalpaqı, qazaqı hám t.b. Olar qanday da bir belginiń belgili bir zatqa, adamǵa, milletke, xalıqqa tiyisli yamasa tán ekenin bildirip keledi. Mısalı:
Írasgóyseń durısın aytqan ańqıldap,
Sahrayısań qattı dawıs shańqıldaq. (I.Yusupov)
14) Túbirden ańlatılǵan nárseniń joqlıǵın bildiretuǵın kelbetlikler: belgisiz, biygúna, naguman hám t.b. Bunday kelbetlik sózler de kórkem shıǵarmalarda usı mánini bildirip kelip, hár qıylı maqsetlerde paydalanıladı. Mısalı:
Egin ordım, masaq terdim, Biyıqtıyar bayǵa berdim. (Berdaq) Talaspaǵa kelse miyrimsiz zalım,
Birikseń jeterler uzaqqa halım. (Berdaq) Bardıq qazıwǵa azıqsız,
Jedik tayaqtı jazıqsız,
Baylawlı turdıq qazıqsız,
Qazıw awır boldı bıyıl. (Berdaq) Otırsań bárha sawınsız, Jazdıń kúnleri qawınsız,
Iyt túynek bermes orınsız,
Tuwısqanıń da qaramas. (Berdaq)
Bul dúńya opasız, saxawatı az,
Oylanbaǵıl, kewlim xabarını jaz. (Berdaq)
Solay etip, kelbetlikliklerdiń joqarı atap kórsetilip, mısallar menen tallaw jasalǵan mánilik túrleri bar bolıp, olar tilde hár qıylı maqsetlerde ónimli paydalanıladı.
1.3. Kelbetliktiń dárejeleri
33
Kelbetliktiń dáreje kategoriyası túrkiy tillerde ilimiy grammatikalardan tısqarı usı sóz shaqabın izertlewge baylanıslı monografiyalıq miynetlerde sóz etiledi. Dáreje kategoriyası ayırım ilimiy maqalalardan baslap arnawlı ilimiyizertlewlerdiń obekti boldı. Bul miynetlerde kelbetlik dárejeleri, klassifikaciyası, dáreje jasawshı affiksler, olardıń mánileri, stillik ózgeshelikleri hám t.b. haqqındaǵı kóz-qaraslar, pikirler hár qıylı.
Qaraqalpaq til biliminde kelbetlik dárejelerine baylanıslı máselelerdiń
úyreniliwinde de hár qıylı pikirlerdiń bar ekenin kóriwge boladı. Máselen, N.A.Baskakov kelbetlik dárejelerin beske (jay, kúsheytiw, salıstırıw, intensiv, arttırıw), A.Qıdırbaev tórtke (salıstırıw, kemitiw, arttırıw, kúsheytiw) bólse, ayırım monografiya hám joqarı oqıw orınlarına arnalǵan sabaqlıqlarda úshke (jay, salıstırıw, arttırıw) bólip qaraladı. «Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası»nda kelbetlik dárejeleri tórtke (jay, páseytiw, arttırıw, salıstırıw) bólinedi. B.Yusupovanıń miynetinde páseytiw, arttırıw, salıstıırw dárejeli kelbetlikler I.Yusupov shıǵarmaları tili tiykarında tallanadı.
Qaraqalpaq tilindegi kelbetlik sózler belgili bir dárejelerge iye boladı. Bunda dáreje mánisi kelbetliktiń dáreje formaları járdeminde ańlatıladı. Kelbetlikler gáp ishinde kelgende, tiykarınan, zattıń belgisin bildiriw menen birge sol belginiń dárejesin de bildirip keledi. Zat hár qıylı belgilerge iye bolǵanlıqtan, olar tildegi kelbetliklerdiń dárejeleri arqalı anıqlanadı. Kelbetlikler bir zattaǵı belgini ekinshi zattaǵı, nársedegi belgige qaraǵanda, salıstırǵanda júda tómen bolsa, ekinshi birewlerinde hádden tıs artıq bolıwı múmkin yamasa tómenirek bolıp keledi. Mine, usınday sebeplerge baylanıslı zatlardı bir-birinen ajıratıp turatuǵın belgilerdi bildirip keliwine qaray qaraqalpaq tilindegi kelbetlik sózler tórt dárejege iye boladı:
1.Jay dáreje;
2.Páseytiw dárejesi;
3.Arttırıw dárejesi;
34
4. Salıstırıw dárejesi.
Kelbetliktiń bul dárejeleri bir-birinen formalıq jaqtan da, mánilik jaqtan da ajıralıp turadı. Biz tómende olardıń hár birine sáykes mısallar tiykarında tallaw jasaymız.
