MD hám PQJ / Qaraqalpaq dialektlik leksikografiyası hám onı ámeliyatta paydalanıw

Bul dialektlik sózlerdiń kópshilik arqa-shıǵıs dialektine tán. Bul sózlik haqqında óz pikirin, kóz-qarasların bildiriw barısında professor O. Dospanov tómendegilerdi málim etedi:

“Izertlewden alınǵan mınaday mısallardı keltiriw múmkin. Eger de geypara rayonlarda Taxtakópir (burınǵı Qaraózek) Shımbay, Kegeyli (burınǵı Kuybıshev rayonı) taǵı basqa da mákanlarda jasawshı qaraqlpaqlardıń sóylew tiliniń jergilikli ózgeshelikleri boyınsha avtor tolıǵıraq maǵlıwmat jıynasa, ol Xojeli rayonında eki, Qıpshaq hám Shabbaz (házirgi Beruniy) hám Ámiwdárya (burınǵı Qıpshaq) rayonlarınan bir, Tórtkúl rayonınan – 1 qaraqalpaq maǵlıwmat beriwshi menen sóyleskenligi bunıń dálili bola aladı.

Sózlikte Buxara wálayatı Tamdı rayonında jasawshı qaraqalpaqlardıń jergilikli til ózgeshelikleri tek ǵana úsh maǵlıwmat beriwshiden aspaǵan materiallardan ibarat„25

Professor N. A. Baskakovtıń atalǵan jumısı qaraqalpaq tiliniń úlken dialektologiyalıq sózligine materiallar jıynaw, onı dúziwdiń prinsiplerin belgilew, burınnan sońǵı jıynalǵan sóylew tiliniń bay dereklerin esapqa alıp, kózden ótkeriw kerek. Bul miynet shın mánisinde túrkiy tillerde endi, keleshekte dúziliwi kerek bolǵan dialektlik sózllikler ushın da tiykarǵı derek wazıpasın atqara alatuǵın miynet boladı dep esaplaymız. Bul sózlikte jazıp alınǵan dialektologiyalıq mazmundaǵı tekstler quramındaǵı ertekler, naqıl-maqallar, jumbaqlar, xalıq qosıqları taǵı basqaların ushıratamız.

N. A. Baskakov tárepinen usınılǵan dialektlik materiallar tiykarında dúzilgen sózlikten tómendegi sıyaqlı mısallardı keltiriw

Ek-seyat,

Ykew - oba, dvoe,

Ekilik – dvoyka,

Ekinshi – vtoroy,

25 Доспанов О. “Қарақалпақ аймақлық лексикографиясы„ Нөкис, Қарақалпақстан, 2008 ж. 5-бет.

21

Ikindji, Ekindji – ekinshi,

Elgek – sito,

Ele – I soyuz a, yosho, a tolko: mısalı ele nesin kóripseń, tamashanıń kelinshek. Elemish – uzor, risunok,

Elestir – mirit, po mirit,

Elli – pyatdeseyat,

Eltir – marlushka,

Elshilik – posolstvo,

Em – I lekarstvom,

Em – II chastisa, men em barayın,

Em – III sosat, est, kormisya, Eńbek

– trud,

Eregis – ssora, Erik – abrikos,

Erke – baloveń, izbalovannıy.26

Demek, usı joqarıda atap ótilgen mısallardan kórgenimizdey ayırım itibarǵa alınǵan mısallardıń túrli mánisinde, awıspalı mánisinde, tariyxıy yamasa gónergen mánige iye ekenligi hám bir qatar mısallar arqalı beriliw jaǵdayları da ushırasadı.

N. A. Baskakovtıń bul sózligi haqqında bildirgen pikirlerinde O. Dospanov tómendegilerdi málim etip bildiredi: “ N.A. Baskakov ayırım aymaqlardan bir informator eki yamasa úsh informator menen sheklengen. Ayırım kemshiliklerge qaramastan miynet qaraqalpaq dialektologiyasında, ásirese tilimizdegi dialektologiyalıq sózlik dúziw isinde óziniń belgili ornına iye. N. A. Baskakovtıń atalǵan jumısı qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligine materiallar jıynaw, onı dúziwdiń prinsiplerin belgilew, burınnan sońǵı jıynalǵan bay awızeki sóylew tiliniń faktlerin esapqa alıp, sózden ótkeriwde eń kerekli izertlew bolıp tabıladı.„27

26Бакаков Н. А. “Каракалпакский язык (материалы по диалектологии ) Том-I .М-Л, Наука 1951, 343-344 стр

27Насиров. Д. С, Доспанов. О “Қарақалпақ диалектологиясы„ Нөкис Билим, 1995 ж 148-бет

22

Demek, bul tárepinen qaraǵanımızda N. A. Baskakov qaraqalpaq tili dialektologiyasında dialektlik leksikografiyasınıń tiykarın salıwshı hám onı dúziw tájriybesin kórsetken ilimpaz dep bahalawǵa boladı.

