MD hám PQJ / Qaraqalpaq tili sabaqlarında sinonimlerdi oqıtıw

Ózbekstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakultetiniń pitkeriwshisi

Tursinova J.

PITKERIW QÁNIGELIK

JUMÍSÍ

Tema: « Qaraqalpaq tili sabaqlarında sinonimlerdi oqıtıw »

Nókis -2014

3

Tema: « Qaraqalpaq tili sabaqlarında sinonimlerdi oqıtıw »

MAZMUNÍ:

JUMÍSTÍŃ ULÍWMA SÍPATLAMASÍ

KIRISIW

I bap. Qaraqalpaq tilindegi sinonimler

1.1.Sinonimlerdiń payda bolıw jolları

1.2.Sinonimlerdiń túrleri

I I BAP. QARAQALPAQ TILINDEGI SINONIMLERDI OQÍTÍW

2.1.Leksikalıq sinonimlerdi oqıtıw

2.2.Stillik sinonimlerdi oqıtıw

2.3.Sinonimlerdi úyretiwde sózliklerden paydalanıw

JUWMAQ

4

JUMÍSTÍŃ ULÍWMA SÍPATLAMASÍ Temanıń aktuallıǵı. Tildiń rawajlanıwı hám jetilisiwi eń aldı

menen onıń leksikasında kórinedi. Qaysı tildiń leksikasın úyreniw arqalı biz sol tildi úyreniwshi xalıqtıń turmısı menen tanısamız, sol tildiń rawajlınıw dárejesin anıqlaymız, onıń ózine tán bolǵan ishki rawajlanıw nızamlıqların ashıw múmkinshiligine iye bolamız.

Hár bir insan eń dáslep óz ana tilinde pikirleydi, sonlıqtan ósip kiyatırǵan jas áwladqa pikirin durıs jetkeriwge, gáp dúziwde sinonimlik qatardan tiyisli sózlerdi tańlap alıp, durıs qollanıwdı úyretiw, bunda aldınǵı pedtexnologiyalardan paydalanıw búgingi kúnniń talabı ekenligin túsindirip jetkeriw bolıp tabıladı.

Jumıstıń maqseti. Pitkeriw qánigelik jumısımızdıń maqseti qaraqalpaq tilinde sinonimlerdi úyreniw, olardı sabaq procesinde oqıwshınıń til baylıǵın asırıwda, óz pikirin tolıq hám anıq jetkerip beriwdegi ornın kórsetip beriw bolıp tabıladı.

Jumıstıń wazıypaları. Pitkeriw qánigelik jumısınıń aldına tómendegishe wazıypalar qoyıldı:

-qaraqalpaq tilinde sinonimlerdi úyreniwine sholıw jasaw;

-sinonimlerdiń payda bolıw jolların úyreniw;

-sinonimlerdiń túrlerin kórsetip beriw;

-leksikalıq sinonimlerdi qollanıwdaǵı ózgesheliklerge toqtap ótiw;

Izertlew metodları. Salıstırmalı hám sistemalıq analiz metodları

paydalanıldı.

Jumıstıń ámeliy áhmiyeti. Jumıs materiallarınan qaraqalpaq tili boyınsha sabaq ótiwshi ámeliyatshılar, mektep hám orta-arńawlı

5

oqıw orınlarınıń oqıtıwshıları sabaqtı shólkemlestiriw barısında qosımsha material sıpatında paydalanıwına boladı.

Jumıstıń dúzilisi. Pitkeriw qánigelik jumısı jumıstıń ulıwma sıpatlaması, kirisiw, eki bap hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat.

6

KIRISIW

Tildiń rawajlanıwı hám jetilisiwi eń aldı menen onıń leksikasında kórinedi. Qaysı tildiń bolmasın leksikasın izertlew arqalı biz sol tildi dóretiwshi xalıqtıń turmısı menen tanısamız, sol tildiń qanday dárejede rawajlanǵanlıǵın anıqlaymız, onıń ózine tán bolǵan ishki rawajlanıw múmkinshiligine iye bolamız.

Hár qanday tildiń baylıǵı onıń sózlik quramında, sonıń menen birge ondaǵı sinonimlerdiń qollanıwında da kózge túsedi.

