MD hám PQJ / Qaraqalpaq tiliniń stilistikasın oqıtıw

Tolıqlawıshtıń gáptegi ornı. Gápte tolıqlawıshtıń ornı. Tolıqlawısh ózi baylanıslı bolǵan aǵzanıń yaǵnıy gáp ishinde kópshilik jaǵdayda bayanlawıshtan aldın turadı.

Sultamurat pildi de, maymıldı da hám basqada haywanlardı óz kózi menen kórgen.

Sizler túsiniwińiz kerek buǵan. Barlıq maqluqatlar ornınan turdı Qarsı alıp, qutlıqlap shıqtı báhárdi.

Anıqlawıshtıń gáptegi ornı. Anıqlawısh ózi anıqlaytuǵın sózden aldın turadı. Mısalı: Kók jipektey kógergen jońıshqalar, ǵalıday bolıp qulpırıp

jatqan gúzlik biydaylar kórindi.

Pısıqlawıshtıń gáptegi ornı. Pısıqlawıshlar gáptegi orın tártibi boyınsha bayanlawıshtan aldın keledi. Mısalı: Kóshe boylar áste júrip kiyatır.

Kópshilik jaǵdaydlarda waqıt hám orın pısıqlawıshlar gáptiń basında keledi. Mısalı: Azanda kún salqın edi. Tashkentten keshe keldi.

Sózlerdiń orın tártibi stilistikalıq (inversiya) áhmiyetke de iye, sebebi Olardıń ornınıń almasıwı arqalı qosımsha mánilik hám kórkemlik ottenkalar bildiriledi:

Maǵan bul kitap unamaydı. Bul kitap maǵan unamaydı; Men siz benen sóylesemen. Siz benen men sóylesemen.

Sonlıqtan gáp aǵzalarınıń inversiyalıq xarakterde ornalasıwında hár qanday stilistikalıq máni boladı. Olardı durıs anıqlay biliw kerek.

31

2. SÓZLERDIŃ BAǴÍNÍŃQÍ BAYLANÍSÍWÍNA TIYISLI

STILISTIKALÍQ ÓZGESHELIKLERIN OQÍTÍW

Qaraqalpaq tilinde baǵınıńqı baylanıstıń kelisiw, basqarıw, izafet hám jupkerlesiw usaǵan tórt túri bar. Baslawısh penen bayanlawısh bette kelisedi. Mısalı:

1.Men baraman, bardım, baratırman, studentpen.

2.Sen barasań, bardıń, baratırsań, studentseń.

3.Ol baradı, bardı, baratır, student.

Olar tek birinshi hám ekinshi bette ǵana, san jaǵınan kelise aladı, al

úshinshi bette onday kelisiw bolmaydı.

1.Men baraman, baramız, studentpen, studentmiz.

2.Sen barasań, siz studentsiz.

Soǵan qaramastan, geypara shıǵarmalarda III, bettegi baslawıshlardıń da bayanlawısh penen kóplik sanda kelisip kelgenligin ushıratıwǵa boladı. Mısallar:

Besten, onnan kesediler,

Isfahanı qılıshları (Abbaz Davbılov “Bahadır”).

Bul ádebiy til ushın norma emes, tek poetikalıq shıǵarmalarda geyde rifma (yamasa buwındı saqlaw) ushın yamasa arxaikalıq stil ushın qollanıladı.

Tartımlı baylanıstaǵı dizbeklerde anıqlawısh penen anıqlanıwshı da tek I hám II bette kelisedi. Mısalı: Meniń kitabım, seniń kitabıń. Bunday baslawıshlardıń birinshi komponentsiz (iyelik sepligindegi sóz túsirilip) aytılıwı sózdi qısqa, ıqshamlı hám qonımlı etip aytıw ushın qollanıladı. Balam, ulım, qızım, shıraǵım, aǵası, anası. Bunday sózler tek ǵana betti (tartımdı bildirmey ulıwma qaratpanı ańlatadı).

