MD hám PQJ / Qaraqalpaq dialektlik leksikografiyası hám onı ámeliyatta paydalanıw

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ XALÍQ BILIMLENDIRIW

MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴI NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKA

INSTITUTÍ

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakultetiniń

4–kurs studentkası Shagataeva F.

“Qaraqalpaq dialektlik leksikografiyası hám onı ámeliyatta paydalanıw„ degen temasındaǵı bakalavr

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Nókis – 2014

1

Tema: “Qaraqalpaq dialektlik leksikografiyası hám onı ámeliyatta

paydalanıw„

Mámleketlik imtixan komissiyasınıń qararı:

Pitkeriwshı Shagataeva F. pitkerıw qánigelık jumısına

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

2

Tema: Qaraqalpaq dialektlik leksikografiyası hám onı ámeliyatta

paydalanıw

Jobası:

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması Kirisiw.

I. Bap Qaraqalpaq dialektlik leksikografiyasınıń qáliplesiwi

rus ilimpazlarınıń xızmeti.

1.2. Jergilikli ilimpazlardıń dialektologiya tarawındaǵı miynetleri

II. Bap. Qaraqalpaq dialektlik leksikografiyasınıń ózgeshelikleri.

2.1 N.A. Baskakovtıń «Qaraqalpaq tili» 1 tomında berilgen sózlikke

sholıw.

2.2O. Dospanov, B. Beketov hám Sh. Kárimxojaevlardıń dúzgen dialektolochsyalıq sózlik

2.3T. Begjanov tárepinen dúzilgen sózlik

2.4Dialektlik sózliklerde materiallardıń beriliwi.

III. Bap. D. S. Nasırov hám O. Dospanov tárepinen dúzilgen

dialektologiyalıq sózlik

3.1.Sońǵı waqıtlarda dúzilgen dialektologiyalıq sózlikler hám olardıń

áhmiyeti.

3.2.Kenimex qaraqalpaqları tili boyınsha dúzilgen sózlik

Juwmaq.

Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi

Qosımshalar

3

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Temanıń aktuallıǵı: Leksikografiya – qaraqalpaq tili leksikologiyacınıń ayrıqsha tarawlarınıń biri. Leksikografiya óz ishine keń mazmundı qamtıydı. Atap aytqanda, ámeliy leksikografiya, teoriyalıq leksikografiya, tariyxıy hám tariyxıy emes leksikografiya hám bulardıń qatarında dialektologiyalıq leksikografiyanı da atap ótiwge boladı. Biz tárepimizden tańlap alınǵan tema “Qaraqalpaq dialektlik leksikografiyası hám onı ámeliyatta paydalanıw„ dep atalıp, aymaqlıq sıpatqa iye sheklengen leksikanı hár tárepleme izertlew, onıń ámeliyatta paydalanıw joljobaların úyreniw, ádebiy tildi bayıta alıw imkaniyatların úyreniw, ásirese, dialektlik sózlerdi ádebiy til norması sıpatındaǵı xızmetine itibar qaratıp ilimiy, ámeliy aylanısqa túsiriw – bul pitkeriw qánigelik jumısımızdıń aktual mashqalalardan birine arnalǵanlıǵın dáliyleydi.

Izertlew obyekti hám predmeti :

Pitkeriw qánigelik jumısınıń izertlew obyekti qaraqalpaq dialektlik leksikografiyası, al predmeti – dialektlik leksikografiyanı ámeliyatta paydalanıw bolıp esaplanadı.

Jumıstıń maqseti hám wazıypası: Pitkeriw qánigelik jumısınıń aldına qoyǵan maqseti – qaraqalpaq dialektlik leksikografiyasınıń ámeliyatta paydalanıw ózgesheliklerine itibar qaratıw, onnan durıs hám orınlı paydalana alıw sıyaqlı máselelerdi óz ishine aladı. Atap aytqanda:

-qaraqalpaq dialektlik leksikografiyasınıń qáliplesiw dereklerin analizlew;

-qaraqalpaq dialektologiyasınıń qáliplesiwinde rus ilimpazlarınıń xızmetine ilimiy sholıw jasaw;

