
MD hám PQJ / Qaraqalpaq tili sabaqlarında sinonimlerdi oqıtıw
.pdf
Pitkeriw qánigelik jumısımızda usı metodlardan paydalanıp sinonim sózlerdi oqıtıw usılların kórip shıǵamız. Ulıwma bilim beriw mekteplerinde qaraqalpaq klaslarında sinonimler klastıń ÍÍ shereginde oqıtıladı. Sabaqtı shólkemlestiriw barısında oqıwshınıń jas ózgesheligin esapqa alıw jaqsı nátiyje beredi. 7-klas oqıwshıları jas óspirim dáwirine jańa qádem taslap atırǵan dáwiri bolıp, psixologlardıń kórsetiwinshe, bul waqıtta olar kollektivlesiwge, óz qatarları arasında abıroyǵa iye bolıwǵa, olar menen birge bolıwǵa umtılatuǵın dáwiri bolıp tabıladı, jası úlkenlerdiń ózine doslıq múnásibette bolıwın qáleydi. Sonlıqtan olar arasında joqarıda aytıp ótken shaxsqa qaratılǵan texnologiyadan paydalanıw júdá orınlı boladı. Temanı túsindiriwde, tapsırmalardı orınlawda oqıwshı sabaqtıń orayında bolıwı, muǵallimniń baqlawshı wazıypasın atqarıwı jaqsı nátiyje beredi. Bunda tómendegi metodlardı qollaw múmkin:
Klaster metodı oqıwshılarǵa erkin oylaw, óz pikirlerin erkin bildiriw ushın sharayat jaratıp beredi. Bul metodtı qaraqalpaq tili sabaǵında taza temaǵa, til biliminiń belgili bir tarawına túsip atırǵanda paydalansa boladı. «Sinonimler» temasın ótiwde tiykarǵı maqset – sinonim sózlerdiń oqıwshınıń til baylıǵın arttırıwdaǵı ornın kórsetiw bolıp, bul maqsetke erisiw ushın oqıwshılarǵa sinonim sózler tuwralı túsinikke, ásirese, onıń qollanılıw ózgesheligin ayırıp alıwǵa iytermelew ushın belgili bir sózge mániles sózlerdi tabıwdı tapsırıw kerek.
1.«Sulıw» sózine mániles sózdi tabıń.
2.Jazıwdıń orfogafiyasına itibar bermeń.
3.Belgilengen waqıt tawsılmaǵansha jazıwdı toqtatpań.
4.Jazǵan sózlerińizdi dizbeklesiwi múmkin bolǵan sózler menen qatar kórsetiń.
5.Barlıq sinonimlerdiń dizbeklesiw múmkinshiligine itibar beriń.
33

Bul jaǵdayda oqıwshılar sinoimlerdiń dizbeklesiw ózgesheligine, olardıń qatarın tolıq bildirmey ketiwi múmkin. Bunda yjaǵdayda oqıtıwshınıń ózi sinonimler qatarın tolıqtırıp, al dizbeklesiwi múmkin bolǵan sózlerdi oqıwshılardan sorawǵa boladı. Muǵallimniń wazıypası oqıwshılar tárepinen jazılǵan sózlerdi olar menen birgelikte talqılap, olardıń mánilik ózgesheligin. Máselen, sulıw, shıraylı, kórkem, gózzal t.b. usı sıyaqlı sózlerdi gáp ishinde basqa sózler menen dizbeklesip qollanıw arqalı olardıń mánilik ózgesheliklerin anıqlawǵa boladı. Mısalı: Qalamızda sulıw kósheler kóp. Bul mısaldaǵı «sulıw» sáykes sinonimler menen almastırıp, hár biriniń mánilik ózgesheligine itibar bergen halda olardı tereńirek úyretiwge boladı. Bunda slaydlardan pydalanıp, itibar beriliwi zárúr borlǵan sózdi ayrıqsha belgilep ótiw kerek. Kiris temasında klaster metodın qollawdıń abzallıǵı oqıwshılardıń óz sóz baylıǵı ústinde oylanıwına, qaraqalpaq tiliniń múmkinshilikleri tuwralı pikir júritiwinde, taza temaǵa baylanıslı qızıǵıwshılıq oyatıwda.
Temanı bekkemlewde oyın |
shınıǵıwlarınan |
paydalanıw |
múmkin. |
|
|
«Íssı kartoshka?» shınıǵıwın oqıwshılar zerikken waqıtta ótkergen maqul. Bunda muǵallim qaǵazlardan «kartoshaka» jasap, ózi aytqan sózge sinonimin tabıw ushın basqa oqıwshıǵa ılaqtıradı. Oqıwshı juwaptı aytıp muǵallimge qayta
ılaqtırıwı, eger juwap taba almasa basqa oqıwshıǵa ılaqtırıwı kerek. Bul oyın shınıǵıwınıń abzallıǵı oqıwshıdan uzın sinonimlik qatardı biliwi talap etilmeydi. Shınıǵıw tómendegi formada ótiwi múmkin: Muǵallim: «miyman», oqıwshı:
«qonaq» t.b.
Usı taqılette ótkeriw múmkin bolǵan taǵı bir shınıǵıw «Ornım qayda?» dep ataladı. Bul shınıǵıwdı ótkeriwde oqıwshılar 6 adamnan
34

