MD hám PQJ / Qaraqalpaq tiliniń stilistikasın oqıtıw

oqıtıw barısında onıń grammatikasına keńinen toqtaw kerek dep oylaymız, sebebi oqıwshılar ilimiy stilde qollanılatuǵın sózlerdi awızeki sóylew stildegi sózler menen shatastırmaw kerek. Olar kúndelikli qollanılatuǵın sózlerin ózleriniń oqıwlıq kitapları, máselen, fizika, matematika, ana tili hám t.b. kitaplarıda jazılǵan qaǵıydalar menen salıstırıp úyrense maqsetke muwapıq boladı.

21

1.5. TILDIŃ KÓRKEM SÚWRETLEW QURALLARÍN OQÍTÍW

Publicistikalıq hám awızeki sóylew stil-lerinde, ádebiy til, ásirese kórkem shıǵarma tilin oqıtıwda pikirdiń logikalıq mazmunın kórkem, ótkir etip beriwde tildiń kórkem súwretlew quralları keń qollanıladı. Olar tiykarınan sóylew stilinde júdá kóp ushırasadı. Sóylew stili adamlardıń pikir alısıwında, qarım-qatnas jasawında til arqalı júzege keledi. Sonlıqtan ol dialog formasında bolıp, keminde eki adamnıń arasında qáliplesedi. Sóylew stiliniń basqa stillerden ayırmashılıǵı, onıń leksikası, morfologiyası, sintaksisi menen birge fonetikası birge úyreniledi. Máselen, sóylew stiliniń

fonetikası:

1. Ayırım seslerdiń orın almasıwı: bes-besh, japıraq–jarpaq, qaqpaqqapqaq. 2. Ayırım sesler túsip qaladı: kelip edik-kebek, bolmaydı–bomaydı, sonnan soń-sosın t. b.

Leksikası:

1.Sózler ekspressivlik mánige iye boladı: qatırıp jazdım, qattı jaqsı kóremen. 2. Evfemizmler kóp qolla-nıladı: jas bosanıw,maması, ákesi t.b. 3. Sóylew tiline tán frazeologizmler keńnen jumsaladı: qudaydıń ólimin jepseń, eshekke teris mingizipti. 4. Rus tilinen kirgen sózler aralasıp qollanıla beredi.Máselen: xod bolıp kyetipseń-ǵo, qaltam nol.

Morfologiyası:

1.Sóylew tiline tán feyil forma-ları keń qollanıladı: kórgenbiseń–

kórdiń be? 2. Tańlaq penen janapaylar júdá kóp qollanıladı: tuw, ne deydi?, háy yaǵ-á, pay ayttı–aw hám 3. Abbreviatura júdá kóp qollanıladı: Ayeke, Sáke, velik, mag, stepki h. t.b.

Sintaksisi:

1. Tolıq e mes gápler, sóz-gápler kóp ushırasadı, sebebi gáptiń qalǵan bólegin mimikalar tolıqtıradı.

22

2.Soraw gápler qısqartılıp qollanıladı:

-Atıńız?

-Familiyańız?

3.Kiris sózler, kiris qurılımlar kóp qolla-nıladı: aytshı, aytpashaq.

4.Inversiya derlik barlıq gápler-de jiyi qollanıladı: qayda meniń

balam? hám t.b.

Mektep sabaqlıǵında «Tildiń kórkem súwretlew quralları» degen temanı oqıtıwda teńew, epitet, metafora, giperbola ǵana úyreniledi. Bizińshe, bul kem, sebebi metaforanı úyrengende metanimiyanı, al giperbolanı úyrengende litotanı úyretiw talapqa say bolar edi.

Jazıwda, sóylewde pikirdiń ıqshamlılıǵı, kórkemliligi hám onıń ótkirligi artıwı ushın tildegi hár qıylı kórkemlew quralları keń paydalanıladı. Til-ádebiyattıń birinshi elementi, sebebi hár qanday ádebiy shıǵarmanıń kórkemliligi onıń tili arqalı, ondaǵı kórkemlew quralları arqalı kórinedi. Tildegi bunday kórkemlew quralları, tiykarınan eki túrli boladı; leksikalıq hám sintaksislik.