-jergilikli ilimpazlardıń dialektologiya tarawındaǵı miynetlerin úyreniw;

-belgili dialektolog ilimpaz N. A. Baskakovtıń “Qaraqalpaq tili„ miynetine

sholıw;

- bul miynette dialektlik materiallardıń beriliwin basshılıqqa alıw;

4

-dialektolglar D. S. Nasırov hám O.Dospanovlardıń avtorlıǵındaǵı dialektologiyalıq sózliktiń ámeliy áxmiyetliligin úyreniw;

-Ǵárezsizlik jıllarında járiyalanǵan dialektologiyalıq sózlikler, olardıń áhmiyetine lingvistikalıq jaqtan tallaw júrgiziw hám basqa da máselelerdi óz ishine aladı.

Izertlew metodları hám usılları: Bakalavr pitkeriw qánigelik jumısımızdıń izertlew metodları sıpatında sinxorniyalıq baqlaw, salıstırmalı, salıstırmalı – tariyxıy hám sıpatlama metodlarınan paydalanıldı.

Izertlew nátiyjeleriniń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti: Pitkeriw qániygelik jumıs úlken ámeliy áhmiyetke iye. Onda dialektologiyalıq materiallar tiykarında dúzilgen túrlishe sózlikler zárúrli til materialları bolıp xızmet atqaradı.

Izertlew jumısınıń ilimiy jańalıǵı: Qaraqalpaq tilinde dialektologiya, leksikografiya yamasa dialektlik leksikografiya boyınsha bir qatar ilimiy, ámeliy jumıslar orınlandı. Bizge málim bolǵanınday, dialektologiyalıq baǵdarda sózlikler júzege keldi. Al, qaraqalpaq leksikografiyası máselesi hám onı ámeliyatta paydalanıw boyınsha búgingi kúnge shekem arnawlı túrde jumıs orınlanbadı. Bakalavr pitkeriw qánigelik jumısımızda tikkeley usı máseleler itibarǵa alındı. Dialektlik leksikografiya hám onı ámeliyatta paydalanıw máselesi pitkeriw qánigelik jumıs kóleminde birinshi márte izertlenip atır.

Orınlanǵan miynettiń tiykarǵı nátiyjeleri: Bul jumıstıń nátiyjeleri sıpatında ulıwma bilim beriw mekteplerinde orta arnawlı kásip-óner bilimlendiriwinde oqıwshılardıń dialektologiya tarawı boyınsha bilim hám qızıǵıwshılıqların asırıwda sózlikler menen islesiwde jaqsı nátiyjeler beredi dep esaplaymız.

Jumıstıń qurlısı: Pitkeriw qánigelik jumısı tiykarınan úsh baptan turadı. Baplardıń hár biri bir neshe bóliminen hám juwmaqlaw bóliminen turadı. Jumıstıń sońında paydalanılǵan teoriyalıq ádebiyatlar dizimi berildi. Al, jumıstı orınlaw barısında búgingi kúnge shekem baspa sózde járiyalanǵan sózliklerden úlgiler keltirildi. Jumıstıń kólemi

55 bet.

5

Kirisiw

“Leksikografiya„ tiykarınan Grek tilinen alınǵan sóz bolıp (sózge baylanıslı,

sáykes) hám (grafo – jazaman) sózleriniń birikpesi bolıp, “Sózlerdi jazıp shıǵıw, táriyplew, sıpatlaw„ mánisindegi termin. Sózlerdi toplaw, sıpatlaw tek ámeliy prosess bolıp ǵana qalmastan, al bunda bir qansha ilimiy izleniwler, analizler de kórsetiliwi nátiyjesinde bizge málim bolǵanınday, leksikografiya óz náwbetinde “ámeliy leksikografiya„ hám teoriyalıq leksikografiyaǵa bólinedi. Mısalı: ilimpaz V. G Gaktıń jazıwınsha: “Til biliminiń sózlik boyınsha teoriyası tarawına sáykes, yaǵnıy teoriyalıq leksikorafiya sózlik túrleri hám olardı dúziwdiń teoriyalıq tiykarların islerin islep shıǵıw menen shuǵıllanadı hám bir qatar mashqalalardı qamtıydı. Sonlıqtan, sózliklerdiń ulıwma tipologiyası hám jańa túrdegi sózliklerdi islep shıǵıw, sózlik mikrostrukturasın islep shıǵıw, (sózlerdi tańlap alıw, sózlik hám sóz maqalaların jaylastırıw, omonimlerdi belgilew, sózlik tártibine usınılatuǵın materiallardı kiritiw sózlik mikrostrukturasın, hár bir sózlik maqalasın islep shıǵıw) sózge grammatikalıq hám fonetikalıq túsinik beriw, mánilerin ajrata biliw kerek„ – dep kórsetedi.1