Basqarıw arqalı baylanıstıń da stilistikalıq múmkinshilikleri kóp. Bunday baylanısta seplik formaları menen tirkewish hám kómekshi

32

atawıshlı formalar óz-ara sinonimlik qatnasta bolıp keledi hám olar

Iyelik hám tabıs seplikleriniń ashıq hám jasırın jalǵanıwı da stilistikalıq áhmiyetke iye.

Awıldıń adamı – awıl adamı. Kitaptı oqıdım – kitap oqıdım.

Anıqlıq, belgililik – anıqsızlıq belgisizlik.

33

2. 3. BIRGELKILI AǴZALARDÍŃ STILISTIKASÍN

OQÍTÍW

Stilistikalıq jaqtan birgelkili aǵzalar kúshli kórkemlew qurallarınıń biri bolıp xızmet etedi. Olar arqalı ulıwma kartinanıń detalları pútinniń birlikleri, hárekettiń dinamikası, epitetler qatarı, hár qıylı ekspressivlik mániler bildiriledi. Mısalı, Berdaqtıń “Kórindi” qosıǵında:

Suwpı, iyshan, axun jáne mollalar,

Kózlerime shaytan yańlı kórindi (Berdaq).

Birgelkili feyil – bayanlawıshlar arqalı dinamikalıq háreket yamasa hárekettiń tez almasıwı bildiriledi: Bul barısında ol hesh kimniń de sózin tıńlamaydı, sóylespeydi de, dógeregine qaramaydı (Qurbanbaev). Olardıń aldılarında pısıqlawısh sózler kelip olardıń mánilerin kúsheytip kórsyetedi: Aydana ornınan órre turdı da, dalaǵa shıǵıp ketti (W.Xojaniyazov). Birgelkili aǵzalardaǵı dánekerler: 1) Ushırasıw Shımbay, Tórtkúl, Qońırat, Moynaqta

ótkeriledi. 2) Ushırasıw Shımbayda, Tórtkúlde, Qońıratta hám Moynaqta

ótkerildi. 3) Ushırasıw hám Shımbayda, hám Tórtkúlde, hám Qońırat hám Moynaqta ótkerildi. 4) Ushırasıw Shımbayda hám Tórtkúlde, Qońırat hám Moynaqta ótkerildi degen gáplerdi salıstırǵanda olar arasında dánekerlerdiń hár qıylı qollanılıwına baylanıslı mánilik hám stilistikalıq ózgesheliklerdiń bar ekenligi kórinedi. Birinshi gápte dáneker joq, sol sebepli sanawdıń shegi kórsetilmeydi hám bunday variant tek jay xabardı ańlatadı. Ekinshi gápte hám dánekeri sońǵı aǵzanıń aldında turıp, sanawdıń tamamlanǵanın bildiredi. Bul forma hámme stil ushın ortaq, biraq ol ásirese is qaǵazları stili ushın tán.

Úshinshi gáp te solay. Onda dáneker hár bir birgelkili aǵzanıń aldında qollanılǵan. Ol emocional sóylew ushın tán. Tórtinshi mısalda birgelkili aǵzalar óz-ara juplasıp kelgen. Bunday formada

34

mánisi bir birine jaqın sózler, mánileri hár qıylı sózler de juplasıwı múmkin. Bunday formalar sóylewdi janlandırıw ushın xızmet etedi.

2) da//-de, ta//-te kúsheytiw mánisin ańlatadı. Mısalı: usı názik tábiyattı Olardı ózgeden ǵázeplendiredi de, kúldiredi de, jılatadı da (Sh.Seytov).

Ǵarrınıń ayta beretuǵın ıssı samalı Qıpshaqtan da, Shımbaydan da, Shabbazdan da, Tórt kúlden de bas púkil eskendi qoyǵan tárizli (Sh.Seytov).

3)Qarsılas dánekerler eki aǵzanıń qarama-qarsılıǵın bildiredi: Ol sharshadı, biraq jumısın toqtatpadı. Bunda bir háreket bolımlı, biri bolımsız. Al geyde eki hárekette bolımlı bolıp keliwi múmkin: Jıynalıs baslandı, biraq tez tamam boldı. Bulardan lyekin dánekeri kóbinese kitabıy stilge tán.

