MD hám PQJ / Qaraqalpaq tili sabaqlarında sinonimlerdi oqıtıw

esigin ashıp qatnas qılatuǵın jiyeni Máwlen sarıdan basqalar joqtıń qasında. (72- b).

Solay etip, frazeologizmler tek gana jeke sózlerge emes, al erkin sóz dizbeklerine de sinonimles bolıp keledi. Olardıń kontekstlik qollanılıwı jeke sózlerge salıstırǵanda sheklengen túrde boladı.

Frazeologiyalıq dizbeklerdiń óz-ara sinonimiyası.

Joqarıda aytıp ótkenimizdey, frazeologizmler tek jeke sózlerdiń sinonimi bolıp qoymastan erkin sóz dizbekleri menen de sinonim boladı. Bunnan tısqarı frazeologizmler óz-ara sinonimlik qatnasqa túsedi. Eki frazeologiyalıq sóz dizbegin sinonim dep ataw ushın olar tek bir mánini ańlatıuı shárt. Hár bir sinonim ulıwma máni tiykarınan tısqarı ózine tán bolǵan mánige de iye boladı.Sinonimler ayırım tárepleri menen birbirinen parıqlanıwı múmkin. Solardan biri máni shegarasındaǵı parıq bolıp tabıladı. Bul h’ár bir frazeologizmniń emocinal-ekspressiv boyawına iye bolıwı menen belgilenedi. Mısalı: Ol búgin azannan baslap janı tózbey, kirip-shıǵıp, tamshıday ara-tura kelip atırǵan atlılardı qabıl etip júripti (T.Qayıpbergenov). Ol taqat ete almay, ornınan tikeyip, esikke qaray sekire bergeni, aǵa biy shaqqanlıq penen shalǵayınan tutıp qaldı (Sonda 26-b). Keltirilgen mıallardaǵı frazeologizmlerdiń ekewi de shıdamay degen sózdiń mánisin beredi, biraq birinshi mısaldaǵı janı tózbey frazeologizminiń mánisi taqat ete almay frazeologizminiń mánisine qaraǵanda kúshlirek, onda ishki sezim basımraq keledi. E ki frazeologizm de shıdamay mánisin bildiredi, biraq birinshi mısaldaǵı frazeologizmde qosımsha janı ashıw mánisiniń belgisi bar.

Birese túrkiy axun menen tereńirek másláxátleskisi keledi,birese, turǵan jerinde onıń moynın burap, kópirdiń astına tıǵıp ketkisi keledi (9-

23

b).Bunday biysharalardı jáne azaplap, qorlaǵanıńdı kórsem, ayamay moynıńdı

územen (42-b). Mısallardaǵı frazeologizmlerdiń ekewi de óltiriw mánisin bildirip kelip, ekinshi frazeologizmde emocionallıq máni kúshlirek, onda qorqıtıw, doq urıw mánilerin de ańlaw múmkin.

Bir h’ayran qalarlıǵı: xan Aydos babanıń tárepdarlarına jaman kóz benen qarap atırǵanda, jas palwanǵa jaman kózde bolmadı…(13-b). Bir mısalda keltirilgen frazeologizmlerdiń ekewiniń mánisi jaman kóriw, jaqtırmaw, unatpaw mánilerine sáykes keledi, degen menen olardı absolyut sinonim dep aytıwımız múmkin emes. Sebebi olardıń birinde is-h’árekettiń tamalanǵanın (jaman kóz benen qaraw), ekinshisinde is-h’árekettiń dawam etip atırǵan mánilerin ańlaw múmkin. Bul frazeologizmlerde máni reńkleri bar bolǵanlıǵı sebepli olar bir gáp ishinde qollanılǵan.

Bul ozbır minezli balaǵa Ernazardıń ań-tańı shıqtı (44-b). Joldaslarınıń ar-sarı shıqqanı ushın YYernazar gápti kóp sozbadı. Mısallardaǵı frazeologizmlerdiń ekewi de h’ayran qalıw mánisine iye h’ám bir-birine tolıq sáykes keledi.

Ol moyıntawlıq qılsa zindanǵa salınsın (36-b). Onıń orıslarǵa qarsı urıstan bas tartıwı pútkil elge qaslıǵı, eldi qullıqqa túsireyin degeni (63-b). Keltirilgen mısallardaǵı frazeologizmlerdiń ekinshisiinde narazılıq, boysınbawshılıq mánisi belgili bir principke tiykarlanatuǵının ańlaw múmkin.