2.2. O. Dospanov, B. Beketov hám I.Kárimxojaevlardıń

dialektlik leksikografiyaǵa qosqan úlesi

Tilimizdiń dialektlik sózligin dúziw, ol boyınsha kerekli maǵlıwmatlardı jıynawda tilshi ilimpazlardan O. Dospanov, B. Beketov hám

I. Kárimxojaevlardıń xızmeti ayrıqsha.

Dialektologiyalıq materiallardı jıynaw isi Ózbekstan Ilimler Akademiyası Qaralqalpaqstan bólimi tariyx, Til hám ádebiyat Institutınıń quramında Qaraqalpaq tiliniń tariyxı hám dialektologiyası ilimiy tárepten arnawlı túrde izertlew isi menen shuǵıllanıwshı sektorı 1959-jıllarda shólkemlestirilgen waqıtlardan baslandı.

Dialektlik leksikografiyasınıń rawajlanıwına dıqqat awdarǵanımızda Qaraqalpaq tili dialektologiyası basqa túrkiy tilles xalıqlardaǵı dialektologiyalıq jumısların salıstırǵanda az kólemde rawajlanǵanlıǵınıń gúwası bolamız. Usı jıllardan baslap, bizge málim bolǵanınday Qazaqstan Respublikası aymaǵında hám Ózbekstan, Túrkmenstan Respublikalarınıń, ayırım wálayat, rayonlarında jasaytuǵın qaraqalpaqlardıń awızeki sóylew tiliniń ózgesheliklerin úyreniw boyınsha bir neshe mártebe shólkemlestirilgen dialektologiyalıq ekspedisiyalar nátiyjesinde bir qatar materiallar jıynaldı. Onnan kereklileri, eń zárúrlerin tańlap alınıp, tildiń tariyxı dialektologiyası tariyxıy morfologiya, leksika, fonetika hám sintaksis tarawlarına qatnası bar derekler anıqlandı. Geypara xızmetkerlerdiń orınlanǵan ilimiy izertlew jumıslarında bul nárse óziniń ornın tapqan.

Qaraqalpaq tiliniń tariyxı hám dialektologiyası sektorınıń ilimiy xızmetkerleri sózlikti dúziw isine 1961-jıldan baslap kiristi. Bul haqqında

23

dialektolog ustaz Abdiqádir Niyazov: “Tildiń dialektologiyalıq sózligi hám atlasın dúziwge baylanıslı máseleler erterekte qozǵalǵan edi„ degen pikirdi aytadı.28

Bul sózliktiń ózgeshelik táreplerinen biri, baspadan shıqpay, al O. Dospanov,

B. Beketov hám I.Kárimxojaevlar tárepinen jıynalǵan materiallar tiykarında dúzilgen “Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligi „ (qol jazba) túrinde Nókiste

1969-jılı dúzilip, jámi kólemi 178-betten ibarat bolıp, házirgi waqıtta N. Dáwqaraev atındaǵı Til hám ádebiyat Institutınıń “Qaraqalpaq tiliniń tariyxı hám dialektologiyası bóliminiń fondında saqlanıwlı tur „.

Bul sózlik haqqında, onıń dúzilisi, mazmunı boyınsha professor O. Dospanov tómendegilerdi málim etip bildiredi: Bul sózliktiń tiykarǵı deregi retinde dialektologiyalıq ekspedisiyalar dáwirinde jıynalǵan materiallar, qaraqalpaq tiliniń jergilikli ózgeshelikleri boyınsha jazılǵan jumıslardıń leksikaǵa arnalǵan bólimleri sonday-aq, respublikalıq jáne kúndelikli baspa sóz benen ádebiy shıǵarmalardıń folklorlıq dóretpelerdiń tilinde ushırasatuǵın dialektizimler esapqa alındı. Bul sózlikti tolıq sózlik dep aytıwǵa bolmaydı. Sebebi:

Birinshiden, Ózbekstan Respublikasınıń bir qansha wálayatlarındaǵı qaraqalpaqlardıń awızeki sóylew tili tolıǵı menen izertlenilmegen.