Al, ózbek til biliminde A Yuldashev: “Sózlik dúziwdiń ulıwma hám jeke,

jámiyetlik zárúr wazıpalardı orınlaydı. Óz hám ózge tillerdi úyreniw, ana tilin sıpatlaw hám normaǵa túsiriw (túsindirmeli, imla hám basqa da túrdegi sózlikler járdeminde) tiller aralıq baylanıs múnásibetin támiynlew (eki hám kóp tillik sózlikler, sóylesiw sózlikleri) belgil til leksikası, ilimiy

1Гак В. Г. “Ликсикорафия лингвистический энсиклопедический словар„ М 1990 – стр 258

2Юлдашев А. “Принсипы составления тюркско-русских словарей„ М. 1972 г

6

barısta úyreniw (etimologiyalıq, tariyxıy sózlikler) hám t. b. úlken áhmiyetke iye„ dep kórsetedi.3

Bunday sózlik tiplerinen biri lingvistikalıq sózlikler qatarına kiretuǵın dialektlik leksikografiya hám onı ámeliyatta paydalanıwda ayrıqsha áhmiyetke iye.

Leksikografiya tiykarınan sózlik dúziw isleri hár túrli xalıqlarda jazıwdıń rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında anaw yakiy mınaw (túsiniksiz) eskirgen dialektlik, arnawlı yamasa shet tilge tán sózlerdiń qanday máni ańlatıwın biliw zárúrligi tiykarında payda bolǵan dep isenimli túrde ayta alamız.

Leksikografiya, sonıń ishinde dialektlik leksikografiyaǵa itibar qaratqanımızda, ol ámeliy hám teoriyalıq taraw sıpatında leksikologiya, stilistika, fonetika, til tariyxı, tildiń grammatikalıq qurılısı haqqındaǵı bilimlerdi basshılıqqa aladı. Zamanagóy leksikografiya sózliklerdiń zárúr jámiyetlik wazıpasın arnawlı túrde kórsetip, sózlikler tipologiyasın payda etedi. Bul tárepinen bir tillik leksikografiya (túsindirme hám basqa da sózlikler) eki tillik leksikografiya (til úyreniwge arnalǵan arnawlı sózlikler) ilimiy–texnikalıq leksikografiya (terminologiyalıq sózlikler) dialektologiyalıq sózlikler álbette bir-birinen parıqlanadı.

Dialektlik leksikografiyanı dialektolog ilimpaz O. Dospanov óz miynetlerinde “Aymaqlıq leksikografiya „ degen at penen ataydı4

Demek, bul dialektlik sózlik qaraqalpaq tilinde akademiyalıq tiptegi emes, xızmeti boyınsha lingvistikalıq sózlikler qatarın tolıqtıradı.

Túrkiy tilleriniń dialektologiyası tarawında izertlew jumısların júzrgiziw sońǵı jıllarda keń háwij aldı. Sovetlik túrkiy dialektologiyasınıń izertleniw tarawında sońǵı jıllarda úsh baǵdar payda boldı:

3Мадвалиев А. “Узбек лексикографияси тарихидан ўзбек тили ва адабиѐти„ Тошкент 2008 й. 37-42

4Доспанов О. “Қарақалпақ аймақлық лексикографиясы„ Нөкис, Карақалпақстан, 2008 жыл

