MD hám PQJ / Qaraqalpaqstan toponimleriniń leksika-grammatikalíq ózgesheligi

dalası (Shomanay rayonı, elatlı orın), Ǵaniydiń jurtı, E sbergenniń jurtı,

Qalbaydıń qudıǵı, Qanshaydıń qudıǵı (Shımbay rayonı, jerdiń atı, qudıq) hám

Ibrayımqudıq, Xojamuratqudıq (Qaraózek rayonı), Jumaǵulqum (Qońırat rayonı),

Jiyemuratshúńgil (Nókis rayonı), Ǵarrıbayqudıq, Seytniyazqorǵan (Shomanay rayonı), Ziywar bólik (Shımbay rayonı) hám t.b.

Geyde bir neshe sózlerden quralǵan gápler de bir sóz sıpatında belgili bir mánige (zatlıq, belgi mánisi hám t.b.) iye bolıp, bir túsinikti ańlatadı hám geografiyalıq obyekttiń ataması bolıp keledi. Mısallar: Ayǵır soyǵan kólem

(Kegeyli rayonı), Balaqoyǵanqum (Taxtakópir rayonı), Qumjıqqın, Túrkmen qırılǵan jer, Xan jatqan jer (Xojeli rayonı, awıl, jerdiń atı) t.b.

Bunday dizbekli toponimler birikken qospa toponimlerdiń jasalıwınıń birinshi basqıshı bolıp esaplanadı. Sebebi, adamlardıń óz ara pikir

31

alısıwı barısında uzın atamalar quramındaǵı ayırım buwınlar, grammatikalıq kórsetkishler, hátte, sózler de áste-aqırın túsirilip aytıladı hám olar waqıtlar ótiwi menen túbir toponimge aylanadı. Mısalı, Kóseniń jurtı→Kóse jurt→Kósejurt,

Laqqınıń jeri→Laqqı jer→Laqqıjer sıyaqlı.

Solay etip, Qaraqalpaqstan toponimleri arasında dara toponimlerge salıstırǵanda qospa toponimler kópshilikti quraydı. Olardı qurılısı jaǵınan tallap

úyreniw til ilimi ushın áhmiyetli. Sebebi, toponimler de til nızamlarına baylanıslı jasaladı, sol tilde ómir súredi. Bul arqalı toponimlerdiń jasalıw

úlgilerin, toparlarǵa ajıratıw imkaniyatın berse, ekinshiden, aymaqtıń tábiyatı, releflik ózgeshelikleri hám t.b. máselelerge anıqlıq kirgiziwge boladı.

32

IIIBAP. QARAQALPAQSTAN TOPONÍMLERÍNÍŃ

SEMANTÍKALÍQ KLASSÍFÍKASÍYASÍ

Hesh bir tilde mánissiz atama bolmaydı. Hár bir jer-suw ataması óz

mánis-mazmunına, tariyxına iye. Olar belgili bir sebeplerge baylanıslı payda

hám haywanatlar dúńyası hám t.b. haqqında maǵlıwmatlar alıw múmkinshiligi payda boladı. Demek, toponim xalıq dóretpesi, ol xalıqtıń ótmishi hám búgini menen tıǵız baylanıslı.

Jer-suw atamaları júdá erte dáwirlerdiń jemisi bolıp, áyyemgi dáwirlerde-aq adamlar ózlerin qorshaǵan ortalıqtaǵı kóplegen geografiyalıq obyektlerge atamalar bergen. Bunday atamalar hár qıylı sebeplerge baylanıslı júzege kelgen. Aytayıq, xalıqtıń turmısına, jámiyetlik dúzimge, aymaqtıń tábiyǵıy shárayatına baylanıslı qoyılǵan. Sonlıqtan, toponimler bir qansha ilim tarawları, atap aytqanda, lingvistika, tariyx, etnografiya hám geografiya ilimleri ushın bay

maǵlıwmat alıw dereklerinen biri bolıp esaplanadı. Ayırım jaǵdaylarda tilshiler,

tariyxshılar, etnograflar menen arxeologlar, geograflar da ózleriniń izertlew

jumıslarında olardıń járdemine súyenedi. Demek, toponimika tek anaw yamasa

33

1.Mánisi hámmege túsinikli bolǵan toponimler. Bunday toponimler hesh qanday etimologiyalıq izertlewdi talap etpeydi. Mısalı, Xojeli, Taxtakópir, Begjap, Kegeyli, Qaraózek hám t.b.

2.Mánisi etimologiyalıq izertlewler járdeminde anıq bolatuǵın toponimler. Bul atamalar qoyılǵannan soń fonetikalıq ózgeriske ushıraydı. Olardıń mánisin arnawlı lingvistikalıq tallawlar járdeminde ashıp túsindiriw múmkin. Olarǵa, Nókis, Úrgensh, Mańǵıt hám t.b.

3.Házirde mazmunın túsindirip beriw qıyın bolǵan toponimler.28 Mısalı,

Úrgensh, Xiywa, Buxara, Samarqand sıyaqlı. Qaraqalpaqstan toponimleri quramında bul toparǵa kiretuǵın toponimler derlik ushıraspaydı. Q.Ábdimuratov aymaǵımızdaǵı toponimlerdiń kópshiligi sońǵı dáwirlerde payda bolǵan dep juwmaq shıǵaradı29.

Ízertlew obyektimizge tiyisli bolǵan Qaraqalpaqstan toponimleriniń de kópshiligi joqarıda kórsetilgen birinshi jol menen payda bolǵan yaǵnıy jıynalǵan materiallar ishinde mánisi hámme ushın túsinikli bolǵan toponimler kópshilikti quraydı.

28 Qoraev S. Geografik nomlar siri. – Toshkent: O’zbekiston, 1978. 11-b.

29 Abdimuratov Q. Qaraqalpaq tiliniń toponimlerinen ocherkler.: KD. – Nókis: 1966. 54-b.

34

Toponimler uzaq dáwirlerden berli bar bolıp, olardıń ayırımları xalıqtıń turmısında júz berip atırǵan waqıya hám qubılıslardıń atamaları yaǵnıy esteligi

sıpatanda saqlanıp qalıwı múmkin. Bizge belgili toponimlerdiń payda bolıwı

hám ózgeriwi xalıq turmısı hám onıń tariyxı, aymaqtıń tábiyǵıy ózgeshelikleri menen baylanıslı. Qaraqalpaqstandaǵı kóplegen toponimler qaraqalpaq, ózbek, qazaq, túrkmen xalıqlarınıń urıw-taypa hám millet atamaları menen baylanıslı

payda bolǵan. Bunıń ózi sol urıw-taypanıń yamasa millettiń qaysı jerde qonıslasqan, qaysı jerlerdi mákan e tkenliginen dárek beredi. Al kópshilik

toponimler tariyxıy waqıyalar, tariyxıy shaxslardıń atları menen, jáne bir toparı xalıqtıń kásibi, óneri hám

t.b. baylanıslı dóregen. Bunnan mınaday juwmaq shıǵarıwǵa boladı, eger de toponimler tildegi mánili sózlerden payda bolǵan bolsa, bul olardı leksikasemantikalıq jaqtan toparlarǵa bólip izertlew múmkinshiligin beredi. Máselen,

awılı (Qaraózek); adam atlarına baylanıslı (antrotoponim): Ońǵar awılı, Berdibay awılı (Xojeli); suw obyektlerine baylanıslı: Íyshan jap awılı (Xojeli), Ámiwdárya

(rayon); ósimlik túrlerine baylanıslı (fitotoponim): Qaratal awılı, Qamısshalı awılı (Xojeli); haywanat atamalarına baylanıslı (zootoponim): Qurbaqa awılı, Shaǵala kóli (Xojeli); adamlardıń kásibi, ónerine baylanıslı: Qumbız awılı, Boyrashı jap (Xojeli) hám t.b.

Demek kópshilik atamalar xalıq turmısı, onın kásibi, kún kórisi, aymaqtıń fizikalıq-tábiyǵıy ózgeshelikleri menen baylanıslı.

35

Toponimler tildegi sóz hám elementlerden jasalsa da, olardan tómendegidey ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı:

Toponimler tábiyat hám jámiyettegi ózgerisler menen baylanıslı halda belgili bir nızamlılıqlar tiykarında payda boladı.

Bizge belgili, toponimlerdiń payda bolıwı hám ózgeriwi xalıq tariyxı menen tikkeley baylanıslı. Geografiyalıq atamalar uzaq dáwirlerden berli bar bolıp, xalıqtıń turmısında júz bergen waqıya hám qubılıslardıń ataması sıpatında saqlanıp qalǵan.

Qaraqalpaqstanda júdá kóplep urıw-taypa hám xalıq atları menen atalatuǵın toponimler ushırasadı. Bul xalıqlardıń tariyxıy baylanısları haqqında belgili dárejede gúwalıq beredi. Kópshilik toponimler tariyxıy adamlardıń atların, adamlardıń kásipkárine, diyxanshılıqqa baylanıslı terminlerdi ózinde saqlaǵan. Sonlıqtan atamalardı úyrene otırıp, olardı bir-birinen ajıratıp emes, al bir qatar basqa atamalar menen baylanıslı izertlewimiz hám bul qatnastı anıqlawımız kerek. Álbette, bul máselelerdi toponimlerdiń anıq klassifikaciyasısız sheshiw múmkin emes. Sonıń ushın da bul másele toponimikada áhmiyetli máselelerden biri.

Toponimlerdi klassifikaciyalaw XÍX ásirden baslanǵan menen, házirgi kúnge deyin óziniń áhmiyetin joytqan emes. Bul dáwir ishinde júdá kóplep izertlewshiler tárepinen atamalar hár qıylı klassifikaciyalandı.

Biziń pikirimizshe, toponim e ń dáslep sóz. Bul sózge obyektti atap kórsetiw xızmeti júklengen. Toponimler hám, sózler hám tilde payda boladı. Toponim de sóz sıyaqlı tildiń ishki múmkinshilikleri negizinde dóreydi hám til nızamlılıqlarına boysınadı. Toponimikalıq leksika tildiń sózlik quramı menen tıǵız baylanıslı rawajlanadı. "Geografiyalıq obyektlerge atama beriw ushın xalıq tárepinen

36

salsaq, topnimlerdi semantikalıq jaqtan klassifikasiyalawda belgili bir prinsiplilik joq ekenligin kóriwge boladı. Máselen, bir qatar izertlewshiler toponimlerdi

1.etnonimlerden payda bolǵan toponimler;

2.adam atlarınan payda bolǵan toponimler;

3.jer dúzilisi, ósimlik hám haywanat dúńyasına baylanıslıpayda bolǵan toponimler.

atamalar semantikalıq ózgesheligine qaray segizge bólingen:

30 Qoraev S. Toponimika. – Toshkent: O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati, 2006. 162-b.

37

1.urıw yamasa qáwim atamaların bildiretuǵın toponimler;

2.millet atların bildiretuǵın toponimler;

3.adam atlarına qoyılǵan toponimler;

4.adamlardıń kásibine baylanıslı qoyılǵan toponimler;

5.ósimlik yamasa terek atları menen baylanıslı toponimler;

6.el-jurt, mákan atlarına baylanıslı dóregen toponimler;

7.haywanat atlarına baylanıslı toponimler;

8.geografiyalıq relefti bildiretuǵın toponimler.

Demek joqarıda aytıp ótkenimizdey, toponimlerdi semantikalıq jaqtan klassifikasiyalawda birdeylik joq. Bizińshe, toponimlerdiń klassifikasiyasında semantikalıq prinsipten, izertlewdiń xarakterinen, izertlewshiniń aldına qoyǵan maqsetlerinen hám materiallardıń talaplarınan kelip shıǵıp olardı toparlarǵa bólip úyreniw orınlı dep oylaymız.

Solay etip, biz jumısımızdıń bul babında Qaraqalpaqstan toponimlerin joqarıda keltirilgen pikir hám usınıslardı esapqa alıp hám belgili alımlar H.Hasanov, Z.Dosimov hám T.Nafasovlardıń izertlewlerine súyene otırıp, tómendegishe semantikalıq toparlarǵa bólip úyrendik.

1. Etnotoponimler

2. Antrotoponimler

3. Xalıqtıń kásip-ónerine baylanıslı toponimler4. Fitotoponimler

5. Zootoponimler

6. Geomorfologiyalıq toponimler

7. Uqsas toponimler

38

8. Waqıya-hádiyseler menen baylanıslı toponimler

9. Ápsana hám diniy túsinikler menen baylanıslı toponimler10. Belgi (nıshan) etip berilgen toponimler

13. Zamagóy toponimler

1. Etnotoponimler

Belgili bir jerdiń urıw-taypa hám millet atamaları menen atalıwı

etnotoponimler dep ataladı. Bul hár bir urıw-taypa yamasa millettiń óz aldına toparlasıp, bir shoq bolıp otırǵan jerin bildiredi.

Kópshilik mámleket atları xalıq, millet atına –stan affiksoidınıń qosılıwı

menen payda bolǵan. Mısalı, Ózbekstan, Qaraqalpaqstan, Qazaqstan, Túrkmenstan t.b.

Etnotoponimler júdá uzaq dáwirdiń jemisi bolıp, olar bir neshshe ásirlerden berli saqlanıp kelmekte. Qaraqalpaqstan territoriyasında házirge shekem júdá

kóplep urıw-taypa hám xalıq atları saqlanıp qalǵan. Solardan, ásirese, ózbek, qazaq hám túrkmen urıw atları menen atalatuǵın geografiyalıq atamalar da kóplep ushırasadı. Ulıwma alǵanda, etnotoponimlerdi izertlew Qaraqalpaqstan xalqınıń hám qaraqalpaqlardıń kelip shıǵıw máselelerin sheshiw ushın járdem beredi.

Bunday toponimlerden qaysı millet yamasa urıwlar qaysı jerde jasaytuǵının biliw múmkin. Sol ushın biz tómende Qaraqalpaqstan etnotoponimlerin qanday millet e kenligine qaray bir neshe toparlarǵa bóldik.

39

1. Túrkiy urıw-taypa hám millet atlarınan jasalǵan etnotoponimler. Ayteke awıl, Ayteke jap, Aqmańǵıt awılı, Anna awıl, Aralbay awıl, Aranshı awıl, Ashamaylı awıl, Beksıyıq awıl, Boqlıqtay awıl, Estekjap, Jamansha oy, Qazayaqlı jap, Qańlı awıl, Qarasıyraqjap, Keneges awıl, Kenegeskól, Qılqalı awıl, Qılqalıjap, Qıpshaqawıl, Maylıbaltajap, Mamıqshı awıl, Oymawıtkól, Saltırawıl, Sańmurınawıl, Xojakól (Kegeyli rayonı), Naymantuba (Xojeli rayonı),

Uyǵır awıl (Shomanay rayonı), Múytenbóget (Qońırat rayonı), Tońmoyın awıl, Shúyit awıl (Shımbay rayonı) hám t.b. sıyaqlı awıl atları buǵan mısal bola aladı.

2. Túrkiy e mes xalıqlardıń atlarınan jasalǵan etnotoponimler:

Kárisjap, Tájik jer.

Sonday-aq, millet atları menen baylanıslı bolǵan toponimler de ushırasadı:

2. Antrotoponimler

Jeke adam atları, familiyalarına hám laqaplarına qoyılǵan jer-suw atamaları

ekstralingvistikalıq faktorlar tiykarında payda boladı. Eń dáslep bul eki sistemanıń bir-biri menen bolǵan jaqın qatnasınan kelip shıǵadı.

40