Ernazar sonsha tereń oyǵa shúmer edi, bul saparı onsha bas qatırmadı(39- b). Ernazar h’eshteńege oy jibermey, h’awızǵa quyatuǵın kishkene salmanıń qulaǵın ashtı (38-b). Mısallardaǵı frazeologizmlerdiń sinonimi oylanbaw sózi bolıp, birinshi mısaldaǵı frazeologizmniń ekspressivlik mánisi basımraq.

Ǵarrı uypalasqan júnli arıq shekesine qolın basıp, biraz oylandı da

ún qattı (42-b). –Ernazar aǵa,men Shońqıman ǵoy,-dedi tilge kelip (23-

24

b).Qarawıl bunnan artıq tilge kelmedi (65-b). Ún qatıw , tilge keliw (bolımsız forması tilge kelmew) frazeologizminiń mánisi sóylew degendi ańlatadı. Biraq

ún qatıw frazeologizmi biraz tınıshlıqtan keyin ásten sóylewdi bildiredi. Tilge keliw frazeologizmi sóyley almay yaki sóylemey atırǵan adamnıń sóylewin bildiredi. Demek, bul frazeologizmlerdiń de mánileriniń reńkinde ózgeshelik bar.

Ana onıń duzsız gáplerine anıǵıraq juwap qaytarmaqshı edi, ózine h’ay berdi.(58-b).-Ózińdi bas,-dedi axun suwıqqanlıq penen.(67- b). Eki mıladaǵı frazeologizmlerdiń mánisi tınıshlanıw sózine sinonim bolıp keledi. Ekinshi mısaldaǵı frazeologizmniń mánisi birinshisine salıstırǵanda ekspressivlik jaqtan kúshlirek. Sonıń menen birge h’ay beriw frazeologizmi subekttiń ózine qaratılǵan is-h’áreketti ańlatadı.

Kelininiń pámsizligine ishi ashıp, quyqası juwlap ketken ana basqa adamnıń kózinshe sır bermew ushın…(59-b). Qızıqsań-aw, Shońqı,- dedi ol ishi janıp tursa da sabırlılıq saqlap.-Bunday xabardı aytıw ushın quwanıp juwırmaydı-ǵoy.(60-b). Berilgen mısallardaǵı frazeologizmler qıynalıw mánisin bildirip keledi. Biraq birinshi mısaldaǵı frazeolgizm qıynalıw mánisi menen birge ókiniw mánisine de iye. Usı mánilik belgisi arqalı ol ekinshi mısaldaǵı frazeologizmnen ayırılıp turadı.

Solay etip, frazeolgiyalıq birlikler jeke sózlerge, erkin sóz dizbeklerine sinonim bola otırıp óz-ara sinonimlik baylanısqa túsedi. Biz kórip shıqqan frazeologiyalıq materiallarǵa tiykarlanıp sonı aytıwmız múmkin-derlik h’ár bir frazeologizm óziniń emocional-ekspressiv reńkine iye bolıp keledi, olardıń ornın bir-biri menen ańsat awmastırıwǵa bolmaydı.

25

1.2. Sinonimlerdiń túrleri

Sinonimlerdiń túrleri haqqında gáp barǵanda birinshi gezekte leksikalıq hám grammatikalıq túrlerine toqtap ótiw kerek. Leksikalıq sinonimlerge joqarıda kórilgen sinonimler mısal bola aladı, yaǵnıy hár qıylı túbirlerden bolǵan, biraq mánileri bir-birine jaqın sózler lekiskalıq sinonimler esaplanadı. Grammatikalıq sinonimler túbiri bir, tek grammatikalıq mánileri bir - birine jaqın sózler bolıp tabıladı. Mısalı: nailaj – ilajsız, biyperzent-perzentsiz, keleshek haqqında – keleshek tuwralı, tańǵa shekem – tańǵa deyin h.t.b.

Qaraqalpaq tilinde biy-, naprefiksleri ańlatatuǵın grammatikalıq mánisi boyınsha –sız affiksine sáykes kelip, olar arqalı bir túbirden sinonimler jasaladı. Ayırım kómekshi sózlerdiń grammatikalıq mánisiniń sáykes keliwi de sinonimlerdi payda etedi: qarap-qaray, hámjáne, deyinshekem, biresegá t.b.