Hár qanday tildiń sózlik baylıǵınıń kórsetkishi esaplanǵan sinonimler sózlik quramda úlken orın iyeleydi. Sinonimler mánileri birbirine jaqın bolǵan sózler bolıp, olardıń tildegi xızmetleri úlken. «... sinonimler sırtqı formaları (sózlerdiń túbirleri hár túrli bolsa da, mánileri júdá jaqın (hátteki, ayırım kontekstte birin-biri almastıra alatuǵın) hám bir mazmundı túrli belgileri menen sıpatlap, oǵan qosımsha máni beretuǵın sózler ...»1 bolıp, olar aytılajaq pikirdiń sıpatına qaray hám

t.b. maqsetlerde tilde sóz tańlap qollanıwǵa úlken múmkinshilikler jaratıp beretuǵın tillik qural bolıp esaplanadı. Ádette, sinonim sózler bir qatarǵa dizilip

óz ara úylese kelip sinonimlik qatardı dúzedi. Sinonimlik qatarda tirek sóz olardıń mánisin anıq hám dál beriwi arqalı dominanta boladı.

Qaraqalpaq tiliniń tariyxıy rawajlanıw dáwirleri dawamında túrli derekler esabınan sáykes túsiniklerdiń mániles atamaları sıpatında sózlik quramǵa bir qatar sózler engeni belgili. Máselen, qaraqalpaq tilinde qollanılıp júrgen túri, júzi, sıqılı, jamalı, shırayı, ápsheri, ajarı sıyaqlı sózler mánisi boyınsha birbirine uqsas bolǵanı menen hár biriniń qollanılıw ózgeshelikleri bar. Usı

ózgesheliklerdi ayıra biliwge úyretiw, belgili bir sóylew akti waqtında sinonimlik qatardan sáykes birlikti tańlay alıw uqıplılıǵın rawajlandırıw tilshi muǵallimlerdiń wazıypasına kiredi.

1 Bekbergenov A. Sinonimler hám antonimler. Qaraqalpaq tili boyınsha izertlewler. Nókis: Qaraqalpaqstan, 1971. 116 b.

7

Sinonimler jámiyetlik qatnastıń talapları tiykarında payda bolıp, tildiń sózlik quramın, semantikalıq baylıqların rawajlandırıwda tiykarǵı dereklerdiń biri retinde xızmet etip kiyatır.

Qaraqalpaq tiliniń sinonimlerin arnawlı úyreniwge baǵıshlanǵan miynetlerdiń biri M.Qálenderovtıń «Qaraqalpaq tilindegi sinonimler», «Qaraqalpaq tili sinoimleriniń qısqasha sózligi» bolıp tabıladı.2

Bunnan tısqarı qaraqalpaq tiliniń sinonimleri E.Berdimuratovtıń «Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya» kitabında, «Ádebiy tildiń funkcionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı» miynetinde ilimiy kóz-qarastan bayan etilgen. 3

Qaraqalpaq tilindegi sinonimlerdiń stillik qollanılıwı B.Bekbergenovtıń «Sinonimler hám antonimler» maqalasında hám

«Qaraqalpaq tili stilistikası» miynetinde qarastırılǵan. 4

Miynetlerdiń hámmesinde sinonimlerdiń qaraqalpaq tili leksikasında tutqan ornı, olardıń stillik xızmeti sóz etiledi.

2Qalenderov M. Qaraqalpaq tilindegi sinonimler. Nókis, 1979. Qaraqalpaq tili sinonimleriniń qısqasha sózligi. Nókis 1990

3Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funkcionallıq stilleriniń rawajlp\anıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı. Nókis 1979. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Leksikologiya. Nókis. 1994.

4Bekbergenov A. Sinonimler hám antonimler // Qaraqalpaq tili boyınsha izert lewler. «Qaraqalpaqstan»

baspası, 1974. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası. N

8

I bap. Qaraqalpaq tilindegi sinonimler

Sinonimler máselesi adamnıń óz túsiniklerin tilde qalay, qanday qurallar arqalı bayanlawı menen tıǵız baylanıslı. Bir-birinen mánisi boyınsha az ǵana ayırmashılıqqa iye sinonimlıq qatardaǵı sózlerdi salıstıra otırıp, sózlik qatlam aqıldı dál pikrlewge iytermeleydi. Sinonimlerdi tildiń bir qubılısı sıpatında

úyreniw sol tildiń sózlik quramı, onıń hár qıylı qatlamları, keń kórkemlew múmkinshilikleri menen tanısıwǵa alıp keledi.

