MD hám PQJ / Qaraqalpaq tiliniń stilistikasın oqıtıw

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ XALÍQ BILIMLENDIRIW

MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK

PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

QARAQALPAQ TIL BILIMI KAFEDRASÍ

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakulteti pitkeriwshisi Saltanat U.

«Qaraqalpaq tiliniń stilistikasın oqıtıw» degen temadaǵı

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Nókis-2014

TEMA: QARAQALPAQ TILINIŃ STILISTIKASÍN OQÍTÍW

attestaciya komissiyasınıń qararı:

MAK baslıǵı: MAK aǵzaları:

2

JOBASÍ:

KIRISIW. STILISTIKA HAQQÍNDA ULÍWMA TÚSINIK

IBAP. QARAQALPAQ TILINIŃ STILISTIKASÍN OQÍTÍW

1.1.Is qaǵazlarınıń stilin oqıtıw.

1.2.Kórkem ádebiyat stilin oqıtıw.

1.3.Publicistikalıq stildi oqıtıw.

1.4.Ilimiy stildi oqıtıw.

1.5.Tildiń kórkem súwretlew quralların oqıtıw.

1.6.Qaraqalpaq tiliniń sinonimikaların oqıtıw.

II BAP. JAY GÁPLERDIŃ STILI HÁM OLARDÍ

OQÍTÍW

2. 1. Gáp aǵzalarınıń orın tártibin túsindiriw.

2.2. Sózlerdiń baǵınıńqı baylanısıwına tiyisli stilistikalıq

ózgesheliklerin oqıtw.

2.3.Birgelkili aǵzalardıń stilistikasın oqıtw.

2.4.Qaratpalardıń stilistikalıq xızmetlerin oqıtw.

2.5.Kiris qurılmalardıń stillik qollanılıw ózgesheliklerin oqıtw. 2. 6. Kiritpe qurılmalardıń stilistikasın oqitiw

JUWMAQLAW

PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR DIZIMI

3

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı.

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakulteti Qaraqalpaq til bilimi kafedrası 2013-2014 – oqıw jılı. Student:

S. Uzaqbergenova Kurs 4 a

Ilimiy basshı: Seydullaeva Dárigúl

Tema: Qaraqalpaq tiliniń stilistikasın oqıtıw

Avtorlıq annotaciya

Temanıń aktuallıǵı: Qaraqalpaq tiliniń basqa túrkiy tilleri sıyaqlı, ózine tán

ózgeshelikleri-niń biri-onıń stilistika ilim tarawı. Bul taraw arqalı biz tilimzdegi sózlerdiń jazba hám awız-eki stillerde qollanılıw ózgesheliklerin

úyrenemiz. Biziń jumısımızdıń jańalıǵı da sonnan ibarat, yaǵnıy shayırjazıwshılarımızdıń shıǵarmalarındaǵı sózlerdiń grammatikalıq xızmetin

úyreniw hám sol arqalı talabalarǵa, mektep oqıwshılarına, tilshi muǵallimlerge qaraqalpaq tiliniń stilistikasın oqıtıwda jańa interaktiv usıllardan paydalanıwdıń metodların jaratıw bolıp tabıladı. Qaraqalpaq tiliniń stilistikasın oqıtıw arqalı kórkem teksti grammatikalıq tallaw ushın teoriyalıq hám ámeliy jaqtan úlken áhmiyetke iye.

Jumıstıń maqseti hám wazıypası: Pitkeriw jumısınıń tiykarǵı maqseti talabalardı, oqıwshılardı, pán oqıtıwshıların til bilimi-niń mashqalalı túyinlerin tereńirek izertlewge hám óz betinshe pikirlep, sheshim qabıl etiwge iytermeleydi. Sonday-aq olardı ilimiy jumıs, sabaqlıq hám kórkem shıǵarma tillerinde dúzil-gen sóz dizbegi, jay gáp, qospa gáp, tekst sıyaqlı sintaksislik birliklerdiń túrleri hám birbirinen stillik ayırmashılıqların úyreniwge baǵdarlaydı. Bul arqalı

4

stilistika tarawın oqıtıwdıń hám tereńirek bilim beriwdiń jańa formaların

úyrenedi.