toparǵa bólinedi. Hár bir toparǵa sózler jazılǵan 5 kartochka tarqatıladı. Bul kartochkalar hár toparda bes oqıwshınıń arqasına qıstırılıp topardaǵı basqarıwshı olardı óz orınlarına durıs jayǵastırıp gáp dúziwi kerek. Tiykarǵı maqset sinoim sózler menen gáp dúziw bolıp tabıladı. Gáptiń durıs dúziliwi hám oqıwshınıń shaqqanlıǵı esapqa alınadı. Kartochkadaǵı sózler arqalı tómendegi gáplerdi dúziw múmkin:
1. Tańǵa qaray salqın salqın samal esti. 2. Birden suwıq tústi. 3. Gúlzar menen Mexriban birge oqıydı. 4. Keshte sport zalǵa barasań ba? 5. Kesheden beri tınbay qar jawıp tur.
Bul shınıǵıwdı quramalıraq etip dúziwge boladı. Bul jaǵdayda arqasına kartochka qıstırılǵan oqıwshılar sheńber boylap aylanıp júredi, al basqarıwshı oqıwshılar gáp dúziw ushın ózlerine komanda saylap aladı. Eger de sózlerdi tańlawda qátelesse, basqa basqarıwshı menen kelisken halda komanda aǵzasın almastırıwǵa boladı. Tapsırmanı quramalastırıw maqsetinde gáp ishinde 2-3 sinonim sózlerdi qollanıwǵa boladı. Mısalı: Ol bul jerde tuwılıp ósti, jasadı. Tapsırmalardıń durıs orınlanǵanın slaydtaǵı juwaplarǵa salıstırıp biliw múmkin.
Bul shınıǵıw sózlerdi durıs tańlawǵa, tez pikirlewge, liderlik belgilerdi rawajlandırıwǵa, jámiyette birge islesiwge úyretedi.
Keys metodı belgili bir jaǵdaydı súwretlewshi, mashqalanı sheshiwge baǵdarlanǵan metod bolıp tabıladı. Keys metodı eń birinshi ret 1870-jılı Garvard universitetinde qollanıldı, oqıtıw usılı sıpatında 1920-jıllardan baslap usı jerde engizile basladı.
Keys metodınıń tiykarǵı maqseti payda bolǵan mashqalanı sheshiw jolların izlestiriw. Tiykarǵı mashqala retinde sinonimlik qatardaǵı sózlerdiń mánilik
ózgesheliklerin anıqlawdı kórsetiwge boladı. Keys metodınıń tiykarǵı belgileriniń biri illyustraciya: audio, video, súwretler,
35

