MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde kelbetlikler hám olardı oqıtıw

Qaraqalpaq tilindegi kelbetlikler sózlerge sóz jasawshı qosımtalardıń qosılıwı arqalı ǵana emes, al sózlerdiń biri-birine qosılıwı arqalı da jasaladı. Sózlerdiń biri-birine qosılıwı arqalı kelbetliklerdiń tómendegi túrleri jasaladı:

1.Sostavlı kelbetlikler

2.Jup kelbetlikler

3.Tákirar kelbetlikler

4.Birikken kelbetlikler

Bunday kelbetlik sózler bir-birinen ózine tán ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Biz olardıń hár birine óz aldına toqtap ótemiz.

usıllarına iye bolıp, olar tómendegi usıllardan ibarat:

1.Sóz qosılıwı

2.Sóz qosılıwı hám affiksaciya

3.Leksika-sintaksislik usıl − leksikalizaciya

1. Kelbetlikler sóz qosılıwı usılı menen jasalǵanda tómendegi tiplerde ushırasadı:

a)atlıq+atlıq: Bári júzlerin qubla tárepke qaratıp ǵaz qatar sapqa dizilgen. (Á.Tájimuratov)

b)kelbetlik+atlıq: Bul sózlerdiń hár qıylı mánisine itibar bermegenler:

«xodlanbasa xodlanbaydı da!» dedi qolların bir siltep, jáne birleri «onday bolsa iyterip kóreyik, úlken mashınlardı da iyterip júrmiz-ǵoy» degendi ayttı, aq kókirekleri menen. (M.Tawmuratov) Tislerin aqshıytıp, túgin úrpiytip, kózlerin shatnatıp, atılıwǵa qolaylasqan, uzın bel, sarı jolaq, shontıq qulaq jolbarıs kóz aldına kele beredi. (Á.Tájimuratov)

Bunda ǵaz qatar sostavlı kelbetligi atlıq+atlıq tipinde, aq kókirek, uzın

bel, sarı jolaq, shontıq qulaq sostavlı kelbetlikleri kelbetlik+atlıq tipinde

21

kelgen. Qaraqalpaq tilindegi sostavlı kelbetliklerdiń bunnan basqa da bir neshe

tipleri ushırasadı. Bunda atawısh hám feyil sózler qatnasadı.

2.Kelbetlikler sóz qosılıwı usılı hám sóz jasawshı affiksler arqalı jasaladı:

Mısalı:

Arıqtan kelgen, uzın boylı jigit pe? (M.Nızanov) Bir nárseni umıtpaw kerek, joldaslar – ortadan teke saqallı bir kisi kúyip-pisip túrgeldi. (M.Nızanov) Bunda uzın boylı, teke saqallı sostavlı kelbetlikleri quramında sóz jasawshı qosımtalar arqalı jasalǵan dórendi kelbetlikler de bar. Joqarıdaǵı mısaldaǵı shontıq qulaq sostavlı kelbetligi de usı túrge tán bolıp esaplaandı.

3.Ayırım sóz dizbekleriniń leksikalasıwınan jasaladı. Mısalı:

Deni saw adamǵa jumıs jaqsı, isley bersin … Ániypa! (M.Nızanov). Al, endi balalar, jası úlken bolǵan soń jol bolsın soraw parızımız – barıs qayda, kelis qaydan? (M.Nızanov) Hámme jası úlkenniń aytqanına kóndi hám izine erdi. (Á.Tájimuratov) Jas kishi bolsa da, sálem bereyin. (M.Nızanov) Men qusaǵan kelte baqayǵa xan shapanı shubatıladı. (Á.Tájimuratov) Nege endi onıń jan ashırına kolxozdıń atın qoyar ekenbiz? (M.Nızanov) KamAZdıń shoferı Narbay degen jigittiń otızlardan ótkenine qaramastan ele shańaraq qurmaǵan, beti qalıń, názeri tik, aybınıwdı bilmeytuǵın arsız jigit ekenligi belgili bolıp tur. (J.Serjanov) Artel aǵzaları Begjannıń bir sózliligin, uqıbın kórip onı «onlıq» etip sayladı. (J.Ábdimuratov) Ǵáhári qattı bolǵanı menen, tilin tapsań, qaytımı tez adam edi. (Sh.Seyitov)

Qaraqalpaq tilindegi kelbetliktiń analitikalıq formadaǵı arttırıw dárejesi de sostavlı kelbetlik dep qaraladı. Mısalı: Tap bir jer qapılǵanday kolxoz keńsesi dım qolaysız jerge salınǵan. (G.Tursınova)

Ulıwma, qaraqalpaq tilindegi sostavlı kelbetlikler sóz qosılıw usılı arqalı jasalǵan kelbetliklerdiń úlken bir toparın quraydı hám ózine tán ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı.