Izertlew obekti hám predmeti: Jumısıń tiykarǵı izertlew obekti B.Qutlımuratovtıń «Qaraqalpaq tilin oqıtıwdıń ayırım máseleleri» hám A.Bekbergenovtıń «Qaraqalpaq tiliniń stilistikası», D.Seydullaevanıń «Qaraqalpaq tiliniń stilistikası páni boyınsha laboratoriyalıq jumıslar» miynetlerinen, sonday-aq jańa pedtexnologiyalardan paydalanıp otırıp ilimiy izertlew jumısın dóretiwden ibarat.

Izertlew metodları hám usılları: Jumıstı izertlew metodları leksika– semantikalıq hám leksika–grammatikalıq.

Jumıstıń qurılısı hám tártibi: Jumıs qurılısı boyınsha kirisiw, e ki bap, juwmaqlaw hám jumıstıń sońında paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat.

Orınlanǵan jumıstıń tiykarǵı nátiyjeleri: Hár bir oqıwshınıń, talabanıń jeke

óz ústinde islewine hám birdey tereń bilim alıwına múmkinshilik beredi.

Ulıwmalastırıwdıń nátiyjeleri: Qaraqalpaq til bilimindegi awızeki hám jazba stillerdegi sózlerdiń, funkcional stillerdiń, publicis-tikalıq stillerdiń, kórkem ádebiyat stiliniń ózgesheliklerin sabaq ótiw dáwirinde úyryetip barıwǵa baǵdarlaydı.

5

KIRISIW. STILISTIKA HAQQÍNDA ULÍWMA TÚSINIK

Stilistika grek tiliniń sózi bolıp «Stilos» taxtaǵa jazıw ushın ushı súyir etip shıǵarılǵan «Tayaqsha» degen mánini ańlatqan. Filologiya iliminde stilistika eki mánide túsiniledi.

1)Til hám sóylew stilistikası.

2)Kórkem ádebiyat stilistikası

«Stil» sóziniń mánisi keń. Ol til biliminde, ádebiyattanıwda, ónertanıwda, arxitekturada hár qıylı mánilerde qollanıladı.

Lingvistikada stil probleması, onı anıqlaw, klassifikaciyalaw hám onıń til iliminde alatuǵın ornın belgilew elege shekem tartıslı máselelerdiń biri bolıp kiyatır.

Sońǵı dáwirlerde túrkiy tilleriniń stilistikası sistemalı túrde izertlenile basladı. Máselen, azerbayjan1, tatar2, ózbek3, qazaq4 hám t.b. Qaraqalpaq tilindegi stiller hám stilistika máseleleri professor E.Berdimuratovtıń miynetlerinde arnawlı túrde sóz etilgen.

Ol óz izertlewlerinde stilge anıqlama berdi, qaraqalpaq tilindegi funkcional stillerdiń túrleri, olardıń rawajlanıw jolları hám tilimizdiń leksikasın bayıtıwdaǵı ornın kórsetti.

E.Berdimuratov: «Stil bul, haqıyqatında da, tildiń tariyxıy rawajlanıwınıń barısında turmıs tarawlarına, til arqalı qatnastıń túrli formalarına, konkret situaciyaǵa baylanıslı leksika-semantikalıq, grammatikalıq hám t.b. boyınsha sol tarawǵa funkcionallıq beyimliligi menen qáliplesken til qurallarınıń sisteması sıpatında kórinedi» 5

1Демричизадэ Э. Азербайчан дилинин услубиууаты. Баку, 1962.

2Хаков В. Татар тиле стилитикасына кереш. Казан, 1963. Курбатов Х. Хазерге татар адеби тиленен стилистик системасы. Казан, 1978.

3Шомахсудов А., Расулов И., Кунгуров Р., Рустамов Х. Ўзбек тили стилистикаси. Тошкент, 1983.

4Балақаев М., Жанпейсов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тилиниң стилистикасы. Алматы, 1974.

5Бердимуратов Е. Əдебий тилдиң функциональлық стильлериниң раўажланыўы менен қарақалпақ лексикасының раўажланыўы. Нóкис, 1973. 8-бет.

6

deydi. Sonday-aq ádebiy tildiń funkcional stiller sistemasın anıqlawda da birdeylik joq, sebebi bunday klassifikaciya hár qıylı principler tiykarında islengen.