tablitsalar h.t.b. Mektepte taxtadan yaki batman qaǵaz hám flomasterlerden paydalanıw múmkin, olarǵa oqıwshılar menen birgelikte tómendegishe kóriniste mashqalanıń izbe-izligin jazıp shıǵıp, olardıń sheshiw jolların izlestiriw kerek:
1.Sinonim
2.Mánileri birdey sózler
3.Mánileri bir-birine jaqın sózler
Bul metodtı paydalanıwda klass oqıwshıların 7-8 adamnan toparlarǵa bólip 15 minuttan waqıt berip óz pikirlerin bildiriw hám dálillep beriwge arasınan lider saylaw kerek boladı. 15 min. waqıt ishinde komanda aǵzaları berilgen tapsırma ústinde birge islesedi.
Metodtıń abzallıǵı: sheshiliwi tiyis mashqala bárqulla kóz aldıńda bolıwı pikirdiń basqa nársege burılmawında járdem etedi, sonday-aq komanda menen mashqalanı sheshiw klass oqıwshılarınıń barlıǵın sabaq procesine tartıwda járdem kórsetedi. Hár bir aytılǵan pikir yaki qaǵıyda tiyisli mısallar arqalı dálilleniwi kerek. Eger nadurıs pikirler aytılsa basqa topar aǵzaları óziniń prezentaciyası waqtında bunı aytıp ótiwi múmkin, biraq orınlarında otırǵan jaǵdayda qarsı pikir júritiwge bolmaydı. Bul metodtan paydalanıp sabaq ótiw oqıwshılardıń komanda bolıp birge islesiwine, basqanıń pikirin húrmetlewge, sóylew ádebin saqlawǵa, óz kóz-qarasların qorǵawǵa, bunıń ushın tiyisli bilimlerge súyeniw kerekligine úyretedi.
«Aqılıy hújim» metodı birinshi ret Ekinshi dúnyajúzlik urıs waqtında teńiz flotı áskerleri arasında payda bolǵan, soń ol jumısta sheshim tabıwdıń bir usılı sıpatında qollanılıp kelgen.
«Aqılıy hújim» metodı berilgen tema boyınsha bilimlerin tekseriwde yamasa taza temaǵa ótiwde sol boyınsha bilimlerin anıqlawda qollanıladı.
36

Shınıǵıw qatnasıwshıları másele ústinde keń hám hár tárepleme pikir júritiwi, óz kóz-qaraslarınan hám ideyalarınan unamlı paydalanıw barısında kónlikpeler payda etedi.
Usı metod járdeminde bir neshe máselelerdiń yamasa sorawlardıń sheshimlerin tabıw imkaniyatı tuwıladı. Shınıǵıwlar barısında «Aqılıy hújim» metodınan paydalanıwda bir neshe qaǵıydalarǵa ámel qılıw talap etiledi:
-shınıǵıw qatnasıwshıları másele yaki soraw boyınsha keń pikir júritiwi;
-logikaǵa sáykes pikirlewi;
-hár bir pikirdi esapqa alınıwı talap etiledi.
Aytılǵan pikirler bahalanbaydı, eger olardıń pikirleri bahalanatuǵın bolsa oqıwshı dıqqatın óz pikirlerin qorǵawǵa qaratadı, aqıbetinde jańa pikriler aytılmaydı, waqıttan utıladı. Bul metodtıń tiykarǵı maqseti oqıwshılarda máseleni sheshiwde belsene qatnasıwdı, pikirlerin bayan etiwdi qollap-quwatlaw ekenligi umtılmawı kerek.
Máselen «Sinonimler» temasın ótiwde ótken temalar boyınsha sorawlar berip, oqıwshılardı taza temaǵa tayarlawǵa boladı. Tómendegishe sorawlar
ótken temalar boyınsha oqıwshılardıń bilimin anıqlap olardı taza temaǵa
ótkeriwde járdem beredi:
1.Qaraqalpaq ádebiy tiliniń sózlik baylıǵı degenmiz ne?
2.Ulıwma qollanılatuǵın sózler degen ne?
3.Kásiplik sózlerge mısallar keltiriń.
4.Dialektlik sózler degenimiz ne?
5.Gónergen sózler degenimz ne?
6.Turaqlı sóz dizbekleri degenimiz ne?
37

Oqıwshılar sinoim sózler boyınsha túsinigin aytıp aytıp ótiwi, atap aytqanda, olardıń mánileriniń jaqın bolıwı, sonday-aq hár qıylı sóz shaqaplarına qatnaslı bolıwın ótkennen soń, taza temaǵa baylanıslı baǵdarlawshı sorawlar bergen orınlı. Olar tómendegishe bolıwı múmkin:
1.Sinonimler degenimiz ne?
2.Sinonim sózler qanday jaǵdayda qollanıladı?
3.Mánileri birdey hám mánileri uqsas sinonimler qay jaǵdayda qollanıladı?
Oqıwshılar hár qıylı sózlerdi mısal retinde keltiriwi múmkin. Keltirilgen sózlerdi gáp ishinde qollanıp bir-birinen ayırmashılıǵın túsinip alıwına járdem kórsetiliwi zárúr. Bunıń ushın sabaqatıń keyingi basqıshın «Mini-lekciya» sıpatında shólkemlestirse boladı.
«Mini-lekciya» metodı tayar materialdı tuwrı yaki logikalıq túrde usınıw múmkinshiligin beredi. Bul metodtıń abzallıǵı sabaqlıqtaǵı materialdı hám oǵan qosımsha bilimlerdi kóp sanlı oqıwshılarǵa jetkerip beriw múmkinshiligine iye.
«Mini-lekciya» barısında audio hám video materiallardan paydalanıwǵa boladı. Házirgi waqıtta bul metodta slaydlardıń prezentaciyası ónimli qollanılıp kelmekte. Slaydlardıń prezentaciyası qurǵaq kórsetpeli material sıpatında qabıl etilmew ushın animaciyalıq effektlerden paydalanıw, materiallarǵa dawıs yaki muzıkalıq fon beriw maqsetke muwapıq boladı. Lekin animaciyalıq effektlerden shennen tısqarı paydalanıw oqıwshınıń dıqqatın bóliwi múmkin, sonlıqtan olardı aqılǵa uǵras paydalanıw zárúr. «Mini-lekciya»nıń waqtı 10-15 minuttan aspawı kerek, onıń kirisiwi hám juwmaqlawı bolıwı shárt.
38

