MD hám PQJ / Qaraqalpaqstan toponimleriniń leksika-grammatikalíq ózgesheligi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ XALÍQ BILIMLENDIRIW

MINISTRLIGI

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakulteti 4Vkurs pitkeriwshisi

Seytimova S.

«QARAQALPAQSTAN TOPONIMLERINIŃ LEKSIKA-

GRAMMATIKALÍQ ÓZGESHELIGI»

degen teması boyınsha bakalavr dárejesin alıw ushın

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Nókis – 2014

Tema: «Qaraqalpaqstan toponimleriniń leksika-grammatikalıq

ózgesheligi »

Mámleketlik attestasiya komissiyasınıń qararı: Seytimova

Saltanattıń pitkeriw qánigelik jumısına

«» bahası qoyılsın.

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları: 1.

2.

3.

4.

5.

2

JOBASÍ:

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Kirisiw

I bap. Respublika toponımıyasında qollanılatuǵın geografıyalıq terminler

II bap. Qaraqalpaqstan toponimleriniń grammatikalıq qurılısı

Túbir toponimler

Qospa toponimler

III bap. Qaraqalpaqstan toponimleriniń semantikalıq klassifikasiyası

1.Etnotoponimler

2.Antrotoponimler

3.Xalıqtıń kásip-ónerine baylanıslı toponimler

4.Fitotoponimler

5.Zootoponimler

6.Geomorfologiyalıq toponimler

7.Uqsas toponimler

8.Waqıya-hádiyseler menen baylanıslı toponimler

9.Ápsana hám diniy túsinikler menen baylanıslı toponimler

10.Belgi (nıshan) etip berilgen toponimler

11.Zamagóy toponimler

Juwmaq

Paydalanılǵan ádebiyatlar

3

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı, Qaraqalpaq tili hám

ádebiyatı fakulteti Qaraqalpaq til bilimi kafedrası 2013-2014-oqıw jılı

Student: Seytimova Saltanat

Ilimiy basshı: f.i.k. M.Qurbanov

Tema: «Qaraqalpaqstan toponimleriniń leksika-grammatikalıq ózgesheligi»

AVTORLÍQ ANNOTACIYA

Temanıń aktuallıǵı. Házirge shekem qaraqalpaq tiliniń túrli tarawları boyınsha jemisli miynetler dóretildi. Toponimler de til qubılısı bolıp, olar jámiyette adamlardıń bir-biri menen qatnas jasawında belgili dárejede orın tutadı. Hár bir aymaqtaǵı toponimlerdi toplaw, olarǵa lingvistikalıq tallaw jasaw házirgi til ilimi, onıń bir qatar tarawları ushın áhmiyetli esaplanadı. Sol ushın da Qaraqalpaqstan toponimlerin toplaw, olarǵa tillik kózqarastan tallaw jasaw búgingi til biliminiń bar qatar tarawları (leksikologiya, toponimika) ushın tiykarǵı dereklerden biri boladı. Bul máseleler pitkeriw qánegelik jumısı temasın izertlewdiń aktual ekenligin belgilep beredi.

Izertlewdiń tiykarǵı maqseti hám wazıypaları. Qaraqalpaqstan Respublikası, onıń arqa rayonları toponimlerin toplaw, grammtikalıq qurılısına qaray tallaw, semantikalıq

ózgesheliklerine qaray klassifikasiyalaw. Usıǵan baylanıslı jumısta tómendegi wazıypalardı sheshiw belgilendi:

-Respublika aymaǵındaǵı jer-suw atamaların toplaw hám olardı lingvistikalıq kóz qarastan analizlew;

-qaraqalpaq tilindegi geografiyalıq terminlerdiń Respublika toponimlerin jasawdaǵı

ornı hám wazıypasın (xızmetin) anıqlaw .

Izertlewdiń metodologiyalıq hám teoriyalıq tiykarları. Jumıstı jazıw barısında salıstırmalı, tariyxıy metodlar paydalanıldı. Belgili toponimistlerden G.Q.Qonqashpaev,

Á.Ábdiraxmanov, S.U.Umurzaqov, S.Ataniyazov, H.Hasanov, S.Qaraev, Z.Dusimov, Q.Abdimuratov, sonday-aq, usı taraw boyınsha islengen monografiyalıq, sabaqlıq hám dissertasiyalıq jumıslardaǵı pikirler basshılıqqa alındı.

Jumıstıń ámeliy áhmiyeti: Jumıstıń materialları studentler, magistrantlar ilimiy jumısların jazıwda derek sıpatında paydalanıwǵa boladı.

Jumıstıń qurılısı: Jumıs qurılısı boyınsha kırısıw, tiykarǵı eki bólim, juwmaq ham paydalanılgan adebıyatlar dızımı menen 51 betti quraydı.

4

JUMÍSTÍŃ ULÍWMA SÍPATLAMASÍ

Temánıń aktualigi. Házirge shekem qaraqalpaq tiliniń túrli tarawları boyınsha jemisli miynetler dóretildi. Atap aytqanda, bir qansha ilimiy baǵdardaǵı ádbiyatlar, sabaqlıqlar, maqalalar baspada járiyalandı. Bul táqilettegi jumıslardıń baslı maqseti – tilimizdiń milliy ózgesheliklerin kórsetiw, tuwısqan hám basqa da rawajlanǵan tiller arasındaǵı ornın belgilew sıyaqlı máselelerge qaratılǵan. Usı jerde Prezidentimiz I.A.Karimov ana tili haqqında aytqan mına pikirin aytıp ótiw orınlı: "Ózlikti ańlaw, milliy sana hám oy-pikirdiń kórinisi, áwladlar ortasındaǵı ruwxıy-- mánawiy baylanıs til arqalı kórinetuǵını málim. Barlıq iygilikli pazıyletler insan qálbine, eń dáslep ana háyyiwi, ana tiliniń tákirarlanbas gózzallıǵı menen sińedi. Ana tili – bul millettiń ruwxı".1

Demek, ana tilimizdiń turmısımızda tutqan ornı, onı shın mánisinde milliy qádiriyat sıpatında tanıw, keleshek áwladqa jetkeriw jolında bir qansha nátiyjeli jumıslar ámelge asırılmaqta. Sol ushın da házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń fonetikası menen imlası, grammatikası, terminologiyası menen stilistikası hám basqa da bir qansha tarawlarında nátiyjeli jumıslar ámelge asırıldı.

Adamzat turmısı tábiyat, ondaǵı hár qıylı obyektler menen tıǵız baylanıslı. Al, bunday obyektlerdi bir-birinen ajıratıp tanıw ushın olardıń hár qaysısına atamalar beriledi. Olar ilimiy ádebiyatlarda toponimler dep ataladı.

Toponimler de til qubılısı bolıp, olar jámiyette adamlardıń bir-biri menen qatnas jasawında belgili dárejede orın tutadı. Hár bir aymaqtaǵı

5

toponimlerdi toplaw, olarǵa lingvistikalıq tallaw jasaw házirgi til ilimi, onıń bir qatar tarawları ushın áhmiyetli esaplanadı. Sol ushın da Qaraqalpaqstan toponimlerin toplaw, olarǵa tillik kózqarastan tallaw jasaw búgingi til biliminiń ayırım tarawların, atap aytqanda, leksikologiya, dialektologiya, toponimika ushın tiykarǵı dereklerden biri boladı. Bul aytılǵan pikirler pitkeriw qánigelik jumısı ushın tańlap alınǵan temanı úyreniwdiń aktual ekenin dálilleydi.

Jumıstıń maqsetı ham wazıypaları. Qaraqalpaqstan Respublikası, onıń arqa rayonları toponimlerin toplaw, olardıń jasalıwı ushın xızmet atqaratuǵın geografiyalıq terminlerdiń xızmetin anıqlaw, toponimlerdiń grammtikalıq qurılısına qaray tallaw, semantikalıq ózgesheliklerine qaray klassifikasiyalaw sıyaqlı máselelerdi úyreniw pitkeriw qánigelik jumısınıń maqseti bolıp esaplanadı Usıǵan baylanıslı jumısta tómendegi wazıypalardı sheshiw belgilendi:

- Respublika aymaǵındaǵı jer-suw atamaların toplaw hám olardı lingvistikalıq kóz qarastan analizlew;

-qaraqalpaq tilindegi geografiyalıq terminlerdiń Respublika toponimlerin jasawdaǵı ornı hám wazıypasın (xızmetin) anıqlaw ;

-Qaraqalpaqstan toponimleriniń grammatikalıq qurılısı menen jasalıw usılların úyreniw;

-olardı semantikalıq jaqtan toparlarǵa bólip úyreniw.

Jumıstıń teorıyalıq ham amelıy ahmıyetı. Bul temanı pitkeriw qánigelik jumısınıń teması sıpatında úyreniw teoriyalıq hám ámeliy jaqtan úlken áhmiyetke iye. Pitkeriw qánigelik jumıs materialları jergilikli toponimlerdi úyreniwde qosımsha material xızmetin atqara aladı. Ameliy jaqtan áhmiyeti sonda – tlabalar jumıs ushın toplanǵan materiallardı

6

(toponimler, geografiyalıq terminler) «Qaraqalpaq onomastikası» páninen óz betinshe, referat hám kurs jumısların orınlawda paydalanıwına boladı.

Jumıstıń qurılısı. Jumıs kırısıw, tiykarǵı 3 bap, juwmaqlaw ham paydalanılgan adebıyatlar dızımı menen 51 betten ıbarat.

7

KIRISIW

Dúńyadaǵı kóplegen sháhár menen qalalardıń, dárya menen kóllerdiń atamaları ilimiy ádebiyatlarda geografiyalıq atamalar yamasa toponimler degen terminler menen ataladı. Toponimler de til leksikasınıń belgili bir toparın quraytuǵın sózler toparı.

Hesh bir tilde mánissiz atama bolmaydı. Hár bir jer-suw ataması óz mánismazmunına, tariyxına iye. Olar belgili bir sebeplerge baylanıslı júgeze keledi. Sol ushın da toponimlerdi úyreniw arqalı xalıqtıń ótmishi, jasaw ornı, tábiyatı, relefi, ruwxıy-mádeniy turmısı, tariyxı, kásibi, ósimlik jáne haywanatlar dúńyası hám t.b. haqqında maǵlıwmatlar alıw múmkinshiligi payda boladı. Demek, toponim xalıq dóretpesi, ol xalıqtıń ótmishi hám búgini menen tıǵız baylanıslı.

Toponim grekshe topos – "orın", "jay" hám onoma – "at", "atama" degen sózlerden jasalǵan, al toponimika jer-suw atamalarınıń mánisin, etimologiyasın, tariyxıy shıǵısın, jasalıw nızamlılıqların, grammatikalıq qurılısın hám t.b.

úyrenetuǵın onomastikanıń bir bólimi.

Jer-suw atamaları júdá erte dáwirlerdiń jemisi bolıp, áyyemgi dáwirlerde-aq adamlar ózlerin qorshaǵan ortalıqtaǵı geografiyalıq obyektlerge atamalar bergen. Olardıń kópshiligi waqıtlar ótiwi menen joq bolıp ketken yamasa mánisi umıtılǵan. Bazıları búgingi kúnge shekem jetip kelgen. Alımlar óz dáwirlerinde olardıń mánis-mazmunın úyreniwge qızıqqan. Demek, toponimlerdi úyreniw isleri erte dáwirlerden baslanǵan.

Túrkiy tillerde toponimlerdi izertlew isi XX ásirdiń 20-jıllarınan baslap qolǵa alındı. Bul waqıtqa kelip túrkiy tilles respublikalarda jergilikli kadrlardıń ósip jetilisiwi menen óz respublikası aymaǵındaǵı

8

toponimlerdi toplaw, olardı lingvistikalıq, etimologiyalıq jobada úyreniwge kewil awdarıla basladı. Ásirese, bul salada Ózbekstan, Qazaqstan, Túrkmenstan respublikaları toponimleri boyınsha L.V.Vyatkin, E.D.Polivanov, H.Hasanov, S.Aliev, S.Amanjolov hám taǵı basqalardıń dáslepki maqalaları jarıq kóre basladı.

Házirge shekem kóplegen túrkiy tilles respublikalarda toponimler hár tárepleme izertlep úyrenilgen, ol boyınsha iri kólemli ilimiy-izertlew jumısları islengen.

Túrkiy toponimikasınıń izertlenip úyreniliwi 40-jıllardan soń tez pát penen rawajlandı. Ásirese, Qazaqstan, Qırǵızstan toponimleriniń úyreniliwi kózge túsedi. S.Amanjolov, Á.Ábdiraxmanovlar Qazaqstan toponimikasın izertlew isi menen tikkeley aylanıstı. 60-jıllardan soń túrkiy toponimikasınıń áhmiyetli máseleleri boyınsha bir qatar ilimpazlardıń maqala, monografiya hám toponimiyalıq sózlikleri baspadan shıqtı. Bul waqıtqa kelip, Qazaqstan toponimikasın úyreniw, olardı toplaw, sózlikler islep shıǵarıwda G.Q.Qonqashpaev2, Á.Ábdiraxmanov3, T.Januzaqov4, E.Qoyshıbaevlar, Qırǵızstan toponimleriniń máseleleri geograf S.U.Umurzaqov5, tilshilerden Q.Qonqabaev6, D.I.Isaevlardıń7 atları menen baylanıslı. Túrkmenstan respublikası toponimikasınıń rawajlanıwında akademik S.Ataniyazovtıń miynetleri salmaqlı

orın tuttı8.

Ózbekstanda toponimlerdi izertlewde de ádewir jumıslar alıp barıldı. Dáslepki ózbek toponimisti H.Hasanovtıń kandidatlıq dissertasiyası

9

toponimlerdiń transkripsiyasına, doktorlıq dissertasiyası tariyxıy toponimiyaǵa arnalǵan. Onıń miynetlerinde9 tek respublika kólemindegi toponimler ǵana emes, pútkil Orta Aziyanıń geografiyalıq atamaları haqqında da bahalı pikirler aytıladı.

Sońǵı dáwirlerde ózbek alımlarınıń bul tarawda islegen ilimiyizertlew jumısları, ózbek onomastikasınıń bir neshe tarawları boyınsha jetiskenliklerdi qolǵa kiritti. Bunday jumıslar qatarına S.Qoraevtıń bir neshe izertlewlerin aytıwǵa boladı.10

Qaraqalpaq toponimikası óz aldına tek 1960-jıllardan soń arnawlı túrde izertlew obyektine aylandı. Bul tarawda Q.Abdimuratov 1966-jılı Qaraqalpaqstan toponimleri boyınsha tariyxıy-lingvistikalıq jobada kandidatlıq dissertasiyasın jaqladı. Bul izertlewleriniń juwmaǵı retinde onıń dáslep qaraqalpaq, soń orıs tillerinde monografiyaları jarıq kórdi.11 Avtordıń bul jumıslarında Qaraqalpaqstandaǵı kóplegen toponimler quramı hám qurılısı boyınsha talqılanıp, ayırımlarına etimologiyalıq tallaw islendi. Bunnan basqa bul tarawda jergilikli kadrlardan Q.Paxratdinov, Q.Seytniyazov, M.Qurbanov, G.Mámbetova hám G.Abishovlardıń jergilikli toponimlerdiń etimologiyası, mánilik-tematikalıq toparları, grammatikalıq qurılısı jasalıw usılları hám t.b. máselelerge arnalǵan bir neshe maqalaları baspadajáriyalandı.

Solay etip, házirgi qaraqalpaq toponimikasında (basqa túrkiy tillerine qaraǵanda) ele de izertlewlerdi kútip turǵan máseleler barshılıq dep oylaymız.

Ásirese, respublikamızdaǵı toponimlerdi toplaw, olardı lingvistikalıq jobada

úyreniw, toponimler sózligin islep shıǵıw hám t.b. usı sıyaqlı máselelerdi sheshiw dáwir talabı bolıp tur.

10