Til iliminde sinonimler haqqında gáp barǵanda, tiykarınan leksikalıq sinonimler názerde tutıladı.

Leksikalıq sinonimler bóliniwleri boyınsha ilimpazlar túrli kózqrasta. Máselen, E.Berdimuratov «Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya» miynetinde tatar tilinde sinonimlerdiń absolyut, ideografiyalıq, ekspressivlik hám universal sinonimler, ózbek tilinde turaqlı hám ózgermeli sinonimler, qazaq tilinde shártli hám kontekstlik sinonimler dep bóliniwlerin aytıp ótedi. Usı bóliniwlerge tiykarlanıp ol qaraqalpaq tilindegi sinonimlerdi turaqlı, kontekstlik hám uslublıq sinonimlerge ajıratadı.8

Turaqlı sinoimler biri ekinshisiniń ornında qálegen jaǵdayda sinonimlik sıńarı retinde qollanılıp kele beredi, olar jeke turǵanda da, gáp ishinde kelgende de olardıń sinonimlik qatnası ayqın sezilip turadı. Til iliminde bunday sinonimlerdi absolyut sinonimler dep te ataydı. Bunday

8 E.Berdimuratov. Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. Nókis, 1994.

26

sinoimlerge tómendegi sózler mısal bola aladı: tez, dárriw, dárhal; tayın,

tayar, bárqulla, bárha, mudamı; ımırt, gewgim.

Bunday sinonimlerdi A.Bekbergenov ideografiyalıq sinonimler dep qaraydı.9 Ideografiyalıq sózler neytral sózler bolıp, biri birinen tek ózleriniń tiykarǵı mánisiniń reńkleri arqalı ózgeshelenedi. Olar biriniń ornına ekinshisi qollana beredi, al eger bir gápte qatar qollanlǵanda, olar bir mánini, túsinikti keńirek anıqlap, birin biri tolıqtırıp keledi. Mısalı: Aw qurallar da gónerdi, qayıqlar da tozıp kiyatır (K.Sultanov).

Jónsiz qırq kún qayǵı uwayım shekkennen,

Densawlıqta bir kún shadlıq jaqsıraq (Berdaq).

Ayırım sózler kontekstte belgili bir mánisinde ǵana biri ekinshisine sinonim bola aladı. Mısalı: Biziń úy kósheniń ayaǵında jaylasqan gápinde ayaǵında sózine aqırında sózi sinonim bola aladı. Biraq bul sóz dara, kontekstten tısqarıda aqırında sózi menen sinonimlik mánisi tolıq belgilenbeydi. Kontekstlik sinonimler kóbinese kóp mánilik sózlerdiń bir mánisniń basqa sózler menen sinonimiyaǵa túsiwi arqalı jasaladı.

Qaraqalpaq ádebiy tiliniń funkcionallıq stilleriniń birinde qollanılıwı menen kózge taslanatuǵın sinonimler uslublıq yaǵnıy stillik sinonimler dep ataladı.

Stilistikalıq sinonimler dep mánileri bir-birine jaqın, birdey, biraq stillik boyawları hár qıylı sózlerge aytıladı. Mısalı: Men qızdan kózimdi ayırmay qarap turman. Qasımnan ótip baratırıp, ol da maǵan názer tasladı. Bul mısaldaǵı sinonimler biri ekinshisinen ayırılıp turadı, olar obrazlılıq mánige iye, sonıń menen qatar mánilik ózgeshelikke de iye. Mısallardıǵı qarap turman hám názer tasladı sinonimleri arqalı ańlatılǵan is-hárekettiń dawamlılıǵı hár qıylı.

Qarap turman sózi

9 Bekbergenov A. Qaraqalpaq tiliniń stilistiksı. «Qaraqalpaqstan», 1990. 24-26- b.

27

uzaq dawam etken is-hareketti ańlatsa, názer tasladı sózi qısqa dawam etken isháreketti ańlatadı.

Sinonimlerdi durıs tańlap qollanıw arqalı aytılajaq pikir anıq, hár tárepleme tolıq hám kórkem bolıp beriledi. Mısalı: Ertengi kúnniń miyneti búgingiden awırlasıp, kelesi aydıń azabı ótken aydıń qorlıǵınan asıp tústi (I.Yusupov).

