MD hám PQJ / Qaraqalpaq tiliniń stilistikasın oqıtıw

tıńla, qara, bildiń be, toqta, kórdiń be hám t.b. Mısallar: Qara, qanday miywalı, dep Aleksandr eńkeygen halında bir shekeler joqarı qaraydı (T. Qayıpbergenov). Bilseń, Jumagúl menen taǵı sóylesiw kerek (Ó. Atajanov).

2. Unamsız qatnastı, tańlanıwdı, qorqınıshtı hám t.b. emocionallıq bahalardı bildiriwshi kiris gápler ekspressivlik boyawǵa iye bolǵanlıqtan, tiykarınan, awızeki sóylew stilinde, adamlardıń óz-ara sóylesiwinde keń paydalanıladı: boldı, qoy, quday saqlasın, ayta górme, qáyterseń hám t.b. Mısallar: Áne úseytemen, miyim qurısın, ǵarrılıq ta, birin aytıp otırıp, ekinshisine ótip kete beremen (Sh.Seytov). Ádira qaldıq, soqır kórgenin jazbas degen (W.Ayjanov).

Awızeki sóylew stilinde, kóbinese qısqa aytılatuǵın kiris gápler paydalanıladı hám Olar ózleriniń aytılıw intonaciyasına iye boladı. Mısallar:

Kerek deseń, Olar menen adım jerde júzbe-júz ushırasasań (T.Xalmuratov).

Paraz eteyik, bir ata óziniń jetim balasına qaraǵanda hayalın artıq súysin (Sh.Ayapov).

Al kitabiy stillerde kiris sózler menen bir qatarda bir qansha keńeytilgen kiris gápler kóbirek ushırasadı. Mısalı: Bizge málim bolǵan tariyxıy maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, 250 mıń jıl tariyxqa iye bolǵan Greciya teatrlarınan baslar, 250 jılǵa jaqın tariyxqa iye rus teatrlarında teatrǵa, teatr arqalı teatr tamashagóylerine mas keletuǵın bir de dramalıq shıǵarma rejissersız tańlanǵan emes (T.Allanazarov).

3. Rásmiy isler stilinde gápler jazba túrde qáliplesken hám belgili bir formaǵa (standartqa) iye hújjetlerdiń tili bolǵanlıqtan, onda modallik qatnastı bildiriw talar etilmeydi, sonlıqtan da, kiris sózler hám kiris gápler paydalanılmaydı.

4. Ilimiy stilde kiris gápler aytılǵan pikirdiń anıqlıǵın, logikalıq durıslıǵın bildiriw ushın xızmet etedi. Máselen, bul stilde: Biziń pikirimizshe, aytıp ótkenimizdey, ...tıń kórsetkenindey usaǵan kiris

41

gápler kóbirek paydalanıladı. Háttyeki hár bir tarawınıń ózine tán kiris gápleri de bolıwı múmkin. Máselen, matematikada, fizikada, aytayıq, mısalǵa alsaq usaǵan kiris gápler kóbirek ushırasadı. Mısallar: Ruwhanıylar quyash

óziniń bir kúnlik jolın 180 «adım» menen júrip shıǵadı dep esaplaydı, aytayıq, bir «adım» 1/180 jayıq múyishke teń degendi bildiredi («Algebra hám analiz baslamaları» 9 klass ushın sabaqlıq). Bul eskertiw qálegen basqa iymekler, mısalǵa alsaq, parabola yamasa giperbola ushın da durıs boladı

(«Fizika» 9-klass ushın sabaqlıq).

5. Publitsistikalıq stilde, ásirese kórkem ádebiyat stilinde kiris gápler hár qıylı qosımsha sezimlerdi hám emocionallıq bahalardı bildiriwshi kórkemlew quralı xızmetin atqaradı. Mısallar: Awa, shının aytıw kerek, mine usılardı talar etiwge biziń apparattaǵı xızmetkerlerdiń kúndelikli jumıslarında principlilik, issheńlik hám joqarı juwapkershilik jetispeydi (T.Qayıpbergenov). Jasıratuǵını joq, aldıńǵı jılları eksek boldı degen kózqarasta edik («Erkin Qaraqalpaqstan»).