Ekinshiden, Ózbekstanda hár qıylı aymaqlarda, Ózbekstannan tısqarı da jasaytuǵın qaraqalpaqlardıń tilindegi parıqlar jumısqa enbegen. Óytkeni, olardıń sóylew tili ele tolıq túrinde izertlew obyektine aynalmaǵan.

Dialektologiyalıq sózlik qurılısı boyınsha qaraqalpaq tiliniń arqa hám qubla dialektleri boyınsha jıynalǵan dialektlik materiallardan ibarat. Hár bir restrlik sózden keyin ádebiy tildegi ekvi valentiniń, al eger de ol bolmaǵan jaǵday da sol zattı sıpatlı belgilerine qaray otırıp, túsindiriw usılı

28 Ниязов А. “ О составлении диалектологического словаря и атласа каракалпакского языка„ Сб. “Вапросы диалектологии тюрских языков„. Фрунзе Илим, 1968 г. 140-142 стр.

24

qollanǵan. Miynette kórkem ádebiyat sonıń ishinde, folklorda ushırasatuǵın dialektizimler múmkinshiligine qaray paydalanılǵan.

Sonday-aq dialektologiyalıq sózlikte geypara sózlerdiń etimologiyasıda berilgen, ayırımları tuwısqan túrkiy tillerine salıstırıladı. Bul sózlikte professor N.

A.Baskakov hám K. M. Musaevlar pikirler bildirgen. Mısalı: N.

A.Baskakov: “ qaraqalpaq tili dialektologiyalıq sózliginiń qoljazbası qaraqalpaq dialektologlarınıń birinshi jumısınıń tájiriybesi. Sózliktiń qısqa hám dialektlik leksikanıń barlıq túrlerin qamtıy almaǵanlıǵına qaramastan, onı baspa sózde járiyalaǵanda maqul bolar edi. Miynettiń avtorlarına eskertiwim: jumısta reestrlik sózlerdiń hám birinshi túslik, “arqa hám qubla„ dep beriliwi kerek. Sózliktiń sońǵı basılıwılarında onıń kólemin awıl xojalıq, mal sharwashılıǵı hár qıylı ónermentshilikke baylanıslı arnawlı túrdegi terminler esabınan keńeytiliwi tiyis.„29 dep kórsetedi.

Al, K. M. Musaev bolsa bul sózlikke jazǵan pikirleri onıń bir qatar unamlı táreplerin aytıw menen birge, sózlikti tańlap alıw prinsipi, reestrlik sózlerdi jaylastırıw, túsindiriw ulıwma dialektlik sózlikke tán eskertpeleri menen bayanlaydı.

1.Dialektologiyalıq sózliktiń geypara orınlarında sózlerdiń atalıw formasın da beriw kerekligin aytadı.

2.Bir sózdiń weki ret qaytalanıwınıń qáte wekenligin kórsetedi.

3.Bul sózlikke rus tili hám ol arqalı basqa tillerden kirgen sózlerdiń beriliwiniń artıqmash ekenligin, mısalı ráńgen – rentgen, bashqurt – pasport

sózleriniń keltiriw bul dialektlik sózliktiń wazıypası emes ekenligin kórsetedi.30

29Баскаков Н. А. “Краткий язык по рускописы У. Доспанова, Б. Бекетова, И. Каримходжаева. Диалектологический словарь каракалпакского языка„ 1969 г.

30Мусаев К. М. “Отзыв о диалектологическом словаря каракалпакского языка (Отзыв о рукописи У. Доспанова, Б. Бекетова, Ш. Каримходжаева) 1969 г.

25

Álbette, bul dialektologiyalıq sózlikti jergilikli ilimpazlar tárepinen dúzilgen dáslepki aymaqlıq leksikografiyanıń bir úlgisi dep bahalawǵa boladı. Sebebi, bunnan sońǵı dúzilgen sózliklerden dialektlik sózlik dúziw prinsipleri, sózlerdi, omonimlerdi, dubletlik variantlardı ornalastırıw, basqa tillerden ózlestirilgen dialektlik sózler, reestrlik sózlerge kórgizbeli mısallardı tańlap alıw, kúndelikli baspa sózge, kórkem ádebiyattan dialektizmlerdi tańlap alıw sıyaqlı máselelerge jol-joba boladı dep aytıwǵa boladı.