Qaraqalpaq ádebiy tilinde YYe.Berdimuratov jámiyetlik, publicistikalıq, kórkem ádebiyat, ilimiy terminologiyalıq, óndirisliktexnikalıq hám rásmiy is qaǵazları6 stillerin kórsetedi.

Funkcional stiller

Til adamlardıń jámiyettegi turmıs xızmetine baylanıslı hár qıylı funkciyalardı atqaradı. Tildiń eń áhmiyetli jámiyetlik funkciyaları mınalardan ibarat:

1) Sóylesiw (obshenie), 2) Xabarlaw (soobshenie), 3) Tásir etiw (vozdeystvie) 7 . Usınday funkciyalardı atqarıw ushın tariyxıy rawajlanıwda tildiń ayırım bólshekleri sıpatında olardıń ózine tán morfologiyalıq quralları qáliplesedi. Tildegi bunday bólshekler tildiń funkcional stilleri dep ataladı.

Kórsetilip ótilgen úsh funkciyaǵa sáykes tildiń mınanday stilleri bólinip shıǵadı: sóylew stili (sóylesiw funkciyası), ilimiy hám rásmiy isler stili (xabarlaw funkciyası), publicistikalıq hám kórkem ádebiyat stili (tásir etiw funkciyası). Tildiń bul funkciyaları kópshilik waqıtta biri biri menen qatnasta boladı. Máselen, publicistikalıq stilde tásir etiw funkciyası menen birge xabarlaw funkciyası da kórinip turadı. Sonlıqtan da kórsetilgen stillerdi óz aldına pútkilley bóleklengen sistema dep qaramay, olardı óz-ara tıǵız qatnasta, bir-birine ótip turatuǵın til qubılısı dep qaraw kerek. Olardıń óz aldına ajıratılıwı tek shártli túrde ǵana boladı.

6Бердимуратов Е. Кóрсетилген мийнети, 19-бет.

7Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. М., 1963, 6-бет.

7

Qollanılıw tiline qaramay funkcionallıq stiller eki toparǵa bólinedi: 1. Birinshi toparǵa ilimiy, publicistikalıq hám rásmiy isler stilleri kiredi. Olar monolog túrinde qollanıladı.

2.Ekinshi toparǵa dialog xarakterindegi stiller kiredi. Demek, birinshi topar kitabıy stil boladı da, ekinshi topar sóylew stili boladı. Al kórkem

ádebiyat stili óz aldına bólek turadı, sebebi ol óziniń ózgesheliklerine baylanıslı bul toparlardıń tek birewine ǵana tiyisli emes.

Funkcional stillerdiń kitabıy hám sóylew tiplerin sóylewdiń formaları bolǵan jazba hám awızeki til menen shatastırıwǵa bolmaydı. Olar bir-birine qansha jaqın bolǵanı menen hesh waqıtta óz-ara teń emes. Máselen, ilimiy temaǵa baylanıslı islengen lekciya kitabıy stilge jatadı, ol belgili bir auditoriya aldında awızeki formada aytıladı. Sonday-aq birewdiń ekinshi birewge jazǵan xatı jazba formasında bolsa da sóylew tiline tán bolǵan

ózgesheliklerdi óz ishine aladı.

Solay etip, tildegi funkcional stiller tómendegishe klassifikaciyalanadı:

I.Kitabıy stiller:

1)ilimiy stil;

2)rásmiy isler stili;

3)publicistikalıq stil;

4)kórkem ádebiyat stili. II. Sóylew stili.

Ayırım izertlewshiler tárepinen kórsetilip júrgen «saltanatlı stil»,

«satiralıq stil» hám t.b. túsinikler tek til qurallarınıń emocionallıq hám

ekspressivlik belgileriniń kóriniwi bolıp esaplanadı.