7

1)Dialekt hám govorlardı sistemalı – monografiyalıq yamasa strukturalı

–monografiyalıq izertlew,

2)Dialektlik leksikografiya,

3)Dialekt hám govorlardı lingvogeografiyalıq izertlew.1

Qaraqalpaq til iliminiń házirgi rawajlanıw basqıshında payda bolǵan hám qáliplesken túrkiy dialektologiyası iliminiń ayrılmas bólegi – qaraqalpaq dialektologiyası onıń teoriyalıq jáne metodikalıq tabıslarınıń izi menen rawajalana otırıp, xalıqtıń awız eki sóylew tiliniń dialekt hám govorların izertlewde bir qansha jetiskenliklerge eristi.

Qaraqalpaq dialektologiyası – qaraqalpaq tiliniń teoriyalıq hám ámeliy máselelerin islep shıǵıwǵa baǵdarlanǵan qaraqalpaq til iliminiń tiykarǵı jáne baslı tarawı bolıp esaplanadı.

Xalıq sóylew tiliniń ulıwma sistemasındaǵı dialektler, govorlardıń ózgesheliklerin, olardıń xızmetin, taralıw sheklerin izertlew hám bayanlaw menen shuǵıllanatuǵın qaraqalpaq dialektologiyası qaraqalpaq til iliminiń ayrıqsha tarawı iretinde sońǵı 30 laǵan jıldıń ishinde payda boldı. Til iliminiń bul tarawınıń payda bolıwı tilimizdiń dialekt jáne govorlarnıń ózgesheliklerin 1960-jıldan baslanǵan jobalı hám sistemalı izertlewdiń óris alıwı menen baylanıslı. Tildegi jergilikli sheklengen qublıslardıń yamasa tildegi dialekt hám govorlardı jobalasqan túrde sistemalı izertlewde Ózbekstan Respublikası Ilimiler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan filialınıń (házirgi bóliminiń) quramında “ Qaraqalpaq tili tariyxı hám dialektologiyası„ sektorınıń ashlıwı, qaraqalpaq til iliminiń usı tarawı boyınsha izertlewdiń belgili teoriyası jáne metodikası menen qurallanǵan dialektolog, til tariyxı qániygeleriniń payda bolıwı, sonıń menen birge, xalqımızdıń hám onıń tiliniń tariyxına ilimiy qızıǵıwshılıqtıń atrtıwı sebepshi boldı.

Sońǵı jıllarda (1965-1970-j.) “ Qaraqalpaq tili tariyxı hám dialektologiyası„ sektorınıń ilimiy xızmetkerleri tárepinen júrgizilgen bir qansha dialektologiyalıq ekspedisiyalar nátiyjesinde qaraqalpaq tiliniń

8

dialektologiyası boyınsha kóp sanlı maǵlıwmatlar jıynaldı. Qaraqalpaqstan Respbulikasınıń barlıq rayonları boyınsha toplanǵan bul materiallar tiykarında izertlew jumısları júrgizilip, qaraqalpaq dialektologiyasınıń fonetika, grammatika, leksika, semantika bilimleri boyınsha bir neshe monografiyalar, dissertasiyalıq jumıslar, maqalalar járiyalandı.

Bul jazılǵan miynetler qaraqalpaq tili dialektologiyasınıń ilimiyteoriyalıq jáne materiallıq bazasına aylandı. Solay etip, xalıq awızeki sóylew tiliniń sistemasındaǵı ayırım dialektlik ózgeshelikleridi esapqa alıw hám izertlew, sonday-aq ózgesheliklerdiń geografiyalıq taralıw sheklerin, xızmetin anıqlaw menen shuǵıllanatuǵın qaraqalpaq til iliminiń jańa tarawı – qaraqalpaq dialektologiyası qáliplesti.

Dialektologiya termini tiykarınan grekshe dialektos – sóylesiw, govor, al logos – ilim degen sózlerden ibarat bolıp, ol qanday da bolmasın tildegi dialektlerdi, govorlardı izzertleytuǵın til biliminiń, belgili bir shaqabı bolıp tabıladı.