2.3.T. Begjanov tárepinen dúzilgen sózlik

T.Begjanovtıń qaraqalpaq dialektologiya ilimine, dialektlik leksikografiyaǵa qosqan úlesleri belgili dárejede bahalı. Ol qaraqalpaq tiliniń arqa dialektlik sóylesimlerinen biri Moynaq sóylesimi boyınsha ilimiy jumıslar alıp bardı. Onıń eń kólemli miynetlerinen biri 1971-jılı járiyalanǵan “Sózlerdiń semantikalıq toparı Qaraqalpaq tili Moynaq govorınıń materialları tiykarında„ dep atalǵan maqalasınıń quramında Moynaq qaraqalpaqlarınıń tilinde ushırasatuǵın aymaqlıq ózgeshelikleri berilgen.

Bul sózliktiń kirispesinde T. Begjanov tómendegi mısallardı bildiredi: “Qaraqalpaq ádebiy tili basqa da túrkiy tilles xalıqlardıń ádebiy tili sıyaqlı belgili bir dialekttiń bazasında payda boldı. Bul maqalada Moynaq govorınıń ishki resursları tiykarında payda bolǵan omonim, sinonim, neologizm, arxaizimlerdi óz aldına sóz etemiz.„ 31 dep kórsetedi.

Al, D. S. Nasırov hám O. Dospanovlar qaraqalpaq dialektologiyası boyınsha sabaqlıǵında: “ T. Begjanovtıń 1971-jılı baspadan shıqqan miynetinde Moynaq govorı leksikasınıń materialları tiykarında qaraqalpaq dialektologiyasınıń geypara máseleleri qarastırılıp, qosımsha retinde dialektologiyalıq sózlik usınılǵan. Atalǵan jumıstıń mazmunı, qurılısı,

31 Бегжанов Т. “Сөзлердиң семантикалық топары. Қарақалпақ тили бойынша изертлеўлер„ Нөкис Қарақалпақстан, 1971 ж. 72-бет.

26

sonday-aq sózliktiń unamlı tárepleri, kemshilikleri haqqında „ sóz etedi.32

Bul sózliktiń qurlısına itibar qaratqanımızda sózler reestr tártibi menen háriplerdiń izbe-izligine qaray ornalastırılǵanı hám onıń ádebiy tildegi ekvivalenti kórsetilip, dialektlik sózdiń mánismazmunı ádebiy tildegi ekvivalenti kórsetilip, dialektlik sózdiń mánis-mazmunları kórsetilgen.

Professor D. S. Nasırov hám O. Dospanovlar joqarıda atap ótilgen sabaqlıqta

T. Begjanovtıń sózligi boyınsha bildirgen pikirlerde tómendegilerdi bayanlaydı. Birinshiden: sózlikte reestrlik sózler hám olarǵa usınılǵan mısallardıń kórip

shıqqan orınları basım kópshiligi jańadan keltirilgen. Sonlıqtan anaw ya mınaw dialektlik sózdiń rayonnıń qaysı jerinde qollanıwı haqqındaǵı másele qollanılǵanlıǵı kórnip turıptı.

Ekinshiden: Sózlikte kóplegen fonetikalıq dialektizmlerdiń mısalǵa alınǵanları ádebiy tilge tán sózler ekenin gezlestiriwge boladı

(ádepki, baqan, dilwar, kóre, arpa, dastıq) h. t. b.

Úshinshiden: Jumısta etnonimler hám tuwısqanlıq atamlar da ushırasadı. Tiykarǵı dialektologiyalıq sózlik dúziw prinsiplerinde qabıl etilgen tártibi

boyınsha toponimler (abız, jaltırshı, jalańayaq, qara, iytaq, múyten) t

.b. etnonimler hám ájaǵa, qız, bóke sıyaqlı tuwısqanlıq terminler de ornalasqan. Al, tiykarınan dialektologiyalıq sózlik dúziw prinsiplerinde qabıl etilgen

tártip boyınsha toponimler, etnonimler hám tuwısqanlıq atamalar onıń tiykarǵı bólimine engizilmeydi.

Tórtinshiden: Jumısta reestrlik sózlerdiń russha awdarması bergende onnan tek túrkiy tilge respublikalarda ǵana emes, al basqa sistemadaǵı tiller

32 Насыров. Д. С, Доспанов. О “Қарақалпақ диалектологиясы„ Нөкис Билим, 1995 ж 151-бет.

27

wákilleri de tanısıw hám paydalanıwına múmkinshilik tuwdırǵan bolar edi.

Degen menen usı sıyaqlı kórsetilgen kemshiliklerge qaramastan

T. Begjanov tárepinen dúzilgen dialektologiyalıq sózlik qaraqalpaq dialektlik

leksikografiyasınıń rawajlanıwına ilimpazdıń qosqan salmaqlı úlesi bolıp esaplanadı.

