MD hám PQJ / Qaraqalpaqstan toponimleriniń leksika-grammatikalíq ózgesheligi

Kanal termini. Dáryanıń suwın bir jerden e kinshi bir jerge yamasa

egislik maydanlarǵa jetkerip beriw ushın jasalma túrde qazılǵan úlken suw jolı. Mısalı, Qızketken kanalı (Nókis qalası), Kegeyli kanalı, Ózbekstan kanalı

(Taxtakópir rayonı), Aqjap kanalı (Kegeyli, Shomanay rayonları, kanal), Besjap

Bessarıjap kanalı, Mánjiwlijap kanalı, Raykomarna kanalı (Shımbay rayonı, kanal) t.b.

Kanal termini qaraqalpaq tiline XX ásirdiń 50-60-jıllarında rus tili arqalı kelip kirgen bolıp, házirgi waqıtta tilimizdiń sózlik quramınan bekkem orın aldı.

Ózek termini qaraqalpaq tilinde "dáryanıń shaqapshası, tarmaǵı" degen

mánige iye. Burın Ámiwdáryanıń Tikózek, Qaraózek, Qızılózek, Kókózek degen

tarmaqları bolǵan. Házirgi waqıtta janlı awızeki sóylew tilinde ózek termini óz

aldına keń qollanılmaydı, al Kindikózek (Qanlıkól rayonı, kanal), Kókózek

(Kegeyli, Qaraózek rayonları, kanal), Maylıózek, Mamıyózek, Tikózek

jolı", "ózek" degen mánini bidiredi. Mısalı, Jarıqsay, Kóksuwsay, Qamıshlısay, Orıssay (Taxtakópir rayonı) hám t.b. Qaraqalpaq ádebiy tilinde say termini jeke

ózi "dárya", "ózek" mánisinde qollanılmaydı.

21

yamasa texnika járdeminde qazılǵan kishi suw jolı. Mısallar: Aqpıshaq salma, Baynazarsalma (Kegeyli rayonı), Tutsalma (Qanlıkól rayonı), Baymuratsalma, Bawbeksalma, Esbergensalma, Iskendersalma, Qıdırbaysalma (Shımbay rayonı),

Mamaysalma (Kegeyli rayonı, jap), Mırzabaysalma (Shımbay rayonı) hám t.b.

Kól termini. Kól qurǵaqlıqtaǵı shuqırlıq bolıp, yoy jerlerge awısıq suwlardıń jıynalıwınan yamasa jawın-shashın suwlarınıń toplanıwınan payda boladı. Respublika aymaǵındaǵı barlıq kól atamalarınıń quramında ushırasadı. Mısallar: Sasıqkól, Tıshqaqkól, Shapaqkól (Kegeyli rayonı), Aqkól, Altınkól, Qamıskól, Mashankól, Sabankól, Sarıkól (Qońırat rayonı), Maqpalkól, Pishenkól

(Taxtakópir rayonı), Shomaqkól (Shomanay rayonı), Aydınkól, Naymankól (Xojeli

alıw ushın arnawlı túrde tigine dóńgelek yamasa tórt múyeshli etip qazılǵan tereń shuqırlıq. Qaraqalpaqstan aymaǵında qudıqlar kóp ushırasadı. Mısallar:

Maqsımqudıq (Qanlıkól rayonı), Genjemuratqudıq, Ibrayımqudıq, Perdebayqudıq, Xojamuratqudıq (Qaraózek rayonı), Shuqırqudıq (Qońırat rayonı), Ǵarrıbayqudıq (Shomanay rayonı), Qalbaydıń qudıǵı, Qanshaydıń qudıǵı

(Shımbay rayonı) hám t.b.

25 Maxmud Qoshǵariy. Turkiy swzlar devoni (Devonu luǵotit turk). – III t. B. 173.

22

Qaraqalpaq tiliniń ayırım sóylesimlerinde qudıq termini quyı variantına da

iye hám onıń qatnasında jasalǵan atamalar da ushırasadı. Mısalı,

Bayımbetquyı, Besquyı (Kegeyli rayonı), Dosjanquyı, Muratbaydıń quyısı,

Raxmannıń quyısı (Qanlıkól rayonı), Tasquyı (Kegeyli rayonı) hám t.b.