1. Jay dáreje
Qaraqalpaq tilindegi kelbetliktiń jay dárejesi zattıń belgisin hesh qanday dáreje bildiriwshi qosımtalardıń járdemisiz, dara turıp, túbir sóz halında bildirip turadı. Hár bir nárseniń, zattıń qanday da bir anıq belgisin kelbetliktiń jay dárejesi bildiredi. Mısalı:
Oyaq-buyaǵı bir aydıń ishinde barlıq qatnas qaǵazlar jańa atama menen qayta basıldı, mór islendi. (M.Nızanov) Sebebi, olardıń tábiyatı názik boladı (M.Nızanov). Sebebi, «baspashı kiyatır» degen xabar shıqkannan Yuldashtıń
úlken qızı 15 jasar Enejan, Zayırdıń 14 jasar qızı Aymen juwırıp barıp iyshannıń úyine bas panaladı. (Á.Tájimuratov) Keltirilgen gáplerde jańa, názik, úlken kelbetlikleri zattıń hár qıylı belgilerin bildiredi. Olar hesh qanday qosımtalar jalǵanbay, dara halında, túbir sóz túrinde belgi mánisin bildirip kelgenlikten, kelbetliktiń jay dárejesi boladı.
2. Páseytiw dárejesi
Qaraqalpaq tilindegi kelbetliktiń dárejeleriniń biri páseytiw dárejesi bolıp esaplanadı. Páseytiw dárejesi zattıń reńin, túr-túsin, sının, sapasın hám basqa da hár qıylı belgilerin páseytip kórsetedi. Jay dárejeden, álbette, páseytiw dárejesiniń bir qansha ózgeshelikleri bar. Bul olardıń bir qansha morfologiyalıq kórsetkishlerine iye bolıp keliwinen kórinedi. Solay etip, kelbetliktiń dáseytiw dárejesi óziniń morfologiyalıq jaqtan bildiriliwine iye bolıp, olar tómendegi morfologiyalıq kórsetkishler − qosımtalar bolıp esaplanadı:
35
- Ǵısh/-gish, -ıs/-is qosımtaları. Tilde - ǵısh/-gish, -ıs/-is qosımtaları kóbirek reńdi, túr-tústi bildiretuǵın kelbetliklerge jalǵanıp keledi. Olar reńdi pás dárejede sıpatlaydı. Mısalı:
Qızǵısh bir tartarı ot qusap lawlap, Jelbirer kórgenniń kóz nurın awlap. (I.Yu)
Sarǵısh tartqan júzlerinen úlken bir ókinish sezilip turatuǵın edi. Bul mısalda qızıl, sarǵısh kelbetligi reńniń páseytiw dárejesi bolıp e saplanadı.
- Ǵılt qosımtası
Qaraqalpaq tilinde - ǵısh/-gish, -ıs/-is qosımtaları sıyaqlı bul qosımta da reńdi, túr-tústi páseytip kórsetiw ushın xızmet etedi. Mısalı: Sarǵılt shapanı tozıńqırap, túsin joytqan eken.
-Shıl/-shil qosımtası
Bul qosımta júdá ónimsiz qosımtalardıń biri bolıp, tek ǵana eki kelbetlikte − kókshil, aqshıl kelbetliklerinde ushırasadı. Mısalı: Aspanda kókshil bultlar gezip júr.
-Ltım qosımtası da − ónimsiz qosımtalardıń biri. Ol saraltım, ashqıltım, qaraltım kelbetliklerinde ushırasadı. Mısalı: Onıń ashqıldım dámi awzımnan ketpedi. Qaraltım tartıp ketken júzinen júdá sharshaǵanlıǵı kórinip turǵanday edi.
-Ildir qosımtası. Bul qosımta menen kók kelbetliginen kógildir páseytiw dárejesi jasaladı. Tildegi ónimsiz qosımtalardan esaplanadı. Mısalı: Kógildir aspan qápelimde túnerip, qap-qara bultlar payda bolıp, dúsirlep jawın jawa basladı.
-Law/-lew qosımtası
Qaraqalpaq tilindegi kelbetliktiń páseytiw dárejesin jasaytuǵın qosımtalardı
− morfologiyalıq kórsetkishlerdi kórip óttik. Olardıń kópshiligi tilde ónimsiz qollanılıwı menen sıpatlanadı. Al, -law/-lew qosımtası tilde ónimli qollanıladı.