22

(M.Nızanov) Supılar, jası úlkenler pesin namazına uyıǵan waqıtta Murat iyinleri kúnge kúyip, ter menen oydım-oydım shirip túsken, onıń ústileri dóńgelenip jamalǵan bóz kóylegin kiyip, qayısın buwıp, oraǵın beline qıstırıp, sharshısın shashı ósip qasına jaqınlaǵan basına jigitshe oradı da, dárya boyına qaray jol tarttı. (Á.Tájimuratov) Geybirewleri oǵash-oǵash boladı, onı quday sátsiz jaratadı. (Á.Tájimuratov) Men ózimdi qansha basıwǵa urınǵanım menen, júregim qattıqattı soǵıp tınıshımdı aldı. (G.Tursınova) Bunda mayda-mayda, oydım-oydım, oǵash-oǵash, qattı-qattı kelbetlikleri usı kelbetlik sózdiń tákirarlanıwı arqalı jasalǵan tákirar kelbetlikler bolıp esaplanadı.

4. Birikken kelbetlikler

Qaraqalpaq tilindegi birikken sózlerdiń bir toparın birikken kelbetlikler quraydı. Olar eki sózdiń birigiwinen jasaladı. Birikken kelbetliklerdiń quramındaǵı sózlerdiń mánileri de túsinikli bolıp keledi, olardı birikkken kelbetliktiń quramınan ańsat tabıwǵa boladı. Bunday birikken kelbetliklerge ájeptáwir, górsawat hám t.b. sózler kiredi. Mısalı: Samolet xodlanbay qaldı! – degen ájeptáwir xabar hár kimdi hár qıylı halatqa túsirdi. (M.Tawmuratov) Górsawat adam jazǵan, − dedi xattı oqıp bolar-bolmastan baǵanaǵı ádebiyat muǵallimi ushıp túrgelip. (M.Nızanov)

Birikken kelbetlikler de sóz qosılıwı usılı menen jasalǵan kelbetliklerdiń bir túri sıpatında qollanıladı.

3. Leksika-semantikalıq usıl

Qaraqalpaq tilinde kelbetliktiń jasalıwında basqa da usıllar qatarında leksika-semantikalıq usıl da ózine tán ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Basqa usıllardan leksika-semantikalıq usıldıń tiykarǵı ayırmashılıǵı sonnan ibarat − sóz

óziniń formasın ózgertpesten turıp

24

kelbetlikke ótip ketedi. Bul usıl adektivaciya dep te ataladı. Bul latınsha adektiv yaǵnıy kelbetlik degen sózden alınǵan termin bolıp, basqa sóz shaqaplarınan kelbetliktiń jasalıwı bolıp, onda kóbinese, -ǵan/-gen, -qan/- ken formalı kelbetlik feyiller kelbetlikke ótip sınlıq, sapalıq belgi mánisin bildiredi. Mısalı:

Ekewi de kelisip qalǵan arıw ǵoy, arıw. (Á.Tájimuratov) Biziń baslıǵımız, kimseń gúrlep turǵan Dálibay edi. (M.Nızanov) Miyzantamızdıń mıs qazanday qaynaǵan ıssılıǵı adamlardıń tóbesinde oynaytuǵın edi. (Á.Tájimuratov) Mısallardaǵı gúrlep turǵan, kelisip qalǵan, qaynaǵan kelbetlik feyilleri kelbetlikke ótip, belgi mánisin bildirip tur.

Kelbetliktiń basqa sóz shaqaplarına ótiwi. Bul qubılıs deadektivaciya dep te ataladı. Qaraqalpaq tilindegi kelbetlik sózler ayırım kontekstlerde basqa sóz shaqaplarına ótip qollanıladı. Ayırım jaǵdaylarda sınlıq, sapalıq, t.b. belgilerdi ańlatatuǵın kelbetlikler belgili zattıń ataması xızmetinde de paydalanıladı. Bunda kelbetlikten keyin qollanıwǵa tiyisli atlıq sóz túsirilip aytıladı, sonıń nátiyjesinde kelbetlik usı túsip qalǵan atlıq sózdiń xızmetine ótedi. Solay etip, kelbetlik eki túrli xızmetti atqaradı: birewi óziniń tiykarǵı sınlıq, sapalıq xızmeti bolsa, ekinshisi atlıqqa tiyisli bolǵan zatlıq xızmeti bolıp esaplanadı. Mısalı:

Jamannıń ayaǵı segiz, Biri bolmasa, biri tiyedi.

Jamannan qash, jaqsıǵa jantas. (naqıl-maqallar)

Kelbetliktiń atlıqqa ótiwi substantivaciya dep ataladı. Mısallardaǵı jaman, jaqsı kelbetlikleri substantivlesken kelbetlikler bolıp esaplanadı.