Sinonimlerdiń anıqlamasın beriwde ayırım waqıtları «sinonimler sırtqı forması hár qıylı, biraq mánileri birdey sózler» dep beriledi. Lekin sinonimler kópshilik jaǵdayda mánileri birdey bolıp kelmeydi, sebebi olar bir túsiniktiń hár qıylı reńklerin bildirip keledi. Tilde absolyut túrde qollanıwshı sinonimler júdá az ushırasadı. Mısalı: til bilimi – lingvistika, student-talaba t.b. Kópshilik sinonimler bir túsinikti bildire otırıp, olardıń mánilerin ańlatıwdı, yaki belgili bir kontekstte qollanılıwı boyınsha ózgeshelenedi.

Sinonimlerdiń tiykarǵı funkciyası differentsiaciyalawshı xızmeti bolıp, ol túsiniklerdi ele de dál anıqlawda, belgilewde xızmet etedi. Sinonimlerdiń differentsiaciyalawshı xızmeti barlıq sinonimler ushın tán bolıp, túsiniktiń beriliw usıllarına, emocionallıq tonına, hár bir sinonimniń qollanılıw órisine, sinonim sóz benen oǵan mániles bolǵan frazeologiyalıq dizbek arasındaǵı qatnasqa baylanıslı boladı. Máselen, oyshıl-filosof sinonimlerindnegi differentsiaciya túsiniktiń ańlatıwshı másnisine qatnaslı bolıp keledi: filosof

– bul birinshi gezekte

«filosofiya boyınsha qánige», al «oyshıl» sózi tereń hám ayrıqsha pikirlew qábiletine iye bolǵan, dana adam haqqında pikr oyatadı hám bul adamnıń qánigeliginen ǵárezsiz túrde bolıwı múmkin (mısalı oyshıl-shayır, oyshılsúwretshi) t.b.

9

1.1. Sinonimlerdiń payda bolıw jolları

Qaraqalpaq ádebiy tilindegi leksikalıq sinonimler san muǵdarı, kólemi jaǵınan basqa túrkiy tillerge salıstırǵanda az sanda. Sinoimler dúnyadaǵı zatlardıń, qubılıslardıń hár túrli túr-túsin, sı—sıpatın, qásiyetin esapsız belgisin hárepleme izertlep biliwdiń nátiyjesinde, adam oylawınıń hárepleme, joqarı dárejede rawajlanıwı arqalı kelip shıqqan. Sonıń menen birge óndiristiń rawajlanıwı menen birge, texnika hám ilimniń ósiwi menen, tildiń iyesi hám onıń jasawshısı bolǵan xalıqtıń qońsılas eller menen hár qıylı qarım-qatnasına baylanıslı bir tilden ekinshi tilge awısqan sózlerdiń esabınanan kóbeyip, bayıp bardı.

Qaraqalpaq tilindegi sinonimlerdiń payda boıwınıń hár qıylı jolları bar. Olar tómendegilerden ibarat:

1.Sinonimler sózlerdiń jańa máni beriw jolları menen payda

bolıwı.

2.Basqa tillerden sózlerdiń awısıwı arqalı payda bolıwı.

3.Dialekt sózler tiykarında payda bolıwı.

4.Frazeologizmler tiykarında payda bolıwı.

Tildegi sóz ádette, anaw ya mınaw predmet, háreket, ya olardıń belgileriniń tilimizdegi ataması sıpatında payda bolatuǵını belgili. Sóz xalıq tárepinen paydalanıw barısında dáslepki mánisine qosımsha mánilerdi qabıl

ete baslaydı.

Qaraqalpaq tilindegi kópshilik sózler shıǵısı jaǵınan bir mánili bolıp

nátiyjesinde bayraq sózi jańa mánige iye bolıp, tilimizde qollanılıp júrgen

«jalaw», «tuw» sózlerine sinonim retinde qollanıldı hám házirgi kúnde ol sinonimlik qatarda dominanta bolıp qollanıladı.

10

Máselen, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik belgileri bayraq, gerb, gimn.

Polisemiyalıq sózlerdiń hár bir mánisi hár qıylı sinonimlik qatardıń quramında keliwi múmkin, hátteki olardıń hár kıylı mánisin beriwde de sinonim sózler qollanıladı. Máselen, «jer» sózi kóp mánilik bolıp, onıń hár bir mánisin beriwde sinonimleri qollanıladı: jertopıraq, jer-qurǵaqlıq (Jer kórindi!), jerwatan (Ana jer) h.t.b.