Demek, dialektologiyanıń baslı wazıpası qanday da bir tildiń quramındaǵı jergiliklikli ózgesheliklerdi úyreniwden, izertlewden ibarat.

Egerde, usı jaǵdaylardı esapqa alsaq qaraqalpaq dialektologiyası qaraqalpaq tilindegi govorlar menen dialektlerdi jan-jaqlı izertlewdi óz aldına maqset etip qoyadı. Máselen, qaraqalpaq dialektologiyası tek Qaraqalpaqstan aymaǵındaǵı ǵana emes, al basqa respublikalardaǵı, wálayatlardaǵı (máselen, Ózbekstandaǵı, Túrkmenstannıń Tashawız wálayatındaǵı, Qazaqstan h. t. b ) túrlishe govorlardı da úyrenedi.

Óz gezeginde dialektlerge qaraǵanda govorlardıń kópshilik belgileri boyınsha bir-birine jaqın keletuǵınlıǵın aytıw dárkar. Bunday táreplerin esapqa alǵanda, belgili bir tildegi dialekttiń quramında bir neshe govorlardıń bolıwı sózsiz. Máselen, qaraqalpaq tili arqa dialektiniń quramında Moynaq, Qońırat Qanlıkól, Shomanay, Xojeli, Taqtakópir, Shımbay, Qaraózek, Bozataw, Nókis, Kegeyli rayonları aymaǵında jasawshı qaraqalpaqlardıń

9

sóylew tiliniń ózgesheliklerin qamtıytuǵın govorlar bar ekenligin dialektolog – alımlardıń izertlewleri nátiyjesinde málim bolıp otır.

Qaraqalpaq tilindegi dialektler menen govorlar, olardıń fonetikalıq, leksikalıq hám grammatikalıq ózgesheliklerinen mekteplerdegi qaraqalpaq tilinen oqıtatuǵın muǵallimlerde belgili dárejde xabardar bolıwı kerek.

Sebebi, oqıwshılardıń kúndelikli awızeki sóylew tilinde, olardıń leksikalıq qorında geypara dialektlik hám govorlıq ózgesheliklerdiń bar ekenligin de ańlaw múmkin. Bul anaw yaki mınaw oqıwshınıń kámalaǵa kelgen ortalıǵı, turmısı, úyindegi ata-analarınıń ózleriniń tuwılıp ósken jerindegi geypara dailektlik mısallardı qollanıwına baylanıslı. Mine, usınday nızamlıqlar balanıń tiliniń leksikalıq baylıǵına aytarlıqtay tásir etip, onıń bunday mısallardı qollanıwına da alıp keledi.

Mine usılay etip, mektepler menen orta arnawlı jáne joqarı oqıw orınlarında qaraqalpaq tilin úyreniwdegi eń baslı úazıypalardıń biri – bul olarǵa ádebiy tilimizdi, onıń normaların sistemalı ráwishte úyretiwden ibarat. Bunı iske asırıw ushın keleshekte ana tili menen ádebiyatınıń qánigesi bolaman degen hár bir ustaz qaraqalpaq dialektologiyası kursın tereńnen úyrenip, tilmizdegi dialektler jáne govorlardıń ózlerine tán nızamlıqlarınan xabardar bolıwı kerek.

Pitkeriw qánigelik jumısın tayarlawda dialektologiyalıq ekspedisiyalardıń jazbaları, sonday-aq qaraqalpaq dialektologiyası boyınsha

S. E. Malov, E. D. Polivanov, N. A. Baskakov, D. S. Nasırov, O. Dospanov, W.

Bekbawlov, T. Begjanov, X. Xamidov, D. Sayıtov, B. Beketov, Á. Niyazov, Sh. Kárimxojaev qusaǵan avtorınıń qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózlik boyınsha islegen jumısları birden bir derek bolıp tabıladı.

Pitkeriw qánigelik jumısınıń aldına qoyǵan maqseti – qaraqalpaq dialektlik leksikografiyasınıń ámeliyatta paydalanıw ózgesheliklerine itibar qaratıw, onnan durıs hám orınlı paydalana alıw sıyaqlı máselelerdi óz ishine aladı. Atap aytqanda:

10