Eger bir sóz bir gáptiń ishinde qayta-qayta tákirarlanıp, onıń sinonimleri paydalanılmasa, stillik jaqtan onı durıs dep esaplawǵa bolmaydı, sebebi onda kórkemlilik azayadı. Til iliminde bunday qaytalaw nadurıs dep tabılıp, onı tavtologiya dep ataydı. Mısalı: Qasqırdan birden seskengen Ráwshan shaltlıq penen qasqırǵa umtıldı. Mısaldaǵı qasqır sózin ekinshi ret qollanbay, onıń ornına sinonimin yaki almasıq sóz paydalanǵanda, gáp stillik jaqtan durıs dúzilgen bolar edi.

Stillik jaqtan sinonimler tómendegi belgileri menen bir-birinen

ózgeshelenedi:

1. Sinonimler ózleriniń stilistikalıq boyawına iye boladı, yaǵnıy olardıń hár qaysısı hár stilge tán boladı. Mısalı: Mashinadan ekinshi bir adam kelip tústi de, qolı menen salıp kep jibergeni, kóziniń aldı jarq ete qaldı… Taǵı, taǵı urdı

(G.Izimbetov). Mısaldaǵı «salıp kep jiberiw» - awızeki sóylew stiline, al «urıw»

-neytral stilge tán sózler.

2.Gradaciya, yaǵnıy kem-kemnen kúsheyiw yamasa páseyiw belgilerin bildiredi. Mısalı:

Jaqında ǵana sen tań ediń bul jaqta,

Sen kóbeydiń, sen jayıldıń, ǵawladıń (I.Yusupov).

3.Sinonimler janrlıq ózgesheliklerge iye boladı, ekspressiv mánilerine qaray bir-birinen ózgeshelenedi. Mısalı: Kún ádewir waqıt bolıp qalǵanda mashina da júrdi (N. Dáwqaraev). Kúnge qarasam, kenepattay waqıt bolıp qalǵan eken (N.Dáwqaraev).

4.Geypara sinonimler óziniń qollanılıwı jaǵınan sheklengen boladı. Buǵan kóbinese dialektizm, professionalizm, arxaizm, neologizm

28

h.t.b. kiredi: siyrek-shashaw, lágen-shılapshın, revolyuciya – awdarıspaq

t.b.

5.Sinoimler bir sózdiń tekste jónsiz qaytalana bermewi ushın qollanıladı. Mısalı: Berdimurat dursı ayt, sóyleme jalǵan (Berdaq).

6.Juplasıp kelgen sinonimler ulıwmalastırıw, kúsheytiw mánilerin bildiredi. Mısalı: Jerdi, kókti qayǵı-hásiret qapladı (Kúnxoja).

29

II bap. Qaraqalpaq tilindegi sinonimlerdi oqıtıw

2.1. Leksikalıq sinonimlerdi oqıtıw

Qaraqalpaq tilinde sinonim sózlerdi oqıtıwda házirgi dáwirdin talabı boyınsha interaktiv usıllardan paydalanıw júdá orınlı esaplanadı. Sebebi házirgi globallasıw dáwirinde joqarı texnologiyanıń jedel rawajlanıp atırǵan waqtında biz tez pikir júritetuǵın hám tez sheshim qabıl etetuǵın jaslardı tárbiyalawımız zárúr. Al interaktiv oqıtıwdıń maqseti - tek bilim hám kónlikpelerdi payda etip qoymastan, oqıwshılarda mashqalalardı sheshiw boyınsha bilimin asırıp barıw bolıp tabıladı. Bul maqsetke erisiw ushın túrli metod hám usıllardan paydalanıw múmkin. Metod hám usıl terminleri bir-biri menen tıǵız baylanıslı. Sonlıqtan olardıń bir-birinen ayırmashılıǵın anıqlap alıwımız zárúr.

Metod – bul belgili bir maqsetke erisiw ushın anıq wazıypanı orınlaw usılı,

ámeliy hám teoriyalıq bilimlerdi ózlestiriw usıllarınıń jıyındısı.

Usıl – metodlardıń bir bólimi, istiń ulıwma baǵdarına qaratılǵan muǵallim hám oqıwshı arasındaǵı anıq háreketler.

Demek, usıl metodtı qurawshı bólim bolıp, olar hár túrli kóriniske iye bolıwı múmkin.