Solay etip, kiris gápler awızeki sóylewde de hám jazba stildiń publitsistikalıq hám kórkem ádebiyat túrlerinde de sóylewshiniń hár qıylı modallik bahasın bildirip, gápke ekspressivlik boyaw beredi, sonlıqtan da olar jazıwshı, shayırlar hám t.b. tárepinen kórkemlew quralı sıpatında keń paydalanıladı.

42

2. 6. KIRITPE QURÍLMALARDÍŃ STILISTIKASÍN

OQÍTÍW

Kiritpe gápler sóylewshi óz pikirin bayan etip turǵanda tiykarǵı gáptiń ulıwmalıq mazmunına qatnaslı eskertiw mánisinde qosımsha pikir keltiredi. Bunda qosımsha túsinik retinde keltirilgen gápler tiykarǵı

gáptiń ishinde yamasa keyninde beriliwi múmkin.

Mısalı: Ózinen kishkene eki qarındası (ol waqıtları olar júdá kishkene edi) Ájimurattıń sebebinen jılaǵan waqıtta barıp ákesi Olardı jubatır aldına aladı.

Usı waqıtta biziń sekretarımız (ol lawlamaylaw adam edi) kirip keldi de, maǵan táp berdi.

Ádebiy shıǵarmalarda kiritpe sózler personajlardıń sıpatlamasın tolıq kórsetiw ushın da qollanıladı. Mısalı: Amanlıq penen Alliyar Mamandı Murat shayıqtıń úyiniń (bala oqıtatuǵın ekinshi úyi bar) kóleńkesinen taptı (T.

Qayıpbergenov).olay emes, Nurtay aǵa (Temirovtıń atı Nurtay edi, kóbinshe onı awıl adamları familiyası menen ataydı) siz qátelesip kiyatırsız (Ó. Xojaniyazov).

Kiritpe konstrukciyalar gápke qosımsha maǵlıwmat, túsinik, anıqlama, dúzetiw, eskertiw hám t.b. mánilr beretuǵın bolǵanlıqtan tildiń hár qıylı stillerinde (ilimiy publitsistikalıq, is qaǵazları) qollanıla beredi. Olar sóylew tilinde hám kórkem ádebiyat tilinde kópler ushırasadı.

43

JUWMAQLAW

Jańa pedagogikalıq texnologiyalardıń hár qıylı usılların paydalanıw mektep oqıwshıları, akademiyalıq licey menen kásipóner kolledjleri hám joqarı oqıw orınlarınıń talabalarınıń sabaq waqtındaǵı aktivligine alıp keledi. Insert, ekige bólingen dápter, klasster, ese hám t.b. usıllar arqalı oqıwshılardıń óz betinshe oylaw qábiletleri rawajlanıp baradı, olardıń erkin pikirlew, kritikalıq pikirlew qábiletleri rawajlanadı. Bunnan tısqarı temanı ótkende tek sabaqlıq penen sheklenip qoymastan oqıtıwshı jańa usıllardı óz betinshe payda etkeni jón, sebebi mektep sabaqlıǵında «Tildiń kórkem súwretlew quralları» degen temanı oqıtıwda teńew, epitet, metafora, giperbola ǵana

úyreniledi. Bizińshe, bul kem, sebebi metaforanı úyrengende metanimiyanı, al giperbolanı úyrengende litotanı úyreriw talapqa say bolar edi. Yaǵnıy, qaraqalpaq tiliniń stilistikasın oqıtıwda oqıtıwshısınıń tiykarǵı wazıypalarınıń biri oqıwshılardı tárbiyalaw hám kórkem shıǵarmalar arqalı estetikalıq tárbiya beriw bolıp esaplanadı.

Gáp pikirdi adamlardıń sezimin basqalarǵa jetkeriwde xızmet qılatuǵın tiykarǵı birlik. Sonday-aq, gáp arqalı tıńlawshı basqanıń pikirin túsinip qabıl etedi. Bul gáptiń adamlar arasındaǵı kommunikativlik xızmeti bolıp esaplanadı.