8

I BAP. QARAQALPAQ TILINIŃ STILISTIKASÍN OQÍTÍW

Orta bilim beriw mekteplerinde 9–klassta ótiletuǵın

«Qaraqalpaq tili» sabaqlıǵında qospa gápler sintaksisi menen birge stilistika hám irkilis belgileri haqqında keń hám tereń bilim beriw wazıypaları qoyılǵan. Onda biziń pitkeriw qánigelik jumısımızdıń tiykarǵı maqseti etip alınǵan qaraqalpaq tiliniń stilistikasın oqıtıw máselesine obekt etip alıw ushın bir qansha paragraflar orın alǵan. Yaǵnıy, §30. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń awızeki hám jazba túrleri» (96 - bet), § 31. Sitilistika haqqında túsinik» (97bet), § 32. Is qaǵazlarınıń stili» (100 -bet), § 33. Kórkem ádebiyat stili» (104bet), § 34. Publicistikalıq stil» (107 -bet), § 35. Ilimiy stil» (108-bet),

§36.Tildiń kórkem súwretlew quralları (109-bet), «§37.Qaraqalpaq tiliniń sinonimikaları» (113-bet). Sonıń menen birge joqarı oqıw orınlarınıń filologiya fakultetiniń 3-kurs talabalarınıń altınshı syemestrinde «Qaraqalpaq tiliniń stilistikası» páni ótilip, onda 26 saat laboratoriya ótiledi. Kurstı ótiw dáwirinde talabalar ádebiy til normaların tolıq ózlestirip iyelegen, hár qanday teksttiń mazmunı, janrı, maqseti hám ekspressivlik baǵdarlarına sáykes leksikalıq, frazeologiyalıq, morfologiyalıq hám sintaksislik qurallardı tańlap qollana alatuǵın qánigeler bolıp jetilisiwi kerek.

Stilistika funkcional stildi teoriyalık jaktan úyreniwdiń tiykarında til quralların hár bir konkret jaǵdayǵa baylanıslı paydalanıwdıń usıl hám formaların úyryetedi. Sonlıqtan, ol til iliminiń barlıq tarawları menen tıǵız baylanısta boladı. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń leksikologiyası hám grammatikası boyınsha alınǵan teoriyalıq pikirler til quralların stilistikalıq jaqtan sıpatlaw ushın ulıwma tiykar boladı. Sonlıqtan qaraqalpaq tiliniń stilistikasın oqıtıwda tańlap alınǵan materiallar tómendegi bólimlerden turadı: funkcional stiller, fonetikalıq

9

stilistika, leksikalıq stilistika, morfologiyalıq stilistika, sintaksislik stilistika hám tildiń kórkemlew quralları.

Funkcional stiller kitabıy hám sóylew stili bolıp ekige bólinedi, ondaǵı qollanılatuǵın stillerdi bir-birine ótip turatuǵın til qubılısları dep qaraw

ózgesheliklerin, sonday-aq seslerdiń simvolikalıq hám poetikalıq xızmetlerin

úyryetedi.

Leksikalık stilistika pikirdi kórkem hám tolıq etip bildiriw ushın sózlerdi durıs tańlaw, sózdiń hár qıylı kategoriyalarınan (arxaizm, neologizm, dialektlik hám professionallıq leksika, basqa tillerden kirgen sózler hám t. b.) paydalanıw, leksikalıq hám frazeologiyalıq sinonimlerdi durıs qollanıw hám

t. b máselelerdi bayanlaydı.

Morfologiyalıq stilistikada tildiń sóz jasawshı, sóz ózgertiwshi hám forma jasawshı xızmetleri, sonday-aq seplik qosımtalarınıń sinonimlik

qatarları, sóz shaqaplarınıń ayırım formaların stilistikalıq jobada qollanıw

ózgeshelikleri úyreniledi.

Sintaksislik stilistikada jay gáplerdiń qurılısındaǵı konstrukciyalardıń variantlarına sıpatlama beriw, birgelkili aǵzalı gáplerdiń, qospa gáp túrleriniń,

parallel sintaksislik konstrukciyalardıń hár qıylı túrleri menen tanıstırıw

názerde tutıladı.

Jazıwda, sóylewde pikirdiń ıqshamlılıǵı, kórkemliligi ushın tildegi hár

qıylı kórkemlew quralları keń qollanıladı.Oqıwshı jaslarǵa bunday

kórkemlew qurallardan paydalanıw hám tekstlerden tawıp talqılawdı úyretiw de stilistika pániniń wazıypasına kiredi.

Qaraqalpaq tiliniń stilistikası kursı talabalardı kurstıń mashqalalı túyinlerin tereńirek izertlewge hám óz betinshe pikirlep, sheshim qabıl etiwge iytermeleydi. Sonday-aq olardı ilimiy jumıs, sabaqlıq hám kórkem shıǵarma tillerinde dúzilgen sóz dizbegi, jay gáp, qospa gáp,

10