MD hám PQJ / Qaraqalpaq dialektlik leksikografiyası hám onı ámeliyatta paydalanıw

Qaraqalpaq tili dialektlik sistemasınıń dúzlisinde turaqlı hám izbe-izlik qubılıslardı payda etedi. Al, D. S. Nasırov hám O. Dospanovlar 1995-jılı “Bilim„ baspasında járiyalaǵan joqarı oqıw orınları ushın arnalǵan “Qaraqalpaq dialektologiyası„ degen sabaqlıǵında joqarıda atap ótilgen sózlik haqqında onıń áhmiyeti boyınsha tómendegi pikirlerdi bildiredi. “Bizler tárepinen dúzilgen dialektologiyalıq sózlik óz ishine qamtıǵan materiallar jaǵınan hár qıylı. Onıń eń baslı deregi dialektologiyalıq jazıwlar tiykarında dialektizm sózlerden esapqa alınǵan mısallar. Materiallardıń puxtalıq penen saylanıp alınǵan leksikalıq dialektizmde onıń reestr ushın iske asıwǵa tiyisli bólegin quraydı. Keltirilgen kategoriyalardıń basqa dialektologiyalıq sózliktiń adresi reestrlik sóz retinde geypara izertlewshilerdiń dálillewleri boyınsha kórkem ádebiyat shıǵarmalarınan, baspa sóz materialları, folklordan paydalanıw múmkin„.40

Jáne bir itibarlı tárepi, bul sózlikti dúziwshiler kórkem shıǵarmalardan dialektizmlerdi tańlaǵanda shayır yamasa jazıwshınıń qaysı dialekt wákili ekenligine de itibar qaratılǵanın kóremiz mısalı: T. Qayıpbergenov – Kegeyli royonı wákili, S. Ziyaov hám K. Sultanovlar, Moynaq rayonı wákili ekenligine itibar bergen.

Demek, sózlikti dúziwshiler ondaǵı restrlik alınǵan sózlerge bir tárepleme emes, al hár tárepleme qatnas jasaǵan.

Sońǵı waqıtlarda dúzilgen dialektologiyalıq sózlikler hám olardıń áhmiyeti. Ǵárezsizlik jıllarında qaraqalpaq leksikografiyasında túpkilikli ózgerisler júzege keldi. Olardan eń baslıları sıpatında 2004-jılı Qaraqalpaqstan baspasında shıqqan Gúlistan Bekmuratovanıń “ Qaraqalpaq tiliniń Shomanay sóylesimi „ dep atalǵan miyneti bolıp esaplanadı.41

Bul miynet 32-betten ibarat, avtordıń “ Qaraqalpaq tiliniń Shomanay sóylesimi „ dep atalǵan bul miynetinde onıń Shomanay rayonı aymaǵınan informatorlardan jıynalǵan materialları toparlarǵa bólingen.

40Насыров. Д. С, Доспанов. О “Қарақалпақ диалектологиясы„ Нөкис Билим, 1995 ж 156-бет.

41Бекмуратова Г. “Қарақалпақ тилиниң Шоманай сөйлесими„ Нөкис Қарақалпақстан, 2004 ж.

41

Ásirese, dialektizmlerdi fonetikalıq, morfologiyalıq hám grammatikalıq jaqtan analizlegen.

Ǵárezsizlik jıllarında orınlanǵan dialektologiya tarawındaǵı izertlew jumıslarınan S. Shınnazarova tárepinen qorǵalǵan “Qaraqalpaqstannıń Qanlıkól aymaǵındaǵı qaraqlpaqlardıń sóylew tili ózgeshelikleri„ degen temadaǵı kandidatlıq jumısı bolıp esaplanadı. Jumıstıń sońında Qanllikól qaraqalpaqlardıń tilinde ushrasatuǵın dialektlik yaǵnıy sóylesimlik sıpatqa iye sózlerdiń qısqasha sózligi berilgen. Olardan ayrımlarına mısallar keltiremiz, mısalı:

Aǵa – sóylesimde ininiń hayalı kúyewiniń, óz eriniń jigit aǵasın aǵa dep ataydı.

Aytımal – 1. Betashar dástúrindegi qosıq,

2. Naqıl-maqal hám awız eki dóretpeleriniń kishigirim túri.

Aq-kók – miywe, jemis, aǵarǵan mánisinde.

Aqlap ketiwi – salınıń durıslı dánlemewi.

Aqlaw – háklew mánisinde.

Aqırı – bir bel topıraq.

Ala buyrek – eginniń jartısı pisip, jartısı pispey qalıwı.

Alaǵawdan – jeńiltek minezli adam.

Alań – bos jatqan jer.

Alım-salım - olpı-solpı kiyiniw. Ańqıldaq shortan – shortan balıqtıń bir túri.

Ańız – burın egilip soń egilmey qalǵan jer. At qara qaptal – oǵada kóp.

Atlama - ótrikshi, lapgóy.

Atshep – hayal adam tárepinen kiyewiniń jaqınları menen birdey isimdegi adamlar.

Awsıl – mallardıń tiline hám tuyaǵına shıǵatuǵın jara. Ashaw – azanǵı, túski, keshki mezgillerdiń ulıwmalıq ataması. Áje – 1. Jası úlken kempir,

42

2. Qız apa.

Ál qızıl – qıp qızıl.

Ál kelinshek – jas kelinshek.

Álós – adamnıń kózindegi nuqsan. Álós – qıytır. Áspi – jaranıń túri.

Áshekóy / atshoqay – sútilmektiń túri. Áshirepi-ánjir – oǵada qádirli.

Áwele bas – zıyarat.

Baqa - shóke – kishkene balalar.42

3.2. Kenimex qaraqalpaqları tili boyınsha dúzilgen sózlik.

Ǵárezsizlik jıllarında orınlanǵan jumıslardan itibarlılarınan biri bul

– A. Pirekeeva tárepinen orınlanǵan “ Kenimex Qaraqalpaqları dialekti „43 dep atalǵan kandidatlıq jumıs hám “ Kenimex Qaraqalpaqları tiliniń geypara ózgeshelikleri„44 ilimiy maqalalar toplamı bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq milleti wákilleri tek Qaraqalpaqstanda ǵana emes, al Qazaqstannıń kópshilik aymaqlarında, Ózbekstannıń Shımkent, Ferǵana, Ándijan, Qashqadáriya, Surxandáriya, Buxara, Samarqand wálayatları hám Afganstanda da otırıqshı xalıq sıpatında turmıs keshirip atırǵanlıǵın kópshilik ilimiy ádebiyatlardan bilemiz.

Qaraqalpaqlardıń kópshilik bólegi Nawayı wálayatınıń Kenimex rayonında da uzaq ásirlerden berli jasap kelmekte. Olar shegaralıq jaqtan Buxaranıń sol Túslik batısında jaylasqan. Kenimex rayonı tiykarınan 1925jıllarda qazaq – qaraqalpaq rayonı bolıp dúzilgen. Ǵárezsizlik jıllarında rayonnan úsh qaraqalpaq mektebi ashılıp, onda qaraqalpaq balaları ana tilinde tálim aladı. Yaǵnıy qaraqlpaqsha tálim aladı. Usı Kenimex qaraqalpaqları tili boyınsha Amangúl Pirekeevanıń ilimiy jumıslar alıp barǵanı bizge málim.

42 Шынназарова С. Қарақалпақстанның Қанлыкөл аймағында қарақалпақлардың сөйлеў тили өзгешеликлери Нөкис, 2009-жыл, (канд дисс) 145-бет.

43Пирекеева А. Конимех қорақалпоқлари шеваси. Нукус, 2012 (номз. дисс. автореф.)

44“Кенимех Қарақалпақлары тилиниң гейпара өзгешеликлери„ Нөкис Қарақалпақстан, 2010 ж.

43

A. Pirekeeva hám S. Shınnazarovlardıń basshılıǵında 2009-2010 jılları usı aymaqta dialektologiyalıq ámeliyatta Institutımızdıń Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakultetiniń ziyrek talabaları aymaqta bolıp bir qatar materiallar jıynadı hám onıń juwmaǵı retinde ilimiy maqalalar járiyaladı. Toplamnıń sońında Kenimex qaraqalpaqlarınıń janlı awızeki sóylew tilinen jıynalǵan materiallar tiykarında qısqasha sózlik dúzilgen. Bul sózlik qaraqalpaq dialektlik leksikografiyasınıń ǵárezsizlik jıllarında járiyalanǵan sózliklerden biri bolıp esaplanadı. Ilimiy toplam sońında berilgen sózlikten mısallar keltiremiz, mısalı:

Aǵı – máyektiń aǵıwzı.

Aǵıp bermew – tez aqpaw. Mına shaynek aǵıp bermeydi.

Ay bar – aybat. Aybarınan qorqıp qabaǵan iyt úyine kirip ketken. Ayaq jalań – jalań ayaq. Ayaq jalań júrme.

Aytuw – shaqırıw. Jalǵastı aytıp jibereseń be?

Aq tigis – aq sabaq. Aq kóylekti aq tigis penen tigemiz.

Altınshı sabaq – altınshı kún, shembi kún.

Ańıraw – ańqırıptı. Eshek aqıraptı. Arwaq - óli. Arwaq bayımay, tiri bayımaydı. Apan – qudıqtıń awzı.

Aptaba – quman.

Awjar – háwjar.

Awıstırıw – almastırıw. Kiyimińdi awıstırıp qoy.

Awızberk – oraza tutqan adam.

Astaxtay – astaxta.

Atala – awqat túri. Undı quwırıp atala qılınadı.

Ashshı uwız – sıyırdı eń birinshi sawǵanda shıǵatuǵın sút. Ábirjime

– qıynalmaw. Bir men ushın ábirjime.

Áwere bolmaw – zaya bolmaw. Tawar áwere bolmasın. Áńgime - áńgime, sáwbet. Áńgimelesip otırdıq. Átirep -

átirap. Átirep qarańǵılıq.

44

Babay – ǵarrı adamǵa aytıladı. Biziń babaydan baslanıp qatnas úzilip ketken. Badriń – qıyar.

Baspa – suw qaynatatuǵın shaynek.

Bas jalań – jalań bas.

Bárek – pelmen taǵamı. Birinshi sabaq – birinshi kún. Boz jer – tazadan ashılǵan jer. Bosın – bolsın. Amanlıq bosın.

Bujı – maldıń juwan ishegine ókpe, bawırdı maydalap salıp pisirilgen taǵam.

Buwa – ata. Buwası repressiyaǵa ushıraǵan.

Buxara oqıw – Buxarada oqıdı úlken qızım. Buxara oqıdı.

Demek, sózlikte Kenimex qaraqalpaqları tilinde ushırasatuǵın usı sıyaqlı sózler reestrge alınıp, soń onıń ádebiy tildegi mánisi, al onnan keyin sol aymaq materialları tiykarındaǵı mısallar jaylastırılǵan.

45

JUWMAQ

Dialektlik sózler qaraqalpaq tili leksikasınıń belgili bólegin quraydı.

Leksikologiya iliminde dialektlik sózler argotizmler, jargonlar, kásibiy sózler hám terminler menen bir qatarda dialektlik sózlerdi sheklengen sıpatqa iye leksika quramında izertleydi.

Haqıyqatında da dialektlik sózler bul – aymaqlıq jaqtan sheklengen xarakterge iye sózler bolıp esaplanadı.

Biziń pitkeriw qánigelik jumısımız til ilimindegi dialektlik sózler, sonıń ishinde dialektlik leksikografiya yaǵnıy dialektlik sózler hám olardıń dúziliw prinsipleri, dialektologiyalıq sózlikke reestr sıpatında alınǵan til birlikleri, olardı tańlaw, ádebiy til normasınan ózgesheligi, búgingi kúnge shekem qaraqalpaq til biliminde, dialektologiya tarawında baspadan járiyalanǵan jumıslarǵa arnaladı.

Bakalavr pitkeriw qánigelik jumısımızdıń teması “Qaraqalpaq dialektlik leksikografiyası hám onı ámeliyatta paydalanıw„ dep ataladı.

Jumıs qurılısı boyınsha úsh bólimnen turadı. Onıń ulıwma sıpatlaması bóliminde tiykarınan temanıń aktuallıǵı, izertlewdiń obyekti hám predmeti, jumıstıń maqseti hám wazıpası, izertlew metodları hám usılları, izertlew nátiyjeleriniń teoriyalıq hám ámleiy áhmiyeti, izertlew jumısınıń jańalıǵı, qurılısı, orınlanǵan miynettiń tiykarǵı nátiyjeleri sıyaqlı máseleler sóz etiledi.

Jumıstıń ulıwma sıpatlamasınan keyingi bólim kirisiw dep ataladı. Onda dialekt, sóylesim wákilleri, dialektologiyaǵa baylanıslı terminler analizlendi, túrkiy tillerinde qaraqalpaq til biliminde dialektologiyalıq leksikografiya, onıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı jolları menen birgelikte bul leksikografiyanıń ámeliyatta paydalanıw máseleleri de bayanlanadı.

Pitkeriw qánigelik jumısı 3 baptan ibarat bolıp, onıń I-babı “Qaraqalpaq dialektologiyasınıń qáliplesiwi„ dep ataladı. Ol óz quramında eki toparǵa bólip úyrenildi.

46

I-baptıń I-bólimi qaraqalpaq dialektologiyasınıń qáliplesiwinde rus ilimpazlarınıń xızmetine arnaladı. ásirese rus ilimpazı N. A. Baskakovtıń tek dialektologiya tarawında emes, al ulıwma qaraqalpaq til bilimin rawajlandırıwdaǵı qosqan úlesleri de sóz etilgen. N. A. Baskakovtıń qaraqalpaq tiliniń dialekt hám sóylesimleriniń teoriyalıq jaqtanda úyrenilip, onı dialektlerdi

(arqa-batıs, qubla-shıǵıs) dep eki toparǵa bólip qarastırılıwı, shet elli ilimpaz Stefan Vurmnıń (Qońırat, Qarasaqal, Shayıx Abbaz dialektleri) dep úsh toparǵa bólgenligi rus ilimpazlarınan E. D. Polivanov hám S. E. Malovlardıń Qaraqalpaqstanda bolıp bir qansha dialektologiyalıq materiallardı jıynaǵanlıǵı, ásirese, olardıń baspa sózde járiyanlanǵanlıǵı hám búgingi qaraqalpaq dialektlik leksikografiyasındaǵı ámeliy áhmiyetligi sıyaqlı tárepleri sóz etildi.

I-baptıń II-bólimi “Jergilikli ilimpazlardıń dialektologiya tarawındaǵı miynetleri„ dep ataladı. Bul bólimde jergilikli ilimpazlardan professor D. S. Nasırovtıń doktorlıq jumısınıń, al professor O. D. Dospanovtıń kandidatlıq jumısı da, doktorlıq jumısı da dialektologiya iliminiń túrlishe mashqalalarına arnalǵanlıǵın, qubla dialektiniń fonetikalıq ózgeshelikleri Orazaq Bekbawlovtıń ilimiy jumısında, X. Hamidov Buxara qaraqalpaqlarınıń tilindegi dialektlik ózgeshelikleri haqqında jazılǵan maqalası, Turǵanbay Begjanovtıń “Qaraqalpaq tiliniń Moynaq govorınıń leksikası„ boyınsha jumıstı qorǵaǵanlıǵı, al ǵáresizlik jıllarında B. Qurbanbaeva, S. Shınnazarova hám A. Pirekeevalar qaraqalpaq tili dialekt hám sóylesimleri máselesinde bir qatar ilimiy jumıslar alıp barǵanlıǵı, al izleniwshi G. Bekmuratova óz monografiyasında qaraqalpaq tiliniń Shomanay sóylesimi, yaǵnıy Shomanay rayonında jasaytuǵın qaraqalpaqlardıń aymaqlıq xarakterge iye sózlerden qısqasha sózlik dúzip, onıń tillik ózgesheliklerine itibar qaratqanlıǵı sóz etiledi.

II- bap “Qaraqalpaq dialektlik leksikografiyasınıń ózgeshelikleri„ dep ataladı. Bul tiykarǵı bólimindegi bap óz ishine 4 toparǵa bólip úyrenildi. Onıń birinshi bóliminde dialektolog rus milletinen bolǵan ilimpaz N. A.

47

Baskakovtıń “qaraqalpaq tili„ I-tomında (dialektologiya boyınsha materiallar) dep atalǵan miynetinde dialektlik sózlerdiń beriliwi, tekstlerdiń, informatorlardıń, jaylastırılıw tártibi, qaraqalpaq dialektlik leksikografiyasındaǵı birinshi adım hám tájiriybe ekenligi aytılǵan.

Usı baptıń ekinshi bólimi Ilimler akademiyasınıń xızmetkerleri O. Dospanov,

T. Beketov hámde Sh. Kárimxojaevlar tárepinen dúzilgen sózlik oǵan pikir beriwshilerdiń kóz-qarasları jetiskenlik hám basqa da táreplerine sholıw jasaldı.

Usı ekinshi baptıń úshinshi bóliminde T. Begjanov tárepinen dúzilgen sózlikke toqtap ótildi. Turǵanbay Begjanovtıń ilimiy jumısı da qaraqalpaq tiliniń dialektologiyasına, sonıń ishinde Moynaq xalıqınıń sóylew tilindegi dialektlik ózgesheliklerge arnalıp, bul bólimde ol tárepinen dúzilgen sózliklerge mısallar keltirilip, lingvistikalıq jaqtan analizlendi.

Ekinshi baptıń tórtinshi bólimi “Dialektlik sózliklerde materiallardıń beriliwi„ dep atalıp, bunda dialektologiyalıq sózliklerge sóz tańlawda reestr sıpatında alınǵan sózliklerge qoyılatuǵın qatań talaplar itibarǵa alındı.

III- bap “D. S. Nasırov hám O. Dospanovlar tárepinen dúzilgen dialektologiyalıq sólik„ dep ataladı. Bul bap óz ishinde eki bólimnen turadı. D. S. Nasırov hám O. Dospanovlar tárepinen 1983-jılı Qaraqalpaqstan baspasınan kólemli sózlik járiyalandı. Sózlikke 6000 nan aslam sózler reestr sıpatında kirgizilgen. Jumısta bul sózlikke lingvistikalıq jaqtan analiz islendi.

Usı baptıń birinshi bólimi ǵárezsizlik jıllarında yaǵnıy qaraqalpaq til biliminde sońǵı waqıtlarda járiyalanǵan sózliklerge mısallar keltirildi. Atap aytqanda, G. Bekmuratova hám S. Shınnazarovalar tárepinen dúzilgen sózliklerge mısallar keltirilgen.

Al, úshinshi baptıń ekinshi bólimi “Kenimex qaraqalpaqları tili „ boyınsha dúzilgen sózlikke arnalǵan. Bul bólimde Kenimex qaraqalpaqları tili boyınsha A. Pirekeeva tárepinen izertlew jumısınıń alıp barǵanlıǵı hám avtorlar jámáátiniń “Kenimex qaraqalpaqları tiliniń geypara

48

ózgeshelikleri„ degen ( 2010 j. ) atamadaǵı ilimiy maqalalar toplamınıń sońında sózliktiń beriliwi haqqında pikirler aytıldı. Bul sózlikten tiyislisinshe mısallar keltirildi.

Juwmaqlap aytqanda qaraqalpaq dialektlik leksikografiyası bul – qaraqalpaq dialektleri haqqında, sóylesimleri boyınsha bahalı maǵlıwmatlar beredi. Onı ámeliyatta durıs paydalana alıw, ásirese ulıwma bilim beriw mektepleri, kásip óner kolledjleri hám Akademiyalıq lisey oqıwıshılarına sózlikler menen islesiwde tilimizdegi dialektlik sózlerdiń parqın úyretiwde úlken ámeliy áhmiyetke iye dep esaplaymız.

49

PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR

1. Gak V. G. “Liksikografiya lingvisticheskiy entsiklopedicheskiy

slovar„ M 1990 g.

2. Yuldashev A. “Principı sostavleniya tyurksko-russkix slovarey„ M.

1972 g

3.Madvaliev O. “Wzbek liksikorafiyasi tarixidan„ “Wzbek tili va adabiyoti„ Toshkent 2008 y.

4.Dospanov O. “Qaraqalpaq aymaqlıq leksikografiyası„ Nókis, Karaqalpaqstan 2008 jıl

5.Baskakov N. A. Karakalpakskiy yazık (materialı po dialektologii tom I)

M. 1951 g.

7.Polivanov E. D “Nekotorıe foneticheskie osobennosti karakalpakskogo yazıka„ sb. Xorezmskoy ekspeditsiy Tashkent, 1933 g.

8.Sokolov.. A. A “Materialı po karakalpakskomu yazıku, literaturı i istorii„ Turtkul 1934 g.

9.Nasırov D. S, Dospanov O. “Qaraqalpaq dialektologiyası„ Nókis,

Bilim, 1995 j.

10.Dáwletov A. Qudaybergenov M. “Qaraqalpaq tili boyınsha izertlewler„ Nókis, 2001 j.

11.Nasırov D. S. “Stanovlenie karakalpakskogo obshenorodnogo

razgovornogo yazıka i ego dialektnaya sistema„ Nukus 1976 g.

12.Nasırov D. S. “Dialektı karakalpakskogo yazıka i ix osnovnıe osobnnosti„. ÓzAQQB, Xabarshısı jurnalı. 1976 g.

13.Berdimuratov E. “Házirgi qaraqalpaq tili leksikologiyası„ Nókis

1994 j.

14.Dospanov O. “Dialektı karakalpakskogo yazıka i ix osnovnıe osobennosti„. ÓZIAQQB Xabarshısı jurnalı. 1966 g № 1, Ob izichenii dialektov karakalpakskogo yazıka Voprosı dialektologii tyurkskix yazıkov. Frunze 1968 j

50