Gáp-semantikalıq, intonaciyalıq pútinlikke iye bolǵan, tamamlanǵan bir pútin oydı bildiretuǵın sintaksislik birlik bolıp esaplanadı. Gáp mazmunı boyınsha xabar, soraw, buyrıq hám úndew bolıp bólinedi. Gáptiń quramındaǵı sózler gáp aǵzalarına bólinedi. Olar baslawıs, bayanlawish, tolıqlawısh, anıqlawısh hám pısıqlawısh.

Biz pitkeriw qánigelik jumısımızda gáptiń mazmunı hám gáp aǵzalarınıń stillik xızmeti haqqında sóz ettik.

45

Xabar gápler arqalı is-hárekettiń, waqıyanıń mazmunı haqqında xabar bildiriledi, sonlıqtan xabar gápler tildiń barlıq stillerde qollanıla beredi. Xabar

gáplerdiń tiykarǵı stillik ózgesheligi, ondaǵı tastıyıqlaw yaki biykarlaw

mániniń bildiriliwinde.

Tastıyıqlaw túrindegi gáplerde biykarlaw belgileri bolmaydı, al biykarlaw gápler grammatikalıq qurallarsız jasalmaydı. Máselen: Atam kelmedi-Atam kelgen emesAtam kelgen joq, nátiyjede jay gápler

sinonimiyasi payda boladı. Bunday sinonimlik belgi menen stillik ayırmashılıq júzege keledi.

Awızeki hám jazba stilde tastıyıqlawshı gáp biykarlawshı mazmundı,

biykarlawshı gáp tastıyıqlaw mazmunın bildiriwi múmkin. Negizinde feyil sóz dizbegindegi eki sózde de bolımsızlıq qosımtası bolsa, onda tastıyıqlaw máni bildiriledi. Mısalı: ol aytpay qoymaydı (aytadı), yaki joraların kórmey

kelmeydi (kóredi).

Tastıyıqlawshı formadaǵı xabar gápler ayrıqsha intonaciya menen aytılsa, biykarlaw mazmunı kelip shıǵadı. Mısalı: Seniń aytqanıń bola

bereme? (bolmaydı). Sonday-aq feyil bayanlawıshqa boptı sózin qosıw arqalı da biykarlaw mazmunı bildiriledi. Máselen: oqıp bortı, barıp bortı, aytıp bortı

hám t.b.

Soraw gápler de tildiń barlıq stillerinde qollanıla beredi. Biraq olar

sóylew jaǵdayına baylanıslı hár túrli stillik xızmet atkaradı. Ilimiy stildegi miynetlerde soraw gápler tıńlawshınıń dıqqatın awdarıw ushın qollanıladı.

Máselen: Ilimpaz bul pikirleri menen ne demekshi?

Publitsistikalıq stildegi maqalalarda jazıwshı oqıwshıǵa soraw beredi

hám sol jerde óziniń sorawına juwap beredi.

Ritorikalıq soraw gáplerdiń bayanlawıshı buyrıq miyilindegi xabar gápler menen sinonimlik sıńar boladı. Olardı sinonimlik sıńarın payda etiw arqalı pikirdiń tásirsheńligi artadı. Máselen: E rjan

46

uyalmaǵan menen sizler uyalmaysız ba? (M.Dáribaev) – sizler uyalsańız boladı ǵoy.

Ritorikalıq soraw gáplerdiń bayanlawıshı feyil+ soraw janapayı formasında dúzilse, tuyǵı-sezim ele de kúsheyedi. Bunday gápler biykarlawshı bolıp, al sinonimlik sıńarları xabar gáplerdiń tastıyıqlaw mazmunın bildiredi. Mısalı: Báhár ayındaǵı bultqa isenip bola ma? (T.Qayıpbergenov)- Báhár ayındaǵı bultqa isenip bolmaydı.