«Sinonimler» temasın bekkemlewde «Íssı kartoshka» usılın qollanıwǵa boladı. Bunda muǵallim oqıwshılarǵa arqası menen qarap turadı, qolı menen shappatlap turıwı, ses hámmege esitilip turıwı kerek. Ses toqtamaǵansha, toptı bir-birine tez-tez ótkerip turıwı kerek, ses tınıp qalǵan waqıtta top kimde qalıp qoysa sol adamǵa sorawlar beriledi, juwap qáte berilse basqa oqıwshı juwap beriwi múmkin. Oyın shınıǵıwı aldınnan tayarlap qoyılǵan sorawlar tawsılǵansha dawam ettiriledi. Tema boyınsha tómendegishe sorawlardı dúziwge boladı:
1.Sinonimler degenimiz ne?
2.Atlıq sózlerden bolǵan sinonimler?
3.Kelbetlik sózlerden bolǵan sinoimler?
4.Ráwish sózlerden bolǵan sinonimler?
5.Feyillerden bolǵan sinonimler?
Usı usıl tiykarında bul temanı bekkemlew ushın shınıǵıwdı basqasha formada ótkeriwge boladı. Bunda muǵallim dáslep tapsırmanı túsindirip aladı. Tapsırma: top qolına tiygen oqıwshı soraw beredi, keyingi toptı uslaǵan oqıwshı juwap beredi, Eger juwap bere almasa soraw basqa oqıwshıǵa ótedi. Juwaplar tawsılǵan jaǵdayda keyingi top uslaǵan oqıwshı basqa soraw beredi, keyingi top uslaǵan oqıwshı juwap beredi. Oyın usı taqılette dawam ettiriledi. Bul jaǵdayda muǵallim tek baqlawshı sıpatında qatnasadı. Sorawlar tómendegishe bolıwı múmkin:
1.Sulıw sóziniń sinonimi? Juwaplar: shıraylı, gózzal, kórkem t.b.
2.Tez sóziniń sinonimi? Juwaplar: dárhál. jıldam
3.Dialektlik sinonimler? Juwaplar: shırpı-gúgirt, diywal-soqpa t.b.
Bul usıldıń abzallıǵı oqıwshılardı zeriktirmeydi, hámmeni sabaq procesine tartıwǵa járdem kórsetedi, materialdı tez yadta saqlap qalıwına járdem
kórsetedi, kemshiligi - klass ishinde shawqımdı payda e tiwi
39

múmkin. Bul usılda ótkerilgen shınıǵıwdıń dawamlıǵı 10-15 minut aspawı kerek, keri jaǵdayda oqıwshılardıń sabaqqa qatnasın ózgertiwi múmkin.
«Minar jasa» usılın tákirarlaw sabaǵında qollanıwǵa boladı. Bunda qaǵaz bólekleri qıyıladı, olarǵa sorawdıń juwapları jazıladı. Kartochkalar 2 konvertke tayarlap qoyıladı. Qatnasıwshılar 2 toparǵa bólinedi, hár bir toparǵa konvertler tapsırılıp, tapsırma, oyınnıń shárti túsindiriledi: topar aǵzaları bir-eki kartochkadan alıp muǵallim bergen sorawǵa juwabı bar bolsa qaǵazın kóteredi. Muǵallim sorawlardı bere baslaydı, eger kim birinshi juwabın tapsa sol qaǵazın kóteriw kerek. Eger eki topardaǵı qatnasıwshılarda juwap bolsa, kim birinshi kóterse, sol utadı hám minardıń tasın qoyıwǵa múmkinshilik aladı. Usılay etip sorawlar tawsılǵansha dawam ettiriledi. Qaysı topar biyik minar jasasa utqan esaplanadı. Muǵallim tárepinen beriletuǵın sorawlar tómendegishe bolıwı múmkin:
1.Úlken sóziniń sinonimi qaysı?
2.… oyǵa túsip ketti. Qaysı sinonimdi qollanıwǵa boladı: shúńgil, tereń, shuqır?
3.Keshegi tuwılǵan baspaq júdá …. eken. Qaysı sinonimdi qollanıwǵa bolmaydı: shıraylı, sulıw, gózzal?
4.Awzı kúygen qatıqtı da … ishedi. Gápti tolıqtırıń.
5.… sálem berseń , atańnıń bası der. Gápti tolıqtırıń.
Konverttegi juwaplı kartochkalar:
1.náhán, taynapır, gidiman.
2.Tereń.
3.gózzal
40