T. Begjanovtıń sózliginde onıń joqarıda atap ótilgen maqalasında berilgenin dey tómendegishe sózler reestr sıpatın berilip, onıń Moynaq sóylesimindegi hám

ádebiy tildegi mánileri salıstırılıp berilgen Mısalı:

Iynelik – 1. Aw toqıytuǵın qural,

2. Jánlik

Qaraqus – 1. Qayıqtıń bası,

2. Qus.

Kergi – 1. Qayıqtıń kergesi,

Pushtarlaw – 1. Balıq hám qustı pushtarlaw, 2. Otındı putarlaw.

Solaq – 1. Naǵıstıń túri, 2. Arbanıń bólegi.

Sumıray – 1. Balıq,

28

2. Sumıray adam. Ayǵulaq – 1. Balıqtıń saǵaǵı,

2. Oyınnıń túri Kók moyın – 1. Balıq (atlıq),

2. Shińgirik, mákkeniń, júweriniń ulıwma shóp, azıqlıq, mal otı sıpatında atı.

Qırǵısh – 1. Balıqta bolatuǵın súyek,

Bul sózlikte Moynaq tilinde qollanılatuǵın usı sıyaqlı kóplegen sózlerdi ushıratamız.

2.4. Dialektlik sózlerde materiallardıń beriliwi

Tilimizde qálegen sózlikti alıp qarasaq onıń óz aldına qoyǵan maqseti, ózgesheligi, olardı dúziw tártibi hám prinsipleri boladı. Qaraqalpaq til biliminde dialektologiyalıq sózlikler óz aldına bir qatar wazıypalardı júkleydi. Lingvistikalıq basqa da sózliklerden pútkilley ózgeshelenip turadı.

Dialektologiyalıq sózlikti dúziwshiniń aldına qoyılǵan eń baslı wazıypa, oǵan tiyisli sózlerdi ornalastırıw hám jaylastırıw máselesi bolıp esaplanadı. Házirgi kúnge shekem rus hám túrkiy xalıqlardıń

29

aymaqlıq leksikografiyasında bar mashqalanı sheshiwde bir qatar máselelerdiń bar ekenligin anıqlaymız.

Sonlıqtan da dialektlik sózlikke jayǵastırıw tártibin anıqlaw, olardı ózleriniń tiyisli orınlarına qoyıw, kóp mánili, omonim, antonim, sinonim, kásibiy, basqa tillerden kirgen sózlerdiń hár biriniń ózgesheligine baylanıslı prosesslerdi qarastırıw hám taǵı basqa. Usınday taqılette teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye máselelerdi durıs sheshkende ǵana sapası joqarı boladı hám de diialektologiyalıq sózliklerdi dúziw yaǵnıy jaratıw múmkin dep esaplaymız.

Dialektologiyalıq sózliklerdi dúziwshiler geypara waqıtlarda ádebiy tilge tán emes bir qatar sózler toparın dialektologiyalıq ornalastırıwǵa háreket etedi. Onıń mazmunı birligine zıyan keltiriw jaǵdayların da ushıratıwǵa boladı.

Bunday prosesslerde dialektologiyalıq sózlikke dialektlik sózlerdi emes, al maǵlıwmat beriwshiler tárepinen qáte aytılǵan mısallar, qarapayım sózlerdi de kiritedi.

Dialektologiyalıq sózlikke hár qıylı stillerge sıpatlı leksika menen (qarapayım) sózler kiritilip, onıń ózine tán prinsiplerinde belgili dárejede ózgesheliklerdi kóremiz. Dialektologiyalıq sózliklerdi dúziwdegi baslı wazıpalardıń biri – sózlerdi baqlaw, oǵan tiyisli materiallardı durıs tańlaw, dialektlik sóz benen ádebiy tilge qatnaslı sózlerdiń ózgesheliklerin durıs ayıra biliw kerek.

Bul haqqında professor O. Dospanov: “Anaw yamasa mınaw sózdi dialektologiyalıq sózlikke ornalastırıw ushın onıń qaraqalpaq ádebiy tiliniń sózlik xorına teń be usı prosessti anıqlaw kerek. Sózlerge usınday talaplar olardıń hár biriniń xızmetin belgilew, ádebiy til menen jergilikli sóylew tiliniń ózgesheliklerin sıpatlı shegaranı qarastırıwǵa járdem beredi. Aymaqlıq leksikografiya tarawındaǵı tabıslar menen ortaqlasıw dialektologiyalıq sózliktiń prinsiplerin turkiy tilleriniń dialektologiyasına

30