Ritorikalıq soraw gápler dramalıq shıǵarmalardaǵı dialoglarda kóp qollanıladı. Bunda olar kek etiw, kemsitiw sıyaqlı mazmunlardı bildirip, sóylewshiniń pikirin biykarlaw mazmunın bildiredi. Máselen:

-Men sizden keshirim soraw ushın keldim. - Siz? Keshirim soraw ushın?

Buyrıq gápler tıńlawshını birer nársege yamasa birer isti orınlawǵa buyrıq, májbúrlew, tilek, ótinish sıyaqlı mazmundı bildiredi.

Buyrıq mazmunı baqırıw, qattı buyırıw, jalınıw, ótinish, ruqsat, shaqırıw, másláhát, keńes beriw, talar etiw, kúsh kórsetiw, mirát etiw, táselle beriw sıyaqlı hár qıylı kóriniste boladı. Máselen:

1.-Kyetip qamańlar! -Jatıńlar! (Q.Dosanov) - ótinish.

2.Bawırına ter qatpasın (K.Sultanov) - tilek.

3.Qayırın bersin – táselle.

Úndew gápler joqarı intonaciya menen aytıladı. Úndew gáplerdiń quramında tańlaq, janapay sózler jiyi qollanıladı.

Úndew gápler stili boyınsha publiciyatikalıq stilde hám kórkem ádebiyat stilinde ushırasadı. Máselen: Bárkamal áwlad-keleshegimiz tayanıshı! (I.Karimov)

Baslawıshtıń stili boyınsha bayanlanıp atırǵan pikirdiń mazmunın kúsheytiw, onı tastıyıqlaw sıyaqlı stillik zárúrlik kerek bolǵanda, subekt e ki ret qaytalanıladı. Mısalı: Men oqıtıwshıman, sen

47

talabasań. Gáp ulıwmalıq mazmundı bildirgende, almasıq túsirilip qaldırıladı. Mısalı: Oqıtıwshıman, talabasań.

Bunnan tısqarı iyesi belgisiz, iyesi ulıwmalasqan gáplerde, jumbaqlardıń ayırım túrlerinde baslawısh qollanlmaydı. Mısalı: Jer aydasań gúz ayda, gúz aydamasań júz ayda (naqıl), Suwda erimes, otta janbas (jumbaq).

Gápti dúziwde, ondaǵı pikirdi bayanlawda bayanlawısh triykarǵı wazıypanı atqaradı. Gáptegi bayanlawısh formalarınıń hár biri ózine tán belgili bir stilistikalıq maqsette qollanıladı.

Sóylew stilinde dara bayanlawısh kóp qollanılsa, kitabıy stilde qospa bayanlawıshlar keń qollanıladı. Máselen: járdemlesiw-járdem beriw-járdem kórsetiw; gúresiw-gúres alıp barıw-gúres júrgiziw.

Sóylew stilinde feyil bayanlawısh tákirarlanıp qollanılsa, aytılıp atırǵan pikirdiń tásirsheńligi artadı.

Bayanlawıshtıń inversiyaǵa ushırawı nátiyjesinde gáptiń tásirsheńligi asadı. Mısalı: Qolıńdı tarttart qolıńdı.

Ekinshi dárejeli aǵzalardıń biri - tolıqlawısh. Tolıqlawısh gáp ishinde háreketke baylanıslı predmetti bildiredi.Ózi baylanıslı bolǵan sóz benen basqarıw usılında baylanısadı. Gáp ishinde tiykarınan bayanlawısh penen baylanıslı boladı. Mısalı:

Miynetsiz bayıwdıń ılańı bolar (

I.Yusupov «Sáwbetli aqsham»)

Qaraqalpaq tilinde tolıqlawıshlar stilistikalıq talarqa baylanıslı inversiyalıq orın tártipte tuwra tolıqlawısh, kóbinese jalǵawlı formada keledi. Mısalı: Qısqart sózdi, tart tilińdi. Tap dushpandı tezirek (T.Qayıpbergenov).