Leksikalıq kórkemlew quralları troplar dep ataladı, al sintaksislik kórkemlew qurallarına stilistikalıq (yamasa ritorikalıq ) figuralar delinedi.

Bir sózdiń ayırım kontekstlerde óziniń tiykarǵı tuwra mánisinen basqasha awıspalı mánide qollanılıp, hár qıylı kórkemlew qurallı xızme-tin atqarıwı trop dep ataladı. Troplar qatarına epitet, teńew, metafora, metonimiya, sinekdoxa, ironiya, allegoriya, janlandırıw hám perifraza kiredi. Tildiń kórkemlew qurallarınıń ishinde stilistikalıq figuralar da úlken orın tutadı. Stilistikalıq (yamasa ritorikalıq) figuralar

- bul ayrıqsha qurılǵan sintaksislik dizbekler yamasa gápler bolıp, olar tildiń obrazlılıǵı ushın xızmet etedi.

Tildiń kórkem súwretlew quralların oqıtıwda bizińshe, «Esse» usılınan paydalanǵan orınlı dep oylaymız. Sebebi oqıwshı usı

23

usıl arqalı óz betinshe shıǵarma dóryetip, onda tildiń kórkem súwretlew qurallarınan barınsha paydalansa hám muǵallim eń jaqsı jazılǵan shıǵarmanı oqıwshılarǵa oqıp berip, oqıwshını marapatlasa oqıwshıda tilge degen súyispenshilik artadı. Jazıwshıshayırlarımızdıń kórkem shıǵarmaları-nan kórkem súwretlew quralların tawıp, olardı talqılaw barısında oqıwshılarǵa túsinik berip barılsa jaqsı nátiyjege erisemiz.

«Esse» usılı

I.Yusupovtı «kórkem sóz sheberi», «jaqsılıq-tıń jırshısı» dep tán aladı. Siz usı pikirdi qa-lay túsinesiz, oǵan jeke kóz-qarasıńız? Bul jerde oqıwshılar esse jazıw tapsırmasın aladı. Esse arqalı oqıwshı, talaba tek ǵana shayır I.Yusupov-tıń dóretiwshiligi tuwralı pikirlerin jazıp qoymastan, shayırdıń dóretpelerin óz betinshe tal-law isleydi, jekke óziniń qatnasın bildiredi, sol arqalı tildiń kórkem súwretlew qurallarınıń kórkem shıǵarmalarda qalay paydalanǵanlıǵın hám olardıń tilde qollanılıwın úyrenedi.

Bunnan tısqarı ulıwma bilim beretuǵın mekteplerde shayır hám jazıwshılardıń shıǵarma-larındaǵı, sonday-aq awızeki sóylew tilindegi gáplerde qollanılatuǵın tildiń kórkem súwretlew quralların klasstan tıs jumıslardi orınlaw nátiyjesinde de úyrenilse boladı, mısalı, konferenciyalar, hár qıylı konkurslar ótkeriw arqalı muǵallim oqıwshılardıń, birinshiden, bos waqıtların mazmunlı ótkeriwge erisse, ekinshiden, usı situaciyalar arqalı muǵallim oqıwshılardıń sana-sezimin arttıradı. Bul bilimlilik, tárbiyalı-lıq, mádeniyatlılıqqa tárbiyalawdıń bir forması bolıp oqıwshılardıń til baylıǵın kórkem súwret-lew qurallarınan paydalanıw arqalı bayıtıwǵa hám mazmunlı sóylewge úyretiwge baǵdarlaydı.

24

1.6. QARAQALPAQ TILINIŃ SINONIMIKALARÍN OQÍTÍW

Sinonimika bul stilistikanıń tiykarı bolıp tabıladı. Sinonimler leksikalıq sinonimler hám grammatikalıq sinonimler bolıp eki toparǵa ajıraladı. Leksikalıq sinonimler mánilik jaqtan bir-birine júdá jaqın, al sırtqı tárepi boyınsha hár túrli bolǵan sózler toparına aytıladı. Mısalı: kúshli, qarıwlı,

ǵayratlı, quwatlı, mıqlı hám t.b. Leksikalıq sinonimler tildiń qollanılıw normalarına muwapıq sinonim sózlerdi ornı-ornı menen tańlap alǵanda júdá anıq sezilip turadı. Olardıń kóp bolıwı-bul til baylıǵınıń qollanı-lıw órisi keń ekenligin bildiredi. Oqıwshılarǵa leksikalıq sinonimlerdi úyretiwde tek ǵana bir sózden paydalana bermey onıń sinonimlik sıńarların da úyretse, maqsetke muwapıq boladı.