Sóz payda bolǵanda, álbette, bizdi qorshaǵan obyektivlik ortalıq, qubılıs, ya olar arasındaǵı baylanıs hám qatnaslarǵa tán anaw ya mınaw belgini ańlatıp, sóylesiw, pikir alısıw, bir-birimiz benen qatnas jasawımızda paydalanatuǵınlıǵı, usı arqalı sózlik quramǵa kirip keletuǵınlıǵı belgili. Mısalı, kóz degen sózdiń dáslepki mánisi adam organizminiń bir múshesiniń atması. Bul sózdiń mánileri keńeyip, metaforalıq usıl tiykarında kóbirek máńilerde qollanılatuǵın boldı: Men kózimdi qattı jumdım. Miynettiń kózin

tapqan, baxıttıń ózin tabadı. Birinshi mısalda kóz sózi tuwra mánisinde qollanılıp turǵan bolsa, al ekinshi mısalda awıspalı mánide qollanılıp ádisi, usılı degen sózlerge sinonim bolıp keledi.

Sinonimler hár qıylı usıllar arqalı jasalıp, olardıń payda bolıw jollarınıń biri

ózlestirme sózler bolıp esaplanadı. Hár qanday tilde de ózlestirme sózler tildiń sózlik quramında úlken bir topardı payda etip, túpkilikli sózler menen sinonimlik qatarǵa birigedi. Xalıqlardıń qońsılas jasawı yamasa olardıń hár qıylı mádeniy, ekonomikalıq, sawda hám

t.b. tarawlardaǵı baylanıslarınıń nátiyjesinde belgili bir tillik zárúrlikke muwapıq usı xalıqlar tilleriniń birinen ekinshisine sózler awısıp, ózlestiriwshi tildegi sózler menen mániles kelip, sinonimlik sıńarlardı payda etedi. Olar til arqalı qarım-qatnas jasawdıń túrli formalarında óz ornı menen qollanıla beredi.

Tilimizdegi sózlerdi shıǵısı boyınsha klassifikaciyalawda,

11

tiykarınan, ózlik qatlam, arab-parsı tilinen ózlesken sózler, rus tili hám ol arqalı evropa tillerinen ózlesken sózler, sońǵı dáwirlerge kelip ózbek tili hám ol arqalı uózlesken sózler dep kórsetiwge boladı. Ásirese arab-parsı tilinen ózlesken sózler sinonimlik qatardan belgili orın iyelegen. Mısalı: ǵayrat (arabsha) – kúsh, hal, quwat, mártebe(arabsha) – dáreje (arabsha), perzent (arabsha) – bala, náreste (arabsha) – saǵıyra h.t.b.

Ózbek hám qaraqalpaq tilleri baylanıslarınıń sońǵı dáwirlerge kelip tez pát penen rawajlanıwı qaraqalpaq tiliniń sózlik quramın jańa sinonimler, sinonimlik sıńarlar menen bayıttı. Olardıń kópshiligi derlik qaraqalpaq tilindegi sózlerdiń kóp mánililigi, qosımtalar qosılıw jolı, dialektlik sózler, frazeologiyalıq sóz dizbekleri, evfemizmler hám kakofizmler esabınan dóregen sinonimler qatarında

ózlestirme sózlerden bolǵan sinonimler sıpatında sózlik quramǵa kóplep kelip kirip, onı rawajlandırıwdıń áhmiyetli bir deregine aynalıp otır.

Ózlesken sózdi ózlestirip alıwshı tildiń sózlik quramındaǵı leksikalıq birlikler menen sinonimlik qatarlardı payda etiwi máselelerine arnalǵan ilimiy jumıslarda sinonimiya qubılısınıń áhmiyeti de belgilengen. X.Nasırov uyǵır tilindegi tájik-parsı tillerinen ózlestirilgen sózlerdiń ózlestiriwshi tildegi sózler menen sinonimiyasın sóz e tedi.

«Ózge til leksikasın ózlestiriw ózlestiriwshi tilde jańa túsiniklerdi bildiriwshi sózlerdiń payda bolıwına járdem etip qoymastan, ekspressivlik boyaw hám reńklerine iye bolǵan jańa sinonimlerdiń payda bolıwına da alıp keledi. Bul kózqarastan uyǵır tiliniń sinonimikasında belgili orın iyelewshi tájik-parsı sózlerin atap ótse boladı. Olardıń kópshiliginiń uyǵırlar tárepinen ózlestiriliwi sonshelli, olar tap óz uyǵır tiliniń sózlerindey qabıl etiledi. Olar uyǵır tili leksikasınıń basqa sózleri menen sinonimlik qatnasqa túsip qoymastan, óz ara da sinonimlik qatnasqa

12