Qısqart sózdi sorqaynaǵan Kúnxoja, Ólgenińshe xoshlasıp ket el menen (Kúnxoja)

48

Anıqlawısh predmettiń belgisin bildiretuǵın ekinshi dárejeli aǵza. Sonlıqtan anıqlawısh predmet mánisin bildiretuǵın gáp aǵzalarınıń hár qıylı belgilerin anıqlar keledi.

Anıqlawıshtıń dara, qospa túrleri atawısh sózler menen dizbeklesip poetikalıq shıǵarmalarda kórkemlik ushın keń qollanıladı. Mısalı:

Zárredey payda joq seniń janıńnan,

Dep kúlgendey gúwler duzlı samallar.

(I.Yusupov «Aral ellegiyaları»)

Pısıqlawısh gáptiń e kinshi dárejeli aǵzası bolıp is-hárekettiń orınlasıw jaǵdayların, isleniw usılın hám soǵan baylanıslı orın, waqıt, sebep-nátiyje, sın, qarsılaslıq, maqset, shárt, muǵdar-dárejesin kópsyetedi. Demek, pısıqlawısh is-hárekettiń birep belgisin bildiretuǵın gáp aǵzası. Sonlıqtan pısıqlawısh gáp ishinde bayanlawısh aǵzaǵa baylanıslı boladı. Pısıqlawıshlar stillik ózgeshelipkleri boyınsha

barlıq stillerde de keń qollanıla beredi. Mısalı:

«Qorqqanǵa qos kóriner» Joldaslıq jolda biliner. (I.Yusupov «»Xalıq sózleri»)

Shal dostım, gúńirentip tilla sazıńdı, Shárt qıyamet dártli namalarıńnan.

Gáp aǵzalarınıń orın tártibi ádettegi hám keri bolıp keledi. Mısalı: Oqıw – biziń wazıypa. - Biziń wazıypa – oqıw; Bala awırıw

edi. – Awırıw bala edi;

Kóp balalı hayallar keldi. – Balalı kóp hayallar keldi.

Bulardan mánilik ózgeshelik gáp aǵzalarınıń orın tártibine baylanıslı. Sonlıqtan da gáp aǵzalarınıń orın tártibi sintaksislik áhmiyetke iye. Hár bir gáp aǵzalarınıń ózine tán ornı bar.

Stilistikalıq jaqtan birgelkili aǵzalar kúshli kórkemlew qurallarınıń biri bolıp xızmet e tedi. Olar arqalı ulıwma kartinanıń

49

detalları pútinniń birlikleri, hárekettiń dinamikası, epitetler qatarı, hár qıylı ekspressivlik mániler bildiriledi. Mısalı, Berdaqtıń “Kórindi” qosıǵında:

Suwpı, iyshan, axun jáne mollalar,

Kózlerime shaytan yańlı kórindi (Berdaq).

Kiris sózler, kiris sóz dizbekleri hám kiris gápler aytılǵan pikirge sóylewshi yamasa avtordıń hár qıylı subektiv qatnasların bildirip, gápke qosımsha modallik, emocionallıq hám ekspressivlik mániler júkleydi. Sonlıqtan Olar awızeki sóylew tilinde de, jazba tilde de qollanıladı.

Málim bolǵanınday-aq, til óziniń jámiyette atqaratuǵın xızmetine qaray bir neshe funkcional stillerge bólinedi. Hár bir stil óziniń xızmetine hám mazmunına sáykes til quralların tańlar qollanadı. Mısalı: Yaqshı, onda jamanlıqqa uyǵara bermeyik (T.Qayıpbergenov).

Kiritpe konstrukciyalar gápke qosımsha maǵlıwmat, túsinik, anıqlama, dúzetiw, eskertiw hám t.b. mánilr beretuǵın bolǵanlıqtan tildiń hár qıylı stillerinde (ilimiy publitsistikalıq, is qaǵazları) qollanıla beredi. Olar sóylew tilinde hám kórkem ádebiyat tilinde kópler ushırasadı. Mısalı: Usı waqıtta biziń sekretarımız (ol lawlamaylaw adam edi) kirip keldi de, maǵan táp berdi.

50