Grammatikalıq sinonimler dep hár qıylı morfologiyalıq túrdegi sózlerdiń, sóz dizbekleriniń, qospa gáp bólekleriniń mánilik jaqtan óz-ara birdey qollanılatuǵın ekinshi bir qatarın túsinemiz. Grammatikalıq sinonimler morfologiya-lıq sinonimler (qolaysız-naqolay, biypul-pulsız t.b.), sintaksislik sinonimler (mashina menen barıw - mashinada barıw, úyge qaytıw-úyge qaray qaytıw t.b.) bolıp ekige bólinedi. Bul ekewi de hár túrli stillik talaplarǵa sáykes qollanıladı. Bul temanı ótkende jańa pedtexnologiyanıń hár túrli usıllarınan paydalana beriwge boladı, óytkeni qaraqalpaq tilinde óz-ara sinonimles sózler júdá kóp, al olardıń biriniń ornına biri qollanılıwı hár túrli. Mektep sabaqlıqlarında usı temaǵa sáykes shınıǵıwlardı orınlaw arqalı da sabaqtıń maqset hám wazıypalarına erisiwge boladı.

25

II BAP. JAY GÁPLERDIŃ STILI HÁM OLARDÍ OQÍTÍW

Qurılısı hám xızmetine qaray jay gápler hár qıylı boladı. Pikirdiń haqıyqatlıqqa qatnasına qaray bolımlı hám bolımsız gápler, aytılıw maqsetine qaray xabar, soraw hám úndew gápler, aǵzalarınıń quramına qaray bir bas aǵzalı hám eki bas aǵzalı bolıp keledi.

Jay gáptiń ayırım túrleri arasında sinonimiyalıq qatnaslar bolıwı múmkin: Kim bilmeydi, Pushkin, seniń atıńdı? – Pushkin, seniń atıńdı hámme biledi. Bundaǵı birinshi gápte soraw formaları hám bolımsızlıq formaları bolǵanı menen ulıwma máni bolımlılıqtı bildiredi. Birinshi gáp ekinshige salıstırǵanda ózindegi ekspressivlik hám emocionallıq mániler menen ajıratılıp turadı.

1.Bolımsız gápler arasındaǵı sinonimiya mına gáplerden de bayqaladı. Awa, men seni kútip otıra bersem. – Men seni kútip otırmayman. Sonday-aq: Men bul jerden ketke de qayda baramanYo – Men hesh qayda barmayman.

2.Men bas aǵzalı hám bir bas aǵzalı gápler de parallel qollanılıp,

ózine tán stilistikalıq ózgeshliklerge iye boladı: Seniń kim ekenińdi biz bilemiz. – Seniń kim ekenińdi bilemiz.

3. Baslawıshı bar aktiv konstrukciyalar passiv konstrukciyalar arqalı ańlatılıwı múmkin: Gazetanıń kelesi sanın shıǵardıq. – Gazetanıń kelesi sanı shıqtı. – Gazetanıń kelesi sanı shıǵarıldı. Oqıwshılar qabıl etti. – Oqıwshılar tárepinen qabıl etildi.

4. Elliptik hám eki quramlı gáplerdiń sinonimikası: Edil ǵarǵası eline kyetedi. Jayıq ǵarǵası jayına. Edil ǵarǵası eline kyetedi. Jayıq ǵarǵası jayına kyetedi. Elliptik gáplerde ekspressiv hám emocionallıq máni kúshli, tásirli bolıp, Olar sóylew tilinde hám kórkem ádebiyatta hár qıylı dinamikalıq hám stilistikalıq háreketti sıpatlaw ushın keń qollanıladı: Tórde qonaqlar, tórde

úydiń iyesi, hámme – saylawǵa. Iyt toyǵan jerine, er tuwǵan jerine.