Pedagogika ilimleriniń doktorı, metodist ilimpaz A.Q. Ǵulamov tálim metodların tómendegishe túrlerge bólip úyreniwdi usınıs etedi:10

1.Oqıtıwshı iskerligi menen baylanıslı bolǵan metodlar:

-bilimlerdi tayar halda bayan etiw metodı;

10 B.Tóxliyev, M.Shamsiyeva, T. Ziyodova. Ózbek tili óqitish metodikasi. Toshkent, 2006;42.

30

-bilimlerdi sáwbet arqalı bayan etiw metodı;

-bilimlerdi mashqalalı jol menen bayan etiw metodı.

2.Oqıwshı iskerligi menen baylanıslı bolǵan metodlar:

-reproduktiv (tayar oqıw materialı menen islesiw) metodı;

- izleniwge tiykarlanǵan metodlar.

«Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlaması» hám «Ulıwma bilim beriw mektepleri ushın Mámleketlik tálim standartları»nıń qabıl etiliwi tálim sistemasında insan shaxsın maqsetli rawajlandırıwǵa talaplar qoydı. Jańalanǵan tálim metodikası dúnyajúzlik pedagogikasında ónimli qollanılıp kiyatırǵan ańlı verbal-kognitiv tálim sistemasına tiykarlanǵan halda rawajlandırıwshı, interaktiv metodlar tiykarında rawajlandırılıwı zaman talabına say bolıwı kerek. Usınıń tiykarında házirgi waqıtta bilimlendiriw sistemasında tómendegi metodlar jiyi qollanılmaqta:

1.Tayar bilimler menen qurallandırıw metodı:

-sabaqlıq hám oqıw qollanbalarǵa tiykarlanıw;

-kórgizbeli didaktikalıq qurallarǵa tiykarlanıw (audio-video kassetalar, slaydlar, temaǵa baylanıslı súwretler, tayar tekstler h.t.b.).

2.Baǵdarlawshı tálim metodı. Oqıwshı iskerligin basqıshlı, sistemalı baǵdarlıwshı tapsırmalar tiykarında jedellestiriw.

3.Mashqalalı tálim metodı.

4.Ańlı – verbal-kognitiv tálim metodı (oylap tabıw tálim metodı).

Hár bir oqıtıwshı bul metodlardan óz sabaqlarında anaw yamasa mınaw dárejede qollanıp kelmekte, ásirese, tayar bililer menen qurallandırıw hám baǵdarlawshı tálim metodları jiyi qollanıladı.

31

Házirgi dáwir bilim beriw texnologiyasında oqıtıwdıń úsh túri kórsetiledi:

2.Jarısıwǵa tiykarlanǵan túrleri;

3.Birge islesiwge tiykarlanǵan túrleri.

1.Oqıtıwdıń bul túri bir oqıwshınıń maqsetke erisiwi basqalar men baylanıslı bolmaydı. Bul túrdiń kemshiligi jaqsı hám tómen oqıytuǵın oqıwshılar arasında parıqtın kúsheyip barıwı menen belgilenedi, jetiskenligi hár bir oqıwshınıń bilim dárejesin esapqa alıp tapsırmalar beriw múmkinshiligin jaratadı.

2.Bunda basqalar óz maqsetine erise almaǵanda oqıwshı óz maqsetine erisken esaplanadı. Oqıwshıda tez sheshim qabıl etiw kónlikpelerin payda etedi, waqıttıń tarlıǵı asıǵısıqtı payda etip, qátelerge jol qoyıwı mwmkin.

3.Oqıwshı óz maqsetlerine basqalar menen birge erisedi. Oqıtıwdıń

bull túri tómendegilerge tiykarlanadı:

1.Ínsanlar arasında unamlı múnasibetlerdi qollap quwatlaw

2.Oqıwshılarda qorqıw dárejesin kemeytedi

3.Ashıq, nátiyjeli hám durıs qatnaslardı (kommunikaciya) qollapquwatlaydı.

4.Oqıwshılardıń biypárwalıq hám tarqaqlıq dárejesin kemeyttiredi.

5.Tálimde ―hár kim hár kimdi oqıtadı‖ principin qollap-kuwatlaydı.

6.Kóp tarawlı hám kóp túrli oqıtıwdı engiziwge járdemlesedi.

7.Divergent (basqalardikinen parıq etiwshi) pikirlewdi rawajlandıradı.

32