MD hám PQJ / Qaraqalpaqstan toponimleriniń leksika-grammatikalíq ózgesheligi

Antroponimler de toponimler sıyaqlı tek obyektlerdi jekelep kórsetetuǵın, olardı bir-birinen ajırıtıp tanıw imkaniyatın beretuǵın lingvistikalıq belgige ǵana emes,

al olar adamlardıń etnikalıq belgisi, milliy ózgesheligi, siyasiy-jámiyetlik

kózqarasların da kórsetiwshi belgi esaplanadı. Sol sebepli olardıń arasında ózara qatnas erteden qáliplesken. Kóplegen adam atlarınıń geografiyalıq atamalarǵa yamasa geografiyalıq atamalardıń adam atlarına ótiwi usınday faktorlar menen

atı menen baylanıslı atalǵan boladı. Al suw obyektleri yaǵnıy jap, salmalardı qazıwǵa basshılıq e tken adam atı menen qosıp atalıw jaǵdayları kóbirek ushırasadı.

Antropotoponimler de etnotoponimler sıyaqlı uzaq dáwirdiń jemisi. Biraq antropotoponimler dáwir ótiw menen óziniń xarakterin ózgertedi. Máselen, eskirgen antropotoponimler obyekttiń birer adamǵa qaraslı ekenligin bildirse, sońǵı dáwirde payda bolǵan atamalar búgingi kúndegi xalıq ruwxın sıpatlaǵan. Demek, toponimlerde de xalıq psixologiyası, dúnyaqarası belgili dárejede sáwlelenedi. Antropotoponimler Qaraqalpaqstan toponimiyasında tiykarǵı orınlardan birin iyeleydi hám olar xalıqtıń úrpádeti, diniy hám estetikalıq qarasları sıyaqlı áhmiyetli faktlerdi ózinde sáwlelendiredi. Bazıları adam atlarınan, basqaları familiyalar, laqaplardan jasalǵan. Sol sebepli olardı tómendegishe toparlarǵa bólip úyrenemiz.

Adam atınan jasalǵan toponimler: Amanjap, Batıroy, Elbayjap, Eralıqum, Erjanoy, Erjan ataw, Eshbaykópir, Esboljarǵan, Esexankebir, Seydanoy, Tólebayoy, Tilemis kólem (Kegeyli rayonı, awıl atları), Nádirdiń qumı,

Tólegenoy, (Qaraózek rayonı) t.b.

41

Laqaplardan jasalǵan toponimler: Kóknarshınıń jurtı, Kóseniń jurtı, Qaraqshınıń toǵayı, Laqqınıń jeri, Reyim kók kóz salma, Shurqulaqtıń jurtı

(Kegeyli rayonı.), Ápendiniń qumı (Taxtakópir rayonı), Dáwdiń atızı (Xojeli r rayonı) t.b.

Titul, ataqlardan jasalǵan toponimler: Atalıq jap, Axunjap, Axunjer, Bolısjer, Esemurat suwpı kollektor, Íyshanqala, Qazıjap, Maqsımjap, Maqsımnıń hawızı, Raykomjap, Obkom karta, Hákimjarǵan, Xantóbe (Kegeyli rayonı), Hákim karta (Shomanay rayonı)

3. Xalıqtıń kásip-ónerine baylanıslı toponimler

Bul túrge tán toponimler Qaraqalpaqstan toponimiyasında ónimli emes, olar tek mikrotoponimler arasında ushıraydı. Mısalı, Ańshıjer, Baǵshıjer, Baqsınıń toǵayı, Obkom karta (Kegeyli rayonı), Túyekesh awıl (Xojeli rayonı, awıl atı), Hákim karta (Shomanay rayonı) t.b.

4. Fitotoponimler

Ósimlikler atı menen atalıwshı toponimlerdi fitonimik tip yamasa fitotoponimler dep ataymız. Bunday toponimlerden atalǵan jerde qanday ósimlik túri bar e kenin biliwge boladı. Respublika toponimiyasında bul túrge kiretuǵın toponimler sanı jaǵınan kóp e mes. Mısalı, Arpakól, Bestorańǵıl, Biydaylıqkól, Geshir awıl, Júzimbaǵ, Shiginjer, Shoqtorańǵıl (Kegeyli rayonı, kól, awıl atları), Juwsansay (Qońırat rayonı), Jońıshqa karta (Shomanay rayonı), Qamısarıq (Shımbay rayonı, salma), Biydaykól (Taxtakópir rayonı) t.b.. Fitotoponimlerden atalǵan jerde sol ósimlik túriniń kóp ekenin yamasa burın

óskeninbiliwge boladı.