26

5.Ataw gáp hám eki bas aǵzalı gápler: gúzdiń aqırǵı ayı. Qaqaman suwıq (T.Qayıpbergenov). – Gúzdiń aqırǵı ayı keldi. Qaqaman suwıq baslandı. Ataw gáptegi atlıq arqalı predmettiń ózi hám onıń háreketi (házirgi máhál mánisinde) ańlatıladı. Sonlıqtan da olar statikalıq súwretlemelerde, hárekettiń tez almasıwın bildiriwde, avtorlıq remarkalarda keń qollanıladı.

6.Sóz – gáplerdiń de stilistikalıq xızmeti úlken. Olar ásirese dialog ushın tán bolıp, pikirdiń ıqshamlıǵı ushın xızmet etedi. mısalı: Siz Moskvaǵa barasızba? – Awa, (joq, álbette, he?)

7.Baslawıshsız bir bas aǵzalı konstrukciyalar hár qıylı stillik maqsette qollanıla beredi: Ilimdi miynetsiz iyeler bolmaydı (iyesiz gáp). – Ilimdi miynetsiz iyeley almaysań (iyesi ulıwmalasqan gáp).

8.Tolıq emes gápler bir aytılǵan sózdi qayta-qayta tákirarlamay pikirdi jıynaqlı, ıqshamlı etip aytıw ushın xızmet etedi, sonlıqtan da ol ásirese janlı

sóylew tilinde keń qollanıladı.

-Atıń kim qarındasım?

-Ayparsha.

-Kim bolıp isleyseń?

-Sawınshı.

-Qarawıńızda neshe sıyır bar?

-On úsh (G.Izimbetov “Tuńǵısh muhabbat”).

27

2. 1. GÁP AǴZALARÍNÍŃ ORÍN TÁRTIBIN TÚSINDIRIW

Tildiń pawajlanıw barısında qáliplesken sintaksislik dúzilisinde belgili bir zańlılıqlar bar. Sózler gápte qalay bolsa solay ornalaspaydı? Gáptegi sózlerdiń sintaksislik xızmetine qaray belgili tártip penen ornalasadı.

Házipgi qaraqalpaq tilinde gáp aǵzalarınıń orın tártibi epkin solayda gápte hár bir gáp aǵzasınıń qáliplesken orın tártibi boladı.

Gáp aǵzalarınıń orın almastırıw Olardıń grammatikalıq qurılısına onsha tásir qılmaydı. Keshe jawın jawdı. Jawın keshe jawdı.

Sózlerdiń orın tártibiniń ózgeriwi kópshilik jaǵdayda gáptiń mánisiniń

ózgeriwi, stilistikalıq tárepine tásir jasaydı.

Sózlerdiń erkin orın tártibi ásirese awızeki sóylew tilinde kóp ushıraydı. Sonday-aq sózlerdiń orın tártibiniń ózgeriwi stillik maqsetlerde kórkem shıǵarmalarda ushırasadı.

Gáptegi sózler biri-biri menen óz-ara mánilik qatnaslarına qaray ornalasadı. Gáp aǵzalarınıń ornı gáptiń dúzilisine gáp aǵzalarınıń sanına hám olardıń qanday sóz shaqaplarınan bolıwına qaray ornalasadı. Gáp tek bas aǵzalardan quralsa baslawısh bayanlawısh túrinde, al ekinshi dárejeli aǵzalardıń qatnasında dúzilse, bas aǵzalar ózine qatnaslı aǵzalar menen birge keledi. Gáp ishinde kóbinesi turaqlı orında bayanlawısh: anıqlawısh, jalǵawsız tuwra tolıqlawısh, sın hám muǵdar dáreje pısıqlawıshları keledi. Al baslawısh, seplik formasındaǵı tolıqlawısh hám pısıqlawıshtıń ayırım túrleriniń gáptegi ornı erkin boladı.

Awılǵa qaray eki atlı kiyatır. Eki atlı awılǵa qaray kiyatır. Eki atlı kiyatır awılǵa qaray. Bul jerde sózlerdiń ornı tártibiniń ózgeriwi gáptiń mazmunına, sintaksislik xızmetine tásiryetip turǵan joq.