4.úrlep, úplep (nadurıs juwap sızıp taslansın)
5.sańıraw, gereń (nadurıs juwap sızıp taslansın)
Bul usıl hár oqıwshınıń shınıǵıwdı orınlawda óz juwapkershilikli wazıypası bar ekenligin ańlap jetiwge, komandanıń jeńisi bir adamǵa baylanıslı bolıw múmkinshiligin ańlawǵa, usınıń nátiyjesinde komandada islesiw kónlikpelerin payda etedi. Jarıs túrinde ótkerilgen bul shınıǵıw oqıwshılarda tez hám durıs sheshim qabıl etiw sıyaqlı táreplerin rawajlandırıwǵa múmkinshilik beredi.
41

2.2. Stillik sinonimlerdi oqıtıw
Sinonimlerdiń ayrıqsha bir túri – bul stillik sinonimler bolıp tabıladı. Stillik sinonimler tildi kókemlep bayanlawda, onıń tákirarlanbas táreplerin ashıp beriwde qollanıladı. Leksikalıq sinonimler, tiykarınan, mektep oqıwshaları sabaqlıqlarında sóz etilse, stillik sinonimler orta arnawlı oqıw orınlarında úyreniledi. Tilimizde qollanılıp júrgen sinonimlerdiń kópshiligi stillik ózgeshelikke iye bolıp, olardıń sanı turaqlı sinoimlerden ádewir kóp. Sebebi sinonimlik qatardaǵı hár bir sózdiń mánilik reńkke iye bolıwı olardıń payda bolıwına sebepshi boladı. Mısalı, ket hám joǵal sózleri bir-biri menen sinonim bolıp, ekinshisi sóylewshiniń emocional jaǵdayın bildire aladı. Bul sózdiń qollanılıwı sóylewshiniń ashıw ústinde turǵanlıǵınan derek beredi.
Bir qatar sózler sinonimlik qatarda kitabıy stilge tán bolıwı menen kózge taslanadı. Mısalı: insan-adam, sabır-taqat, pikirlew-oylaw, miyman-qonaq t.b. Keltirilgen mısallardaǵı sinonimlik juplıqlardıń birinshileri kitabıy stilge tán bolıp, olar ádebiy shıǵarmalarda kóbirek qollanıladı, al ekinshileri neytral belgige iye hám kúndelikli sóylewimizde jiyi qollanamız. Ájiniyaz shayır sinoimlerdiń mánilik ózgesheliklerine itibar bergen halda, olardı antonim sıpatında da qollanǵan: «Adam degen menen insan bolar ma». Bunda ol insannıń joqarı pazıyleilerge iye bolıwı kerekligin tastıyıqlaǵan halda, hámme adamlar bul dárejege jetise almaytuǵınlıǵın bildirgen. Sonday-aq «pikirlew» hám
«oylaw» sózleriniń arasındaǵı mánilik ózgeshelik sonnan ibarat, adam pikirlegende belgili bir juwmaqqa keliwi, bul sózdiń ilimiylik belgileri bap ekenligi seziledi. Stillik sinonimlerdi úyretkende, sózlerdiń usınday tárepleri názerden tıs qalmawı kerek.
Stillik sinoimlerdi oqıtıwda joqarıdaǵı «Klaster» metodın qollanıw orınlı. Bunda bir sózge baylanıslı sinonim sózlerdi anıqlaw tapsırması beriledi. Máselen «ósiw» sózi. Oqıwshılar usı sózge
42