Qándek termini. Geyde suw toplanıp qalǵan oy jerler de hawız yamasa qándek dep aytıladı. Qándek suw saqlaw ushın qoldan qazılǵan yamasa ılay

alınıp ornı shuqırlıqqa aylanıp qalǵan oy, shuqır jer. Bunday jerge jawın

suwları yamasa e gislik jerlerdiń qashırma suwları da jiberiledi. Mısalı,

Qándekjap (Shomanay rayonı). Túrkiy tillerine iran tillerinen ózlesken bolıp, bul tilde xándek – "shuqır" degen mánini ańlatadı.

Hawız termini. Zárúr bolǵan waqıtta suwınan paydalanıw ushın arnawlı

túrde dóńgelek yamasa tórt múyeshli etip qazılǵan shuqırlıq yaǵnıy suw

toltırıp qoyılǵan kishkene suw saqlaǵısh. Mısallar: Maqsımnıń hawızı (Kegeyli rayonı), Sabırbaydıń hawızı (Qanlıkól rayonı) t.b.

Juwmaqlap aytqanda, Qaraqalpaqstan toponimleriniń quramında qollanılatuǵın jergilikli geografiyalıq terminlerdi lingvistikalıq jaqtan izertlep

úyreniw, tilimiz leksikasın, geografiyalıq terminologiyanı hám toponimiyanı, sonıń menen birge xalqımızdıń tariyxın, aymaqtıń geografiyalıq sharayatın

úyreniwde de óziniń úlesin qosadı.

23

II BAP. QARAQALPAQSTAN TOPONIMLERINIŃ

GRAMMATIKALÍQ QURÍLÍSÍ

Sózlerdiń grammatikalıq qurılısın úyreniw – túbir morfemanıń mánisin,

shıǵıp qaladı, olar tek bazı bir sózlerdiń yamasa toponimlerdiń quramında ǵana saqlanıp qalıwı múmkin. Bunday eski til birlikleri aymaqtaǵı eski toponimniń etimologiyasın úyreniw barısında málim boladı. Bazı bir toponimler bir neshe

ásirler dawamında bizge shekem jetip keledi, al geyparaları qollanılıwdan shıǵıp qaladı. Geypara toponimlerdiń mánisi hámmege túsinikli bolsa, kerisinshe, bazı birewleriniń mánisi arnawlı lingvistikalıq izertlewler arqalı aydınlasadı.

Toponimlerdi dúzilisi jaǵınan tallap úyreniw de áhmiyetli, sebebi bul olardı

mánilik hám dúzilisi jaǵınan toparlarǵa bóliwge (klassifikaciyalawǵa) imkaniyat beredi. Olardı strukturalıq jaqtan tallap úyreniw eń dáslep tilimizdiń tariyxın, onıń rawajlanıw basqıshlarındaǵı til nızamlılıqlarına sáykes morfemalar shegarasındaǵı hár qıylı ózgerisler haqqında kóplegen maǵlıwmatlar alıw ushın óz paydasın bere alıwı sózsiz. Demek, toponimlerdi lingvistikalıq baǵdarda izertlew arqalı kútilgen nátiyjelerge erisiw múmkin.

24

Qálegen tildiń sózlik quramınıń rawajlanıwında ishki hám sırtqı (sóz jasawshı affiksler, sózlerdiń qosılıwı, basqa tillerden sóz ózlesiw hám t.b.)

múmkinshilikler tiykarında bayıp baradı. Toponimlerdi de til birligi sıpatında usınday múmkinshilikler negizinde payda boladı hám sózlik quramnıń

rawajlanıwına óziniń úlesin qosıp baradı dep ayta alamız. Joqarıda aytqanımızday, tildegi barlıq menshikli atamalar sózlik quramnıń úlken bir qatlamın iyeleydi.