4)Gezekles dánekerler (gá, geyde, birde, biree hám t.b.) kóp birgelkili aǵzalardıń anıq emesligin yamasa awısıp turatuǵınlıǵın, Olardıń qaysısınıń

anıq emes ekenligin kórsyetedi: Serkebay, bir qızardı, bir bozardı

(T.Qayıpbergenov). Birgelkili aǵzalardı paydalanıwda mınalardı este tutıw

kerek:

1)Olar bir qıylı formadaǵı bir sóz shaqabınan bolıwı kerek, biraq morfologiyalıq jaqtan hár qıylı bolıwı múmkin: Boyı kelte, malaqaylı adam.

2)Olardı qollanıwda aǵzalardıń bir birine qatnasına da qarawı kerek:

a)Birdey e mes túsiniklerdi birgelkili e tip dúziwge bolmaydı: Ol tayaq hám tamaq jedi deyge bolmaydı;

b)Birgelkili aǵzalar menen ulıwmalatırıwshı sóz bir formada keliwi

kerek;

v)Birgelkili aǵzalardı júdá kóp etip dizbekley beriwge de bolmaydı.

35

2. 4. QARATPALARDÍŃ STILISTIKALÍQ XÍZMETLERIN OQÍTÍW

Qaratpalar tiykarınan dialoglarda adamlardı ataw, ózine qaratıw ushın xızmet etedi. Mısalı: Begdulla, sen berman kelshi (W.Ayjanov).

Kórkem ádebiyatta qaratpalar tuwra gáplerde qollanıladı: Mine, inim, seni uzatıp salaman, dedim (T.Qayıpbergenov).

Ásirese poeziyada qaratpalar ayrıqsha xızmet atqaradı, ritorikalıq xarakterge (ózi joq adamlarǵa, haywanlarǵa, jansız predmetlerge qarap) iye boladı. Mısallar: 1. Qaratpa-metafora:

Áy, ǵarrı qasqır, jiber shashımdı ... (T.Qayıpbergenov).

2.Qaratpa-metonimiyalar: Qırıma shıqsań, salǵırttı shegirtkedey jawdıraman, aljıǵan aq shash (K.Sultanov).

3.Qaratpa-perifraza: Keshirersiz, otaǵası, men ózimdi tanıstıra almadı

keledi (Ó.Xojaniyazov). Shıraǵım, seniń neshe jılda qaytıp kelgeniń

Qaratpalar sonday-aq hár qıylı tańlaqlar menen qaytalanıp hám qospalanıp qollanılıwı múmkin.

Háy, biyler, kátqudalar, ne boldı sizlerge (T. Qayıpbergenov). Jádiger, aman pitkerip keldiń be, balam (G. Izimbetov).

36

2.5. KIRIS QURÍLMALARDÍŃ STILLIK QOLLANÍLÍW

ÓZGESHELIKLERIN OQÍTÍW

Kiris sózler aytılǵan pikirge sóylewshi yamasa avtordıń hár qıylı subektiv qatnasların bildirip, gápke qosımsha modallik, emocionallıq hám ekspressivlik mániler júkleydi. Sonlıqtan olar awızeki sóylew tilinde de, jazba tilde de qollanıladı.

Málim bolǵanınday-aq, til óziniń jámiyette atqaratuǵın xızmetine qaray bir neshe funkcional stillerge bólinedi. Hár bir stil óziniń xızmetine hám mazmunına sáykes til quralların tańlar qollanadı.

Funkcional stiller úlken eki torarǵa bólinedi: sóylew stili hám kitabiy stiller. Kitabiy stiller qatarına rásmiy is qaǵazları stili, ilimiy stil hám publitsistikalıq stil kiredi 8 . Al kórkem ádebiyat stilin kópshilik izertlewshiler kórsetilgen stillerge qospay bólek alıp qaraydı.

Kiris sózler hám kiris sóz dizbekleri bul stillerde ózleriniń semantikasına sáykes qollanıladı, sonlıqtan olardıń ayırımları jazba stilde kóbirek (bálkim, itimal, shubxasız, haqıyqatında da hám t.b.), al birazları tek awızeki sóylew stilinde ǵana (qáydem, aytpaqshı, aytqanday hám t.b.) qollanıladı9.