42

5. Zootoponimler

Geypara toponimlerdiń atalıwında sol aymaqta jasaytuǵın hám geografiyalıq obyekt penen belgili dárejede qatnası bar bolǵan haywanat dúńyası tiykar boladı. Bunday toponimlerdi zoonimik tip yamasa zootoponimler dep ataw múmkin.31

Aymaǵımız toponmiyasında haywanat atlarınan jasalǵan toponimler de azlap ushırasadı. Olardı usı toparǵa kiritemiz. Mısalı, Aydarhaoy, Atketkenjap, Birqazankól, Dońızketken jap, Qozıjap, Qoyanqashqanjer, Saǵalsalma, Torǵayjap, Shımshıqoy (Kegeyli rayonı, jer, arna atları), Quwlıkól, (Qanlıkól, Taxtakópir rayonı, awıl atları), Túlki ataw (Taxtakópir rayonı, tóbeshik atı),

Qoyanshor, Hákke awıl (Qońırat rayonı, jer, awıl atı), Mal ótken (Shımbay rayonı, atızatı), Baqalıjap, Sazanjap (Shomanay rayonı) hám t.b.

6. Geomorfologiyalıq toponimler

Geomorfologiyalıq toponimler arqalı atalǵan geografiyalıq obyekttiń gemorfologiyalıq ózgesheligin, túr-túsin, san-muǵdarın, sapasın biliw múmkin. Mısalı, obyekttiń sırtqı kórinisi: Jalpaqjap, Dóńgelekkól, Qıysıqkanal (Kegeyli rayonı., qumlı jer, arna atları), Sarı ataw (Xojeli rayonı, tóbeshik atları), Dóńgelek atız, Íyinaǵash atız (Shomanay rayonı); obyekttiń qatar tártibi: Besinshi awıl, Jetinshi awıl, Toǵızúy, Úshtam, Qırıqbes jer salma (Kegeyli rayonı, awıl, jer atları), Beskópir, On tórt karta (Qanlıkól rayonı, kópir, atız atları), Qırq úyli

(Xojeli rayonı, awıl atı), Úsh gektar (Shımbay rayonı, atız atı); jerdiń ózine

31 Dwsimov Z. Xorazm toponimlari. – Toshkent: Fan, 1985. 77-b.

43

7. Uqsas toponimler

Ádette qala yamasa awıldıń tusınan dárya, kanallar ótetuǵın bolsa olar (qala, awıllar) sol dárya, arnanıń atı menen ataladı. Aymaǵımızdaǵı bir qatar awıllardıń atalıwında usınday halattı kóriwge boladı. Mısalı, Erkindárya

(Kegeyli rayonı, elatlı orın), Kókdárya (Qońırat rayonı, e latlı orın), E simózek

(Qaraózek rayonı, elatlı orın), Kindikózek (Qanlıkól rayonı, elatlı orın), Qamısarıq, Qızılózek (Shımbay rayonı, elatlı orın), Maylıózek (Shomanay rayonı, awıl).

Sonday-aq, geyde awıl hám elatlı orınlarǵa úlken qala, mámleketlerdiń atları da beriledi. Olardı da usı toparǵa kiritsek boladı. Mısalı, Ózbekstan

(Taxtakópir rayonı, elatlı orın), Tashkent (Shomanay rayonı, e latlı orın),

Xorezm (Qońırat rayonı, e latlı orın) t.b.

Sońǵı izertlewlerde bunday toponimlerdi «toponimlerdiń kóshiwi» yamasa

«birlemshi hám e kilemshi» atlar dep te ataladı.

8. Waqıya-hádiyseler menen baylanıslı toponimler

Ayırım jer atamaları sol orındaǵı qanday da bir waqıya menen baylanıslı kelip shıǵadı. Olardıń atalıw motivi de dástúriy emes. Mısalı, Ayǵır soyǵan jer, Kiyeli kebirlik (Kegeyli rayonı, jer atı), Barsa kelmes, Mal ólgen (Moynaq r rayonı, jer atları), Jillıqum, Túrkmen qırılǵan jer, Xan jatqan jer (Xojeli rayonı, jer atları),

44

Ólidárya (Shomanay rayonı, kól atı) t.b. Bunday toponimler kóbinese

mikrotoponimlerde ushırasadı.

9. Ápsana hám diniy túsinikler menen baylanıslı toponimler

Bul toparǵa aymaǵımızdaǵı Jinler mákanı, Íyshanqala, Shaytantóbe

(Kegeyli rayonı, jer atı), Áwliye atız (Qanlıkól rayonı, atızdıń atı), Maqsım awıl, Payǵambardıń qızı (Qońırat rayonı, awıl, tóbeliktiń atları), Mizdaqxan, Husan mollanıń qumı (Xojeli rayonı, tarixıy jer hám qumlıqtıń atları) t.b. toponimlerdi kirgiziwge boladı. Ádette, olar hár qıylı túsinikler menen baylanıslı payda bolǵan.

10. Belgi (nıshan) etip berilgen toponimler

Xalıqtıń sociallıq halatın, turmısın t.b. bildiriw maqsetinde qoyılǵan

11. Zamagóy toponimler

Jer-suw atları da zamanlar ótiwi menen ózgeriiwi múmkin. Bunı túrli

sebepler menen baylanıstırıw múmkin. Máselen, mámleketimiz ǵárezsizlikke

bolǵan elatlı orınlarǵa, awıllarǵa zamanagóy atlar berildi. Mısalı, Amir Temur awılı (Xojeli rayonı), Nawrız, Jańabirlik (Qońırat rayonı, awıl

45

atları), Taza qonıs (Taxtakópir rayonı, awıl atı) t.b. Bul toparǵa kiretuǵın toponimler aymaǵımızda kópshilikti quraydı.

Juwmaqlap aytqanda, Qaraqalpaqstan toponimleri ózleriniń semantikalıq

aymaqtıń tábiyǵıy geografiyalıq ózgesheliklerin, tábiyatın biliw múmkinshiligin beredi.

46

JUWMAQ

Pitkeriw qánigelik jumısımızda Qaraqalpaqstan toponimlerin lingvistikalıq

jaqtan izertlep úyrenip tómendegidey ulıwma juwmaqlarǵa keldik.

1. Toponimlerdi izertlew, olardıń payda bolıw tariyxın úyreniw bizge kóp

nárselerdi anıqlawda óz járdemin beredi. Bul arqalı tildiń rawajlanıw basqıshların, jámiyetlik tariyxıy waqıyalardı, aymaqlardıń hákimiyatlıq shegaraların hám t.b. anıqlaw múmkin boladı. Usı jerde Qaraqalpaqstan toponimiyası haqqında sóz etkende, ele de izertlewlerdi kútip turǵan máseleler barshılıq dep esaplaymız.

rawajlanıw basqıshları, sonıń menen birge, geografiyalıq terminlerdiń qollanılıw

órisi hám semantikalıq ózgeshelikleri belgili boladı. Sonıń menen birge olardıń

ishinde tuwısqan hám basqa da qońsılas tillerde ushıraspaytuǵın ayırım

Qaraqalpaqstannıń qálegen aymaǵındaǵı toponimler quramında olar ushırasadı.

Óz gezeginde geografiyalıq terminlerdi

47

úyreniw ushın da toponimlerdiń ornı ayrıqsha esaplanadı. Al, geografiyalıq

terminlerdiń respublika toponimleri quramında qollanılıwı birdey e mes. Ayırımları jiyi qollanılsa, basqaları siyrek.

4. Qaraqalpaqstan toponimleri tariyxıy shıǵısı boyınsha hár túrli tillik

qatlamǵa tán. Olardıń tiykarǵı qatlamın túrkiy tillerine ortaq sózlerden payda

grammatikalıq qurılısı hám jasalıw usılları belgili boldı. Qurılısına qaray dara toponimlerge qaraǵanda qospa toponimler sanı jaǵınan ádewir kóp. Olardıń jasalıw usılları da hár qıylı. Ásirese, jergilikli toponimler sóz qosılıw usılı arqalı

ónimli jasalǵan. Respublikamız toponimleriniń kópshiligin qospa toponimler quraydı. Olardı morfologiyalıq jaqtan tallap úyrengende, bir komponenti

jergilikli geografiyalıq terminlerden jasalǵan.

6. Qaraqalpaqstan toponimiyası materialların semantikalıq jaqtan

klassifikasiyalaw, bul aymaqta toponimlerdiń derlik barlıq túrleriniń

(semantikalıq jaqtan) ushırasatuǵının kórsetti. Aymaǵımız toponimiyası ushın etnikalıq belgiler tiykarında payda bolǵan etnotoponimler, jeke adam atları, familiyaları hám laqapları tiykarında payda bolǵan antropotoponimler, ósimlik dúńyasına baylanıslı dóregen

48

fitotoponimler, haywanat dúńyası menen baylanıslı payda bolǵan zootoponimler

hám jerdiń qurılısına, dúzilisine, tariyxıy waqıyalar hәm basqa belgiler menen baylanıslı payda bolǵan toponimler xarakterli esaplanadı.

Pikirimizdiń juwmaǵında, Qaraqalpaqstan toponimiyasınıń payda bolıwı hám rawajlanıwı usı aymaqta jasawshı xalıqtıń uzaq tariyxıy ótmishi, sosiallıq, siyasiy, mádeniy, etnikalıq turmısı hám aymaqtıń tábiyǵıy ózgeshelikleri menen tıǵız baylanıslı bolıp, bul tek ǵana til bilimi ushın ǵana emes, al tariyx, geografiya, etnografiya hám mádeniyat ushın da biybaha materiallar bere aladı.

49