Hár bir tildegi toponimler ózleriniń morfologiyalıq qurılısı boyınsha hár

qıylı bolıp keledi. Ayırımları bir komponentten, basqaları eki yamasa onnan da

Kepe, Anna, Diyxan (Taxtakópir, awıl atamaları), Uzaq, Axun (Qanlıkól, awıl),

Baǵ (Shomanay, awıl) hám t.b. Bunday túbir sózlerden payda bolǵan

túrlendiriwshi) qosılıwı menen jańa toponim jasaladı. Mısalı, Aqbaslı (Qońırat,

awıl), Kendirli (Taxtakópir, awıl), Quwlıkól (Qanlıkól, awıl), Dońızlı (Xojeli, awıl) hám t.b. Bulardan basqa sóz qosılıw usılı kópshilik geografiyalıq atamalardıń strukturalıq negizin quraydı. Mısalı, Beltaw (Taxtakópir, awıl),

Mashan kól (Qońırat, awıl), Shoqtorańǵıl (Kegeyli, awıl) hám t.b. Sonıń menen birge toponimler sózlerdiń bir-biri menen dizbeklesip keliwi menen de

ónimli jasaladı. Mısalı, Qaranıń taqırı (Taxtakópir, qumlıq), Qumjıqqın, Qırıq úyli, Shawdır aylanba (Xojeli, awıl atamaları), Taza jol, Shopan qazǵan

25

(Taxtakópir, awıl, jer) hám t.b. Bul keltirilgen toponimler quramındaǵı komponentler bir-biri menen mánilik hám grammatikalıq jaqtan dizbeklesip kelip, bir obyekttiń ataması bolıp tur.

Toponimlerdiń grammatikalıq qurılısı hám olardıń jasalıw usılları haqqında

túrlishe pikirler menen kózqaraslar bar. Bul baǵdarda S.Umurzaqov,

Q.Qonqabaev, D.I.Isaev, K.Ashuraliev (qırǵız tili), Á.Ábdiraxmanov,

T.Januzaqov, O.A.Sultanyaev, E.K.Qoyshıbaev (qazaq tili), M.Geldixanov,

S.Ataniyazov (túrkmen tili), S.Qoraev, T.Nafasov, Z.Dosimov (ózbek tili), Q.Abdimuratov, M.Qurbanov, G.Mambetova (qaraqalpaq tili) hám basqalardıń ilimiy jumısları bar.

Atalǵan avtorlardıń miynetlerinde toponimlerdiń jasalıwı haqqında hár

qıylı pikirlerdiń bar ekenin kóriwge boladı. Sonıń menen birge, qurılısı, jasalıw usıllarınıń hár qıylılıǵı, quramı jaǵınan ózgesheliklerge iye bolıwı menen ayrıqsha qızıǵıwshılıq tuwdıradı.

Qaraqalpaqstan toponimleri quramı hám qurılısı jaǵınan hár qıylı,

olardıń az toparın túbir hám dórendi formalı toponimler, al basım kópshiligin

eki hám onnan da artıq sózlerden quralǵan qospa toponimler quraydı.

Q.Ábdimuratov ta Qaraqalpaqstan toponimleri quramında túbir toponimlerge qaraǵanda qospa toponimlerdiń kóp ekenligin, bunıń sebebi aymaǵımızdaǵı toponimlerdiń kópshiligi sońǵı dáwirlerde payda bolǵan dep kórsetedi. Biz de jumısımızdıń ekinshi babında Qaraqalpaqstan toponimlerin grammatikalıq

26

Túbir toponimler. Bul toparǵa kiretuǵın toponimler óziniń qurılısına qaray tek ǵana bir sózden ibarat boladı. Qaraqalpaqstan toponimiyasında túbir toponimler sanı jaǵınan az. Jıynalǵan materiallar ishinde de jeke bir túbirden

ibarat bolǵan toponim ushıraspaydı. Al, túbir sózlerge sóz jasawshı affikslerdiń

jalǵanıwınan jasalǵan dórendi sózlerden payda bolǵan toponimler bar biraq olar

sanı jaǵınan kóp emes.Mısalı, Kegeyli, Tarlı, Taraqlı sıyaqlı.