Házirgi qaraqalpaq tilindegi kiris kategoriyalardıń stilistikalıq qollanılıwında da ózine tán ózgeshelikleri bar:

1. Durıslıqtı, haqıyqatlıqtı, isenimdi bildiretuǵın kiris sózler barlıq funkcional stillerge de qollanıla beredi: haqıyqatında, shınında, sózsiz, durıs, tuwrı. Mısalı:

1) Jolımız bir túsken bolsalar, Ayman

Shınında, haqım joq quwıwǵa joldan (I.Yusupov).

1 Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. Нóкис, 1990, 9-10-бетлер. 9 Бекбергенов А. Кóрсетилген мийнети, 74-бет.

37

2) Haqıyqatında da, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi baslıǵınıń prizi ushın ótkerilgen kross jarısı hámmede ayrıqsha tásir qaldırdı

(«Erkin Qaraqalpaqstan»). Mısallardaǵı kiris sózler hár qıylı stillerge (birinshi mısalda sóylew stili, ekinshi mısalda jazba publitsistikalıq stilge) tiyisli bolsa da, biri birinen aytarlıqtay stillik ózgeshelikke iye emes.

3. Rásmiy is-qaǵazlar stilinde burınnan qáliplesken sóz formalarına, gáp qurılısına (shtamplarǵa) iye hám subektivlik qatnasqa baylanısı joq jazba hújjetler dúziledi. Sonlıqtan da bul stilde (máselen, arza, daǵaza, spravka hám t.b.) kiris sózler qollanılmaydı, qollanılǵan jaǵdayda da az ushırasadı,

óytkeni rásmiy is-qaǵazlar stilinde pikirdi anıq bayanlaw talar etiledi. Ásirese gúmanlanıw mánisin bildiriwshi (bálkim, bálki, itimal, múmkin) hám boljaw, shamalawdı bildiretuǵın (menińshe, pámlewimshe, shaması) sıyaqlı kiris sózler derlik qollanılmaydı10.

3. Gúmandı, boljawdı, shamalawdı, isenimsizlikti bildiretuǵın kiris sózler kóbinese awızeki sóylew, kórkem ádebiyat hám publitsistikalıq stillerinde qollanıladı: múmkin, shaması, itimal, bálkim hám t.b. Al olardıń ayırımları tek sóylew stilinde ǵana paydalanıladı: kim bilipti, mágár, aqırı hám t.b.

4.Pikirdiń kimge tiyisliligin bildiriwshi kiris sózler awızeki sóylew, ilimi hám publitsistikalıq stillerde qollanıladı. Biraq olar biri birinen stili boyınsha ózgeshelenedi. Máselen, menińshe, senińshe, aytıwınsha, aytıwına qaraǵanda kiris sózleri awızeki sóylew stiline tán bolsa, Olardıń ornına ilimiy stilde bizińshe, biziń pikirimizshe,

...tıń kórsetkenindey (pikiri boyınsha) kiris sózleri qollanıladı.

5.Pikirdiń juwmaǵın, nátiyjesin bildiretuǵın kiris sózler barlıq stillerde

de paydalanıladı: solay e tip, demek, qullası hám t.b. Mısalı:

10 Ўзбек тили стилистикаси. Тошкент, 1983, 192 - бет.

38

Demek, sóz bul grammatikalıq formalardıń yamasa sóz formalardıń jıyıntıǵı («Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası»). Demek, jınayatlı bul ushın ákeń (I.Yusupov). Mısallar ilimiy hám awızeki sóylew stillerine tán.

Funkcional stillerdiń baslı belgileriniń biri Olardıń hár biri ózlerine tán bolǵan leksikalıq hám grammatikalıq ózgeshelikleri menen sıpatlanadı. Usınday ózgeshelikler olardaǵı kiris sózlerdiń qollanılıwında da kórinedi.