Kelbetlikler feyil sózler menen kelgende hárekettiń belgisin bildirip, ráwishke ótedi: Marat jaqsı oqıydı.

1.2. Kelbetliktiń mánilik túrleri

25

Qaraqalpaq tilindegi kelbetlik sózler, tiykarınan, belgi mánisin, atap aytqanda, zattıń belgisin bildirip keledi. Sapalıq hám qatnaslıq kelbetlikler zattıń qanday belgisin bildiriwine qaray bir neshe mánilik ózgesheliklerge iye boladı. Usı

ózgeshelikler tiykarında olardı bir neshe túrlerge bóliwge boladı:

1) Reń-tús bildiretuǵın kelbetlikler: aq, qızıl, qara, sarı, kúl reń, shubar. Mısalı: Ishke uzın boylı, aq quba, qara kózli, jotalı jigit kirdi. (A.Bekimbetov) Jumagúl sulıw, aqıllı, qara torı, uzın boylı qız edi. (A.Bekimbetov) Biraq, túlkidey túrlengen Allan suwpı ala shapanın jamılıp, qolına quman uslap, qalıń sheńgeldiń tasasına kelip bul sózlerdi tıńlap úlgergen edi. (J.Saparov)

Onda kók júrmel bar, mende bar qara at,

Júrdik bir neshe jıl qula zamanda. (Berdaq)

Usı qırıq qızdıń ishinde,

Biyday reń, qoy kózli, Aqıllı, awır minezli, Júregi attıń basınday, Shaqqan shaqmaq tasınday,

Sárbinaz sulıw bar edi. («Qırıq qız» dástanı)

Úyge orta boylı, biyday reń, adıraq kózlew, at jaqsı, júzi súykimli, jası on altı-on jetilerdegi bir bala kirip keldi. (S.Xojaniyazov)

Qıtay, Qońırat qattı búldi,

Aqsha júzge sarǵısh endi. (Berdaq)

Berilgen mısallarda aq quba, qara, qara torı, ala, qoq, biyday reń kelbetlikleri dara hám qospa sóz túrinde kelip, hár qıylı reńlerdi bildiredi.

Reń bildiretuǵın kelbetlikler awıspalı mánilerde de keledi. Kók reń bildiriwshi kelbetligi kóp shópler mánisin, qızıl til degende ótkir sózdi, durıslıqtı aytatuǵın degen mánilerdi bildiredi:

Suw kelmedi kók shıqqanda, Átshók quslar shaqırǵanda. (Berdaq)

26

Qızıl tilim boldı ayǵaq,

Ayaq bassam bar jer tayǵaq. (Berdaq)

2) Adamnıń, haywanlardıń hám zatlardıń sırtqı kórinisin, kólem, salmaq belgilerin bildiretuǵın kelbetlikler: uzın, kelte, gidiman, úlken, kishi hám t.b. Bunday kelbetlikler de tilde, onıń barlıq stillerinde, kórkem shıǵarmalarda jiyi paydalanıladı. Mısalı:

Bizler ol kórsetken shoq terekten ótip, aq jaylarǵa jaqınlasqanımızda anam tuw alıstan tanıp aldımızǵa juwırıp shıqtı. (G.Tursınova) Balalardıń, názik hayalqızlardıń eziliwleri, olardıń qara xat alıp jılaǵanları janıma tiyip ketti. (G.Tursınova) Jılǵanıń quyar jerindegi juqa muzdı oyıp, baxtımızdı sınap kóreyik. (G.Tursınova) Mısallarda kórsetilgen shoq, názik, juqa kelbetlikleri ózleriniń ańlatqan mánileri arqalı usı toparǵa kiredi.

Adamnıń, haywanlardıń hám zatlardıń sırtqı kórinisin, kólem, salmaq belgilerin bildiretuǵın kelbetlikler kórkem shıǵarmalarda antonimlik xızmette qollanılıp máni ótkirligin arttırıp keledi. Mısalı:

Bul dúńya tar ma, keń be?

Oylap mánisin bilmedim. Quw

ómirler maǵan teń be?

Ne bolarımdı bilmedim. (Berdaq) Aylandı altınım mısqa, Dawısım shıqpadı tısqa,

Uzın tilim boldı qısqa,

Burdı pálektiń gárdishi. (Berdaq)

Bul mısallarda tar hám keń, uzın hám qısqa kelbetlikleri adamnıń, haywanlardıń hám zatlardıń sırtqı kórinisin, kólem, salmaq belgilerin bildiretuǵın kelbetlikler toparına kiretuǵın birlikler bolıp, olar shıǵarma tilinde antonimlik qatnasta qollanılıp pikir ótkirligin támiyinlew maqsetinde paydalanılǵan.

3) Dámdi-mazanı bildiretuǵın kelbetlikler: dushshı, shiyrin, palday

27

Teńiz ashshı, suw sorlıq duz, Qostıń ishi bolıp tur muz. (Berdaq)

Bunday kelbetlikler de awıspalı mánilerde keledi. Ásirese, olar antonim bolıp qatar kelgende máni ótkirligin arttıradı.

Alıs penen jaqındı jortqan biler,

Ashshı menen dushshını tatqan biler. (Maqal)

4) Tazalıq-pataslıq belgini bildiretuǵın kelbetlikler: taza, patas, azada hám t.b. Bunday kelbetlikler adam hám basqa nárse, zat hám t.b. baylanıslı tazalıqpataslıq belgilerdi ańlatıp keledi. Mısalı: Hátte, iyin-iyinge tiresken patas júk vagonlarda kiyatırıptı. (G.Tursınova) Negedur, urıs pitip meni burınǵı óz kásibime qayta-qayta shaqırsa da, Channıń ashqan taza jerlerin kózim qıyıp taslap kete almadım. (G.Tursınova)

− Olay bolsa ornıńızdan qıymıldamay otıra turıń, men de taza hawa jutıp qaytayın, − dep jerge sekirip tústim. (G.Tursınova)

5) Hawa rayına, ıssı-suwıqlıqqa baylanıslı belgilerdi bildiretuǵın kelbetlikler: ıssı, jıllı, suwıq hám t.b. Mısalı:

Burınǵı erkelik, burınǵı is jaqpay ıssı pechtiń ústine shıǵıp jatıwlar qaldı bir jaqta. (G.Tursınova) Arqa betten ıǵallı, salqın samal esip tur. (A.Bekimbetov)

Kórkem shıǵarmalarda olar tábiyat qubılısların kórsetiwde de qollanıladı. Mısalı:

Tas burshaqlı kúnler duman,

Aqırı bolǵay aqıbet. (Berdaq)

6) Ulıwma − adam, haywan, zat hám t.b. hár qıylı tábiyiy belgilerin bildiretuǵın kelbetlikler. Buǵan tómendegi belgiler kiredi.

a)ayrıqshalıq belgiler;

b)kemislik belgiler;

v) hal-jaǵday, minez-qulıq, aqıl-huwsh, kúsh-quwat, uqıp hám t.b. baylanıslı belgiler.

28

Jaraǵan túyedey burqıradı ol,

Adamxor at yańlı umtıladı ol. (I.Yu)

8) Adamnıń minez-qulıq belgilerin bildiretuǵın kelbetlikler. Bunday kelbetlik sózler adamnıń hár qıylı minez-qulıq ózgesheliklerin, belgilerin sıpatlap keledi. Olar awızeki sóylewde de, kórkem shıǵarmalar tilinde de ónimli paydalanıladı. Geyde substantivlesip qollanıladı. Mısalı:

Áy, aǵalar, etiń tásiyin, Móhmiyiynge joqdur aqıbet. (Berdaq) Adamzattıń jaǵımpazın, Gúllendirgen kewil sazın, Jaǵımtallı sózin-sazın,

Táriyp eteyin Muwsanıń. (Berdaq)

Hayalı kútá bir bıjıq, pátiwasız. (T.Qayıpbergenov) Jańaǵı qızdıń ózi qaqańbaslaw emes pe? (T.Qayıpbergenov) Atı álpayım bolǵan menen, ózi sonsha sur, bádbesher. (T.Qayıpbergenov) Onıń turpayı háreketine ashıwım kelip jaǵalasıp qala jazladım. (G.Tursınova) Berilgen mısallarda móhmiyiyn (mómin), jaǵımpaz, bıjıq, pátiwasız, sur, bádbesher, turpayı kelbetlikleri adamnıń minezqulıq belgilerin bildiretuǵın kelbetlikler bolıp esaplanadı.

9) Hal-awhal belgisin bildiretuǵın kelbetlikler: Oǵan tómendegi belgiler

kiredi:

a) adam hám basqa zat, haywannıń jasına baylanıslı kelbetlikler:

úlken, kishi hám t.b.

Xen biziń ákemizden sál kishi bolsa kerek, úlken ulları maǵan jete ǵaba eken. (G.Tursınova) Geyde jas balalarǵa awırlıq eter dep oqıwshılardı úlken jastaǵı balalar menen qaldırıp tapsırma tapsırıp ketsek, olar bir-eki saattan izimizden jetedi hám ókpelerin aytıp shaǵınǵanda, úlken adamlardı kishireytip qoyǵan shıǵar deyseń. (G.Tursınova)

Bunday kelbetlikler substantivlesip qollanıladı. Mısalı:

30