36
- Law/-lew qosımtası kelbetliklerge qosılıp kelip, zattıń, nárseniń kóleminiń, reniniń, sapasınıń, túr-túsiniń kemlik yamasa páslik dárejesin kórsetedi. Olardıń járdeminde kelbetliktiń páseytiw dárejesi tilde eki túrli jol menen jasaladı:
1. Tiykar kelbetliklerge jalǵanadı hám kelbetliktiń páseytiw dárejesin jasaydı. Bunda túbir yaǵnıy sapalıq kelbetlik sózlerge - law/-lew qosımtası qosılıp kelip, páseytiw dárejesin jasaydı. Mısalı:
… ol basın usladı hám oyǵa berilgeni esine kelip tez aytıwǵa asıǵıp, arqanday iyretilip aǵıp turǵan shıǵır salmanı jaǵalap, qatar qara tallardıń tómenlew shaqasına tiymeytuǵın bolsa da basın iyip-iyip ótip, kelte baqay ayaqların keń adımlap júrip Allayar suwpı Álawatdin iyshannıń úyine jetip bardı. (Á.Tájimuratov) Bunda tómenlew páseytiw dárejesin ráwishtiń emes, al kelbetliktiń dárejesi dep esaplawımızdıń sebebi, ol is-hárekettiń emes, al zattıń belgisin bildirip tur.
2. Dórendi kelbetliklerge jalǵanadı hám kelbetliktiń páseytiw dárejesin jasaydı. Qaraqalpaq tilindegi kelbetlik sózge jalǵanıp kelip, bul qosımta arqalı kelbetliktiń páseytiw dárejesi jasaladı. Mısalı:
Bilimsizlew jaqlarıńdı,
Men aytpasam, kim aytadı. (I.Yu.)
- Law/-lew qosımtasınıń jáne bir ózgesheligi onıń páseytiw dárejesi arqalı jasalǵan páseytiw dárejeli kelbetliklerge de jalǵanıwında kórinedi. Mısalı: aqshıllaw, kógislew, sarǵıshlaw hám t.b.
Páseytiw dárejesin jasawda, solay etip, ayırım qosımtalar ónimli, ayırımları bolsa ónimsiz jumsaladı.
3. Arttırıw dárejesi
Qaraqalpaq tilindegi kelbetlik sózlerdiń basqa sóz shaqaplarınan ajıralıp turatuǵın belgileriniń birinen esaplanǵan dárejege iye bolıp keliwi onıń arttırıw dárejesi arqalı da ayqın kórinip turadı. Arttırıw dárejesi
37
zattıń, nárseniń sapalıq belgisiniń ekinshi bir zattaǵı, nársedegi sonday belgiden artıq ekenligin bildiredi.
Arttırıw dárejesi tilde eki túrli jol menen jasaladı:
1.Sintetikalıq forma
2.Analitikalıq forma
Arttırıw dárejesiniń sintetikalıq forması kúsheytiw mánisindegi birinshi buwınnıń járdeminde jasaladı. Mısalı: qıp-qızıl, sap-sarı, taptaza, bip-biyik hám t.b.
Arttırıw dárejesiniń sintetikalıq formasınıń kúsheytiw mánisin bildiriliwi sonnan ibarat, bunda sózdiń birinshi buwınına p sesiniń qosılıp aytıladı hám onıń dáslepki, birinshi komponent bolıp keledi. Ekinshi sóz bolsa sol kelbetliktiń tolıq forması esaplanıp, ol arttırıw dárejesiniń ekinshi komponenti esaplanadı. Ol intensiv forma dep te ataladı. Mısalı:
− Áneqalas … Qarlıǵashtıń qanatınday qıyılǵan qap-qara qaslarına qarań-
áy, sup-sulıw badam qabaqları ústine sızıp qoyǵanday-á! (Á.Tájimuratov) Bepbelgili, uzaqtan kózge taslanadı. (Á.Tájimuratov) Kúnge kúyip qarawıtqan biyday reńin ashıp kórsetetuǵın appaq marjanday tislerin kórsetip ekewi birden Enejan menen Aymenniń almaday qıp-qızıl júzlerine qarap kúlisedi. (Á.Tájimuratov)
Bul mısallarda qap-qara, sup-sulıw, bep-belgili, appaq, qıp-qızıl kelbetlikleri arttırıw dárejesiniń sintetikalıq forması bolıp tabıladı.
Sonıń menen birge, qaraqalpaq tilindegi kelbetliktiń arttırıw dárejesi sintetikalıq formasınıń kúsheytiw mánisin bildiriliwi onıń kórkem shıǵarmalarda hár qıylı maqsetlerde ónimli qollanılıwına múmkinshilik beredi. Mısalı:
Biybigúldiń, Murattıń hám basqalardıń kún qaqqan júzleri qap-qara bolıp
ózgerip ketti. (Á.Tájimuratov) Áne, sonday on jigit bolsa, dúńyanı dúp-dúziw etiwge boladı. (M.Nızanov) Bos sheleklerdi qollarına kóterip, biri qashıp, biri quwıp e ki bala menen jep-jeńil oynap-kúlip juwırısıp
38
kiyatırǵan Enejan menen Aymenge Allayar suwpı máshtey kózlerin tigip jáne qarap qaldı. (Á.Tájimuratov)
Keltirilgen mısallardaǵı qap-qara, dúp-dúziw, jep-jeńil kelbetlikleri arttırıw dárejesin kórsetedi.
Tilde arttırıw dárejesiniń sintetikalıq forması belgili bir fonetikalıq yamasa basqa da ózgeshelikler menen jumsala beredi. Mısalı:
Ol ayaǵınıń awırǵanına shıdamay hazarlanıp, awzı tınbay Murattıń atın atap, jáp-jaman ǵarǵıs sózler jawdırıp baratır. (Á.Tájimuratov) Lekin, o dúńyanıń isleri de mudamı taq-tuynaqtay bola bermeytuǵın qusaydı ǵo. (M.Nızanov)
Berilgen jáp-jaman, taq-tuynaqtay arttırıw dárejeli kelbetlikler basqa da
seslik ózgeshelikler menen jumsala beredi.
Arttırıw dárejesiniń analitikalıq forması tilde eki túrli jol menen jasaladı:
1.Sapalıq kelbetliklerdiń, geypara jaǵdaylarda ayırım qatnaslıq kelbetliklerdiń aldında kúsheytiwshi máni beretuǵın eń, júdá, kútá, dım, oǵada, oǵırı, nayatıy, orasan hám t.b. sıyaqlı kúsheytiw ráwishleriniń dizbeklesip keliwi menen jasaladı: oǵada sulıw, dım biyik, júdá jaqsı, nayatıy iri, eń shıraylı hám t.b. Mısalı:
Kúnlerdiń bir kúninde eń aqırǵı qızıqqa noqat qoyıldı. (M.Nızanov) Biraq, bul qaraǵan jaǵa boylı elatta eń sharapatlı iyshan ózińiz, taqsır. (Á.Tájimuratov) Hámmesinen de onıń mına qayǵılı túri dım ayanıshlı. (E.Ótepbergenov)
2.Kelbetlik sózlerdiń tákirarlanıp keliwinen jasaladı: biyik-biyik, sulıwsulıw, taza-taza hám t.b. Mısalı:
Qumar da olardıń hár qaysısın bir qushaqlap zar qaqsap ashshıashshı
jıladı. (E.Ótepbergenov) Qaladan sulıw-sulıw taza imaratlar boy tikledi. Tap-taza,
mintazday, kiyimleri de jarasıqlı.
39
Grammatikada: «v) tas túnek, qıppa taylaq, tas qarańǵı sıyaqlı turaqlı sóz dizbekleri de arttırıw dárejesi mánisinde qollanıladı» dep kórsetiledi.8
3. Ayırım turaqlı sóz dizbekleri arttırıw dárejesiniń mánisin bere aladı. Mısalı: tastay qarańǵı, tırday jalańash hám t.b.
Awıldıń arası tas túnek.
Qara botalaq tır jalańash balalar,
Uyıqlap atır peshaxana ishinde. (I.Yusupov)
Solay etip, qaraqalpaq tilinde kelbetliktiń arttırıw dárejesi tilde eki túrli jol menen yaǵnıy:
1.sintetikalıq forma;
2.analitikalıq forma arqalı jasaladı hám joqarıda atap kórsetilip, tallaw jasalǵan
ózgeshelikler menen qollanıladı. Olardıń hár biri ózine tán ózgeshelikleri menen sıpatlanadı.
4. Salıstırıw dárejesi
Kelbetliktiń dárejeleriniń biri − salıstırıw dárejesi bolıp, ol bir zatqa, nársege tán bolǵan belgini, sapanı ekinshi bir zatqa tiyisli bolǵan belgige, sapaǵa salıstırılıp kórsetiliwi arqalı jasaladı. Bul dáreje de óziniń morfologiyalıq kórsetkishlerine iye bolıp keledi. Olar - raq/ -rek, - ıraq/ -irek qosımtaları bolıp esaplanadı.
- Raq/ -rek, - ıraq/ -irek qosımtaları menen kelbetliktiń salıstırıw dárejesi eki túrli jol arqalı jasaladı:
1. Bul qosımtalar sapalıq kelbetliklerge jalǵanadı. Mısalı: sulıwıraq, kishirek, tıǵızıraq, jamanıraq.
8 Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тилиниң грамматикасы. Сөз жасалыў ҳəм морфология. Нөкис, 1994, 146-бет.
40