28

Kópshilik túrkiy tillerde, sonıń ishinde, qaraqalpaq tilinde bayanlawısh gáptiń aqırında, baslawısh bayanlawıshtan aldın, anıqlawısh ózi anıqlaytuǵın sózden burın, al pısıqlawısh penen tolıqlawısh ózi baylanıslı sózden burın turadı. Mısalı: Qubladan janǵa jaǵımlı salqın samal esedi.

Ayxan ákesi tuwralı kúnde oylanatuǵın edi.

Usılay etip, sózlerdiń qáliplesken ornı tártibi tuwra tártip delinedi. Kúndelikli awızeki sóylew tilinde, kórkem shıǵarmalarda sózlerdiń ornı

tártibiniń ózgeriwi jiyi ushırap turadı. Bunday etip sózlerdiń orın tártibiniń

ózgeriwi anaw yaki mınaw sózge ayrıqsha kewil aydarıw ushın, emocionallıqekspressivlik obrazlıqtı payda etiw ushın qollanıladı.

Bunday sózlerdiń ádettegi ornı tártibiniń ózgeriwi inversiya delinedi. Inversiya gáptegi sózlerdiń sintaksislik xızmetine tásir tiygizbeydi.

Mısalı: Tek shıqpaǵan janı bar edi jániwardıń. Usınday kútilmegen waqıya bolǵan edi bir kúni.

Araladıq aq Edildiń qayıńın. Panaladıq ullı jurttıń Jayıǵın Jıladı jasıl taw sonda, Jıladı keshki juldız, Jıladı arıwdı joqlap

-Maǵan qarań, seniń ar-namısıń, Hújdanıń bar ma ózińniń?

-Endi ne kerek saǵan? -Azmaz kóter basıńdı! -Bul jer úyiń emes ǵoy seniń. -Tapqan ekenseń nadandı.

Ayırım jaǵdaylarda sózlerdiń orın tártibiniń ózgeriwi menen olardıń sintaksislik xızmetide ózgeredi. Kóbinesi, baslawıshbayanlawısh poziciyasında kelgen gáplerde bul jaǵday ushırasadı. Watanǵa xızmet etiwhár bir insannıń baslı wazıypası. Hár bir insannıń baslı wazıypası-Watanǵa xızmet etiw. Bul-biziń awıl. Biziń awıl -bul. Aqıllı bala (sóz dizbegi). Bala aqıllı. (gáp)

29

Bul jaǵdayda sóz dizbegi gápke, al gáp sóz dizbegine aynaladı.

Baslawıshtıń gáptegi ornı. Gápte baslawıshtıń ornı qaraqalpaq tilinde baslawısh bayanlawıshtan aldın keledi. Baslawısh gáptiń basında yaki ortasında kele beriwi múmkin. Mısalı: Qar erteńine azanda da jawıp turdı. Atlar turǵan jerge baraman degenshe Sultan, Murat tońıp qaldı.

Baslawıshtıń bayanlawıshtan keyin keletuǵın jaǵdayları da ushırasadı. Bul sóylew tilinde hám kórkem shıǵarmalarda kóp ushırasadı.

Mısalı: He aytpaqshı eken ol oqıwshılarǵa. He qusap ketkenseń óziń. Ushıwdı qaydan úyrenip júr bul hám t.b.

Ayrımı jaǵdayda úndew gáplerde bayanlawısh baslawıshtan burın turadı. Jasasın xalıqlar doslıǵı!

Tuwra gáplerde avtor gápiniń bayanlawıshı baslawıshtan burın turadı. Sizler qayda baratırsız?-dedi ol.

Poeziya tilinde ushırasadı.

Keldi báhár keńnen jayıp qulashın, Jer betine sewip kúnniń quyashın.

Tońlar erip, balqıp ketti qorǵasın,

Taslardı jibitti kúni báhárdiń.

Bayanlawıshtıń gáptegi ornı. Gáp ishinde bayanlawıshtıń ornı turaqlı. Bayanlawısh kóbinesi gáptiń aqırında turadı. Qosıqlarda, sóylew tilinde stillik maqsetlerde bayanlawısh gáptiń basında da keliwi. Mısalı: Tiyme buǵan!

Tart qolıńdı!-dep baqırdı.

Birewge aytpasa tap jarılıp ketetuǵınday sezdi ózin.

30