1. Awızeki sóylew stili ushın tómendegi kiris sózler xarakterli: ras, tuwrı, shamalawımsha, bárekella, ura, quday saqlasın, qáydem, bir sóz benen aytqanda, menińshe, senińshe, yaqshı, onnan qayta, qáytkeni menen, aytpaqshı hám t.b. Mısallar: Yaqshı, onda jamanlıqqa uyǵara bermeyik (T.Qayıpbergenov). Qáydem, kishe qudaytalam hesh bir bendesin taq etip jaratpaǵan desedi (A.Qudabaev).

2. Ilimiy stildi kóbinese tómendegi kiris sózler sıpatlaydı: máselen, mısalı, bizińshe, biziń pikirimizshe, ...tıń pikiri boyınsha,

...tıń kórsetkenindey (jazǵanınday). Mısallar: Álbette, kórkem shıǵarmanı kórkemler oqıw teatr jámiyetshiligindegi onıń iske asıwı menen mektep wmirindegi orınlanıwınıń úlken-úlken ayırmashılıǵı bar. Máselen, teatrda professional adamlar atqaradı (Á. Paxratdinov). Sonday-aq, birinshiden, ekinshiden ... sıyaqlı kiris sózler kóbirek usı stilge tán. Olardıń járdemi menen ilimiy juwmaqlawlar izbe-izlik penen bayanlanadı11.

3. Publitsistikalıq stillerde de ózine tán ayırım kiris sózlerdi kórsetiwge boladı. Mısallar: Biraq, tekseriwdiń kórsetkenindey, bul jumıs tek qaǵaz júzinde ámelge asıp atır («Erkin Qaraqalpaqstan», 25. 02. 2014). Al bul, óz gezeginde, adamlardıń turmıs dárejesine unamsız

11 Ўзбек тили стилистикаси. Тошкент: Ўқитувчи, 1983, 193-бет.

39

tásir tiygizbekte (Sonda). Mısallardaǵı kiris sózler hám kiris sóz dizbekleri basqa stillerde de qollanılıwı múmkin, biraq olar publitsistikalıq stilde jiyi paydalanıladı.

Kiris sózlerdiń qollanılıw ózgeshelikleri hár bir tildiń stilistikası boyınsha jazılǵan miynetlerde tek qısqasha sóz etilgen. Biraq olardıń stilistikalıq xızmetleri keń hám hár qıylı, sol sebepli arnawlı izertlewlerdi talar

etedi.

Solay etip, házirgi qaraqalpaq tilindegi kiris sózler hám kiris sóz dizbekleri basqa sintaksislik kategoriyalarǵa salıstırǵanda ózine tán

ózgesheliklerine iye.

Kiris sózler hám kiris sóz dizbekleri gáp penen, onıń aǵzaları menen tek modallik qatnasta bolıp, biraq sintaksislik jaqtan olar menen baylanıspaydı. Olar, kóbinese gáptiń basında hám ortasında kelip, ózlerine tán ayrıqsha intonaciya menen aytıladı.

Házirgi qaraqalpaq tilindegi kiris sózler modal sózlerden, atlıq, kelbetlik, sanlıq, feyillerden, tańlaq hám janapaylardan bolıp keledi, al geyde hár qıylı formadaǵı sóz shaqaplarınıń dizbeklesip keliwi arqalı ańlatıladı.

Semantikalıq jaqtan kiris sózler hám kiris sóz dizbekleri sóylewshiniń subektiv pikirine baylanıslı hár túrli mánilerdi bildiredi. Sonday-aq kiris sózler hám kiris sóz dizbekleri ózlerine tán bolǵan stilistikalıq ózgesheliklerge de iye boladı.

Kiris gáplerdiń stilistikalıq xızmetleri. Kiris gápler tilde paydalanıwda

ózine tán bolǵan ózgesheliklerge iye. Bul ózgeshelikler Olardıń modallik qatnasın bildirip, hár qıylı funkcionallıq stillerde qollanılıwında kórinedi.

1. Tıńlawshınıń dıqqatın awdarıw ushın paydalanılatuǵın kiris gápler, tiykarınan, awızeki sóylew tilinde paydalanıladı, sonlıqtan da Olar kórkem shıǵarmalarda personajlardıń tilinde jiyi ushırasadı:

40