Qospa toponimler. Keminde eki yamasa onnan da artıq sózlerdiń mánilik jaqtan óz ara birigiwi yamasa dizbeklesiwi menen jasalǵan toponimler qospa

toponimler dep qaraladı.

Házirgi Qaraqalpaqstan aymaǵındaǵı toponimlerdiń kópshiligi qospa toponimler. Bunday toponimlerdi morfologiyalıq jaqtan tallap úyrengende,

kóbinese, olardıń bir komponenti geografiyalıq terminlerden jasalǵan. Olar dáslep dizbeklesip qollanılǵanı menen, tildiń rawajlanıwı barısında yamasa sóylew til normalarına sáykes waqıttıń ótiwi menen toponim quramına birotala sińisip

ketedi. Hátteki, jay toponimler formasınakelip qaladı.

Mısallar: Abdulla jer, Aytaqır, Batıroy, Besquyı, Bozjap, Esboljarǵan,

Jalpaqjap, Qaraqshınıń toǵayı, Laqqınıń jeri, Maqsımnıń hawızı, Nawmanqayır, Sasıqkól hám t.b. (Kegeyli rayonı). Mısallardan belgili bolǵanınday bir qatar

27

birigedi hám bir obyekttiń ataması bolıp keledi. Mısallar: E sboljarǵan (Kegeyli rayonı, jap), Esimózek (Qaraózek rayonı), Allanazarqum (Shımbay rayonı),

Mamıyózek (Shomanay rayonı), Naymankól, Nádiroy (Xojeli rayonı), Jalpaqjap, Sasıqkól (Kegeyli rayonı), Aqjar (Qaraózek rayonı), Altınkól (Qońırat rayonı),

Jalpaqózek (Moynaq rayonı), Jarıqsay (Taxtakópir rayonı), Maqpalkól, Sarıkól

(Taxtakópir rayonı), Maylıózek, Tikózek, Shorjap (Shomanay rayonı) hám t.b.

Komponentleriniń jaylasıw tártibi anıqlıwısh+anıqlanıwshı sóz úlgisinde

dúziledi, anıqlanıwshı sóz sońǵı poziciyada, al anıqlawısh sóz atlıq, kelbetlik,

sanlıqlardan bolıp, birinshi poziciyada turadı. Sóz shaqaplarına qatnasına qaray

bul úlgidegi toponimlerdi tómendegishe bóliwge boladı:

«Atlıq+atlıq» túri. Bul túrdegi toponimlerdiń kópshiliginde ekinshi

komponenti geografiyalıq terminler boladı. Mısallar: Xantóbe (Kegeyli rayonı),

Esimózek (Qaraózek rayonı), E ralıqum, Jawqala (Kegeyli rayonı, jerdiń atı),

Mashankól (Qońırat rayonı), Abatjap, Begjap (Shomanay rayonı, awıl, jap),

qıylı belgilerin bildiredi. Máselen, túr-túsin – Aqjar (Qaraózek rayonı), Aqtepe

(Xojeli rayonı, jerdiń atı), Aqqum (Taxtakópir rayonı), Altınkól (Qońırat rayonı),

Kókózek (Kegeyli, Qaraózek rayonları),

28

Kókdárya (Qońırat rayonı, jap), Maqpalkól, Sarıkól (Taxtakópir rayonı), sıpatın

– Bozawıl (Kegeyli, Xojeli rayonları), Bozjap (Kegeyli, Xojeli rayonları),

Jańajap (Xojeli rayonı), kórinisin – Tikózek (Shomanay rayonı), qásiyetin –

Sasıqkól (Kegeyli rayonı) hám t.b.

«Sanlıq+atlıq» túri: Sanlıqlar geografiyalıq obyekttiń sanın, muǵdarın

bildiredi: Besquyı (Kegeyli rayonı) hám t.b. Obekttiń sanı nomerativ sózleri menen de bildiriledi: Qosjar (Kegeyli rayonı, jer atı), Egizqum (Shımbay rayonı,

jer atı).

Bunday birikkken toponimler, tiykarınan, sózlerdiń bir-biri menen qosılıw

usılı arqalı jasaladı. Ásirese, olardıń jasalıwında geografiyalıq terminlerdiń ornı

ayrıqsha kózge túsedi. E.M.Murzaev túrkiy hám qıtay toponimleriniń

kópshilik bólegin geografiyalıq terminlerden jasalǵan toponimler quraytuǵının, al slavyan tillerinde, kerisinshe, affiksaciya usılı keń taralǵanın aytıp ótken edi.26

Birikpegen toponimler. Qaraqalpaqstan toponimleri arasında sóz dizbegi hám pútin gáp túrindegi toponimler de bar bolıp, olar quramı jaǵınan eki yamasa

onnan da artıq sózlerdiń dizbeklesiwi arqalı jasaladı hám bir-biri menen hár qıylı sintaksislik qurallar arqalı baylanısadı. Mısallar: Laqqınıń jeri, Maqsımnıń

hawızı (Kegeyli rayonı), Muratbaydıń quyısı (Qanlıkól rayonı), Nádirdiń qumı

(Qaraózek rayonı), Qaranıń sayı (Qońırat rayonı, eski saydıń atı), Ápendiniń qumı

(Taxtakópir rayonı), Qalbaydıń qudıǵı, Qanshaydıń qudıǵı (Shımbay rayonı) hám t.b. Izafetlik úlgidegi bunday toponimlerdiń birinshi (baǵınıwshı) komponenti iyelik sepliginde, ekinshi komponenti (baǵındırıwshı) tartım jalǵawınıń III bet

26 Murzaev E.M. Geografiya v nazvaniyax. – M.: Nauka, 1982. 37-b.

29

jalǵawın qabıllaydı. Olar birikken qospa toponimlerdiń jasalıwınıń birinshi basqıshı esaplanadı. Sebebi, adamlar óz ara pikir alısıwda uzın atamalar quramındaǵı ayırım buwınlardı, grammatikalıq kórsetkishlerdi, hátte, sózlerdi de túsirilip aytadı, nátiyjede birikpegen toponimler birikken (hátteki túbir) toponimge aylanıwı múmkin. A.V.Superanskayanıń kórsetiwinshe, hár qanday tilde bir-birine qaramaqarsı eki dástúr bar: birinshi, atamalar óziniń quramına hár qıylı qosımsha sózlerdi qabıllaw arqalı keńeyedi, ekinshi, atamanıń quramındaǵı ayırım sózler onıń ataw xızmetine tásir etpegen jaǵdayda túsirilip qaldırıladı hám uzın atama qısqaradı.27 Mısalı, Jumaǵuldıń tóbeshigi→Jumaǵul tóbeshik→Jumaǵultóbe, Qalbaydıń qudıǵı→Qalbayqudıq Qılıshtıń qalası→Qılısh qalası→Qılıshqala, Qazaqtıń jaylawı→Qazaq jaylawı→Qazaqjaylaw, Nádirdińqumı→Nádirqum sıyaqlı.

Ayırım qospa toponimlerde grammatikalıq qurallar tolıq saqlanǵan bolsa, basqalarında olar túsirilip qaldırılǵan. Sonlıqtan olardı úsh túrge bólip qaraymız.

1.Grammatikalıq kórsetkishleri tolıq saqlanadı. Mısallar: Baqsınıń

toǵayı, Qaraqshınıń toǵayı Gúlqızdıń jurtı, Kóseniń jurtı (Kegeyli rayonı, jer, awıl), Laqqınıń jeri, Maqsımnıń hawızı (Kegeyli rayonı), Áseptiń aydını, Muratbaydıń quyısı, Raxmannıń quyısı, Sabırbaydıń hawızı (Qanlıkól rayonı, kól, quyı), Nádirdiń qumı (Qaraózek rayonı), Qaranıń sayı, Sarınıń sayı (Qońırat rayonı, eski saylar ornı), Ápendiniń qumı, Qaranıń taqırı, Qullardıń sayı Qılıshtıń qalası (Taxtakópir rayonı, jerdiń atı), Mamıydıń

27 Superanskaya A.V. Onomasticheskie universalii. //Vostochnoslavyanskaya onomastika. – M.: Nauka